Antropologia kulturowa. Część I

Janusz Gajda

Antropologia kulturowa

Wprowadzenie do wiedzy o kulturze

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2008

© Copyright by Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Warszawa 2008 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008

Recenzent:

dr hab. Alicja Anna Kotusiewicz, prof. WSPZNP w Warszawie

Redakcja wydawnicza:Małgorzata Mitter

Korekta:Beata Bednarz

Projekt okładki:Ewa Beniak-Haremska

Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP ul. Smulikowskiego 6/8 00-389 Warszawa

ISBN 978-83-7308-567-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail:impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I zmienione i poprawione, na podstawie wydania z 2005 roku (Wyd. Adam Marszałek), Kraków 2008

Konwersja do formatu EPUB: Virtualo Sp. z o.o.virtualo.eu

Uwagi wstępne

Rozumienie antropologii i charakter opracowania

Antropologia – sięgająca korzeniami starożytności – (gr.anthropos– ‚człowiek’,logos– ‚słowo’, ‚nauka’) to nauka o człowieku. Pierwotnie nazwę tę odnoszono do nauki porównawczej o człowieku jako istocie biologicznej, charakteryzującej się zmiennością cech fizycznych i rozwojem osobniczym. W toku dziejów pojęcie to było różnie interpretowane. Dla Arystotelesa antropologia była przede wszystkim nauką o duchowo-moralnej stronie człowieka. W antropologii biblijnej – teologicznej obowiązuje teza kreacjonistyczna – stworzenie człowieka na obraz i podobieństwo Boga, co nie wyklucza hipotezy o ewolucjonistycznym pochodzeniu ludzkiego ciała. Egzystencję ujmuje się w aspekcie sacrum i profanum, akcentując niezwykłe miejsce osoby ludzkiej wśród innych bytów oraz jej przeznaczenie.

Rodowód nowożytny związany z ukształtowaniem się postaw naukowych datuje antropologię na drugą połowę XIX wieku. Współcześnie, choć jest ona różnie pojmowana, na ogół przyjmuje się, że jest to nauka interdyscyplinarna, ujmująca całość wiedzy o człowieku w różnych aspektach jego istnienia, a zwłaszcza biologicznym, filozoficznym, społeczno-kulturowym, teologicznym i pedagogicznym.

W antropologii fizycznej – ujmującej człowieka w aspekcie biologicznym – stawia się pytanie o naturę człowieka, jako istoty bardzo bliskiej światu zwierząt, ale jednocześnie od nich różnej, która próbuje przezwyciężyć narzucone jej ograniczenia praw natury. Wyróżnia się jej trzy główne działy: 1. Antropologia ras bada zjawisko zróżnicowania rasowego ludzi. Jest to historycznie najstarszy dział. Zajmuje się opisem cech morfologicznych i metrycznych ras i typów ludzkich oraz ich klasyfikacją; wyjaśnieniem dziejów poszczególnych ras, a także poznaniem ich mechanizmów biologicznych w aspektach: genetycznym, demograficznym, socjologicznym, ekologicznym; bada m.in. związki między rozmaitymi cechami fizycznymi a zdrowiem, płodnością a umieralnością, skutkami izolacji genetycznej spowodowanej np. barierami kulturalnymi, takimi jak religia czyjęzyk.

2. Antropologia ontogenetyczna, innymi słowy – rozwojowa, zajmuje się rozwojem osobniczym człowieka. Akcent pada na tempo wzrastania w poszczególnych okresach życia i korelację między dojrzewaniem a odżywianiem. Dynamicznie rozwijająca się antropologia wychowania fizycznego zajmuje się rozwojem sprawności ruchowej, wpływem ćwiczeń na budowę ciała. Badania bliźniąt jednojajowych dostarczyły istotnej wiedzy na temat roli wyposażenia genetycznego i wpływu środowiska w rozwoju osobniczym człowieka.

3. Antropologia filogenetyczna lub antropogeneza – bada przebieg i czynniki ewolucji, wyodrębnienie się człowieka ze świata zwierzęcego. Chodzi o zrozumienie mechanizmów ewolucji istot człowiekowatych na podstawie danych paleontologicznych.

Antropologia filozoficzna koncentruje się na koncepcji człowieka i na rozważaniach dotyczących jego miejsca w świecie i jego powołaniu, istocie, egzystencji, a także stosunku do samego siebie, do drugiego człowieka i do własnych wytworów. Ujmuje człowieka wielorako, w aspektach: metafizyczno-ontologicznym, społeczno-kulturowym, psychologicznym, etycznym, estetycznym, jako istotę społeczną powiązaną ze światem kultury i jako egzystencję zindywidualizowaną. Interpretacja uwarunkowana jest charakterem kierunku filozoficznego (np. filozofia materialistyczna a filozofia idealistyczna) i wypracowanej koncepcji człowieka (np.homo sapiens, homo faber, homo economicus, homo ludens).Każdy wiek obfituje w różne koncepcje filozoficzne człowieka, w antropologii były to wieki XVII i XVIII. Jednak do najstarszych koncepcji, odnotowanych w mitach greckich (mit Orfeusza i mit Heraklesa) i wciąż aktualnych, o charakterze przeciwstawnym, należą koncepcja teocentryczna – człowieka stworzonego przez Boga, i koncepcja homocentryczna – człowieka jako twórcy odpowiadającego za swój los.

Nas głównie interesuje antropologia kultury nazywana też antropologią społeczną, kulturową lub społeczno-kulturową. Uważa się, że jej podstawy sformułował Edward B. Taylor. Definiował on kulturę jako złożoną całość obejmującą wiedzę, wierzenia, sztukę, religię, moralność, prawo, zwyczaje, zdolności, nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa (Primitive Culture, 1987). Antropologia kulturowa wiąże się ściśle z etnografią i etnologią, a niekiedyjest z nimi utożsamiana. Do jej osiągnięć zalicza się badania egzystencji społeczeństw zróżnicowanych cywilizacyjnie i geograficzne. Do szczególnie znaczących zalicza się w wieku XX prace ukazujące kulturę ludów pierwotnych i formułujące nośne teorie, m.in. Bronisława Malinowskiego, Claude’a Levi-Straussa i Emila Durkheima.

Współcześnie antropologia kulturowa ma charakter interdyscyplinarny o bardzo różnym zakresie tematycznym w poszczególnych krajach. Jednak ogólnie ujmuje kulturę całościowo: jej strukturę, kategorie, typy, procesy, systemy, elementy ją kształtujące (wartości, wzory, normy, obyczaje, obrzędy, wierzenia), kontakty międzykulturowe i ich konsekwencje, relacje typu kultura – natura, a także człowieka jako wytwór i twórcę kultury. Do najbardziej popularnych kierunków badających istotę i rozwój kultury należą zaadaptowane przez antropologię ewolucjonizm, dyfuzjonizm, funkcjonalizm, strukturalizm oraz szkoła kultury i osobowości.

Owe podziały między omówionymi trzema rodzajami antropologii w wyniku najnowszych badań zaczynają się zacierać. Luc Ferry i Jean Didiera Vincent są autorami jednej z bardziej interesujących poznawczo publikacji na ten temat pt.Co to jest człowiek? O podstawach filozofii i biologii(2003). Powstanie tej książki uzasadniają niezwykłymi odkryciami na temat człowieka poczynionymi w ostatnich latach, które zmuszają do rozpatrywania relacji między wrodzoną i nabytą dziedzicznością a środowiskiem oraz podjęcia na nowo sporu między materializmem, głoszącym zgodnie z widzeniem nauki, że człowiek jest twórcą natury, a filozofią wolności (zwłaszcza Rousseau, Kanta i Husserla), według której odkrycia w dziedzinie biologii uczuć i zachowań nie negują roli edukacji i historii, ale zmuszają do „relatywizacji idei spirytualistycznej” i nadania bardziej naturalnego wymiaru człowiekowi (2003, s. 7-9). Luc Ferry wprowadza w zarys filozofii człowieka od starożytności po współczesność, koncentrując się na etyce. Przypomina, że narodziny nowożytnego humanizmu łączą się z odrzuceniem biologizmu i ujmowaniem człowiekajako „projektu” transcendencji, co wywołuje całkowity przewrót w etyce, pedagogice, teorii poznania i religii. W przeciwieństwie do starożytności, gdzie cnota (doskonałość) jawi się jako walka wolności przeciw naszej biologicznej zwierzęcej naturze, charakterystyczne cechy tej etyki wyznaczają wolność, etyczność czynów bezinteresownych, troskę o dobro wspólne (tamże, s. 43). Natomiast nowatorstwo w edukacji oznacza narodziny metod kreatywnych i podniesienie rangi pracy traktowanej w kategoriach powinności obywatelskiej, a w teorii poznania – przejście od teorii do praksis. Nowa wizja religii wiodła od etyki teologicznej do religii etycznej, a więc idei stworzenia Boga przez człowieka, sprowadzenia Boga-człowieka (Chrystusa) do „ideału moralnego ludzkości” (tamże, s. 58). W konkluzji swoich wywodów Ferry stwierdza, że specyfiką człowieka, a zatem cechą wyróżniającą go ze świata zwierząt, jest zdolność „przyjmowania zła jako projektu” i że owa zdolność może być tylko efektem jego wolności i że wolność ta czasem pozwala mu na inny wybryk, który nazywamy „czynem szlachetnym” lub po prostu miłością(tamże, s. 289).

Natomiast J. D. Vincent, zgadzając się z wieloma poglądami swojego kolegi, podkreśla,że w samej swej naturze (tym gorzej dla tego wielkiego słowa), człowiek jest producentem, twórcą, wynalazcą… sposobów i dzieł edukacyjnych, kulturalnych i politycznych. Człowiek jest wolny w tworzeniu, chyba że staje się więźniem czy ofiarą swojego wytworu. Biologia niczego więcej nas tu nie nauczy (L. Ferry, J. D. Vincent, 2003, s. 281).

Przyznaje też, że człowieka i zwierzę łączą podstawowe emocje, ale różniązasadnicze uczucia: pożądanie, przyjemność i awersje, dzięki którym człowiek staje się człowiekiem w swojej relacji wobec świata; ten świat to przede wszystkim ten drugi, z którym on ów świat dzieli (tamże, s. 283).

Nie można pominąć także antropologii pedagogicznej ze względu na charakter pedagogiki jako dyscypliny teoretyczno-praktycznej, zajmującej się szeroko rozumianą edukacją człowieka, której bliskie są wymienione dziedziny antropologii, a nawet stanowią podstawę wielu rozważań. Z klasyków pedagogiki można by wymienić Sergiusza Hessena i jego poglądy dotyczące rozwoju jednostki w czterech poziomach bytu, którym odpowiadają cztery warstwy wychowania: w warstwie biologicznej – pielęgnacja rozwoju jednostki: organów cielesnych, dyspozycji i zdolności; poziomowi życia społecznego – procesy socjalizacji: włączenie jednostki w życie zbiorowości przez przyjmowanie tradycji, obyczajów, podleganie normom społecznym; poziomowi kultury duchowej – wykształcenie(Bildung, Culture)– jako uczestnictwo w dobrach kultury, aby dzięki tkwiącym w nich wartościom osiągnąć współrzędność: osobowość, wspólnota tradycji duchowej; w czwartej warstwie bytu błogosławionego – wychowanie moralne jako czynna miłość bliźniego (zob. J. Gajda, 2006, s. 36, 52-55).

Pedagogika, będąc dyscypliną sięgającą z konieczności do wielu dziedzin wiedzy, jest nauką antropologiczną i humanistyczną. Niezależnie od charakteru prezentowanego nurtu teoretycznego (np. pedagogika psychologiczna, socjologiczna, kultury) akcent bywa przesuwany raz na humanistykę, raz na antropologię. Problem ten dość szczegółowo omawiał Bogdan Suchodolski, wybitny humanista, pedagog, filozof kultury. W monografii o wymownym tytuleKim jest człowiek?obszernie przedstawił problematykę w aspekcie różnych orientacji antropologów od starożytności po najnowsze kierunki i poszukując odpowiedzi na tytułowe pytanie, analizował istotę człowieka w relacjach: człowiek – zwierzę, dusza – ciało, człowiekjako twórca kultury przezwyciężający materię, przestrzeń i czas. Konkluzja ostateczna brzmi, że człowiek to świat człowieka. W pierwszym rozdziale uzasadnił ją przekonująco, nawiązując do tezy Davida Hume’a, że wszystkie nauki mówią o człowieku, a dzieje filozofii poszukują o nim prawdy (tamże, s. 5). Rozważania te mają wyraźnie integralny charakter antropologiczny, pedagogiczny i humanistyczny, kiedy autor przypomina, że człowieka jako istotę biologiczną trafnie charakteryzuje greckie powiedzenie: „Nie jest rzeczą konieczną żyć, rzeczą konieczną jest żeglować”; jako istotę społeczną cechuje go tendencja do przekraczania barier zastanych struktur i poszukiwania innych rozwiązań; jako twór kultury znamionuje go tworzenie nowych kultur, przełamywanie nawyków, tradycji, rutyny. Aktywność „stanowi centralny problem filozofii człowieka. Jest […] swoiście ludzką repliką na warunki sytuacyjne, wjakich przebiega życie” (B. Suchodolski, 1985, s. 18-19). A zatem jest to także istotny problem pedagogiki i humanistyki.

Postawa humanistyczna, jako cel wychowania obecna w różnym stopniu we wszystkich nurtach pedagogicznych i w traktowaniu kultury, jest typowa dla klasycznie pojmowanej pedagogiki kultury, nazywanej też pedagogiką humanistyczną, a w Niemczech pedagogiką duchowości. Jest to dzisiaj najbardziej znaczący aktualny nurt myśli pedagogicznej, podstawami którego są filozofia kultury i teoria wartości, stąd teżjego wyraźne zbieżności z antropologią filozoficzną i antropologią kulturową. Przedmiotem pedagogiki kultury jest proces kształcenia oparty na spotkaniu jednostki ludzkiej z uznanymi dobrami kultury, co prowadzi do zrozumienia, przeżywania oraz uwewnętrznienia prezentowanych w nich wartości i wzbogacenia sił duchowych człowieka, kształtowania ideału kultury, twórczego udziału w życiu i świecie ponadindywidualnych wartości – duchowej wspólnoty w dążeniu ludzkości do „prawdy absolutnej”, do idealnego świata humanistycznego, do poczucia powinności wobec siebie i społeczeństwa.

Humanistyczne rozumienie kultury w pedagogice od lat siedemdziesiątych XX wieku zostało poszerzone o aspekt antropologiczny ze względu na podniesienie rangi kultury w wyzwalaniu narodów i utrwalaniu ich tożsamości. Oficjalnie nastąpiło to w 1982 roku za sprawą tzw. Deklaracji Meksykańskiej, co zostało odnotowane i w dużej mierze przyjęte we wszystkich niemal subdyscyplinach pedagogicznych, a zwłaszcza w edukacji wielokulturowej i międzykulturowej, gdzie niemalże wyłącznie antropologicznie traktowano kulturę. Natomiast już w dalszych działaniach UNESCO, począwszy od konferencji w Genewie w 1992 roku, zaznacza się harmonia między antropologicznym i humanistycznym traktowaniem kultury.

Współcześnie reaktywowana pedagogika kultury szeroko traktuje kulturę (obejmuje także kulturę popularną) i uznaje szerokie spektrum wartości (w tym wartości utylitarne i konsumpcyjne), nawiązuje do tradycji i z obowiązku uwrażliwia również na sferę moralno-społeczną i intelektualno-estetyczną, stymuluje postawy kreatywne i apeluje o budowanie ogólnoludzkiej humanistycznej wspólnoty akceptującej odrębność i różnorodność kultury i stylów życia (por. m.in. J. Gajda, 2006, s. 164-175; I. Wojnar, 2003)1.

Harmonijne antropologiczno-humanistyczne rozumienie kultury zakorzenione w antropologii filozoficznej i antropologii kulturowej oraz we współcześnie pojmowanej pedagogice kultury czy też jej „przyrodniej siostrze” – pedagogicznej antropologii kulturowej legło u podstaw niniejszego opracowania pomyślanego jako podręcznik.

PodręcznikAntropologia kulturowaskłada się z dwóch części: część I -Wprowadzenie do wiedzy o kulturze,część II -Kultura obyczajowa na początku XXI wieku.Służy realizacji przedmiotu o tej samej nazwie prowadzonemu na wielu kierunkach studiów, a obligatoryjnie na pedagogice. Stanowi podbudowę do całego bloku przedmiotów dotyczących zagadnień kultury, takich jak socjologia kultury, teoretyczne podstawy animacji kulturalnej, teoretyczne podstawy menedżeryzmu w kulturze, reklama w kulturze, polityka kulturalna, edukacja medialna.

Pierwsza część podręcznika zatytułowanaWprowadzenie do wiedzy o kulturzejest poszerzoną wersją skryptu akademickiego o tym samym tytule wydanego w 1989 roku w Uniwersytecie Marii Curie Skłodowskiej, następnie kilkakrotnie wznawianego, a w 2002 roku wydanego po uaktualnieniu (Wyd. Adam Marszałek) jako podręcznik akademickiAntropologia kulturowa, częśćI: Wprowadzenie do wiedzy o kulturze(wznawiany do 2006 roku). Stanowi ona zwięzłe kompendium wiedzy o kulturze i jej roli w życiu człowieka i narodów. W sześciu rozdziałach omówiono następujące zagadnienia: rozdział I – „Treść i zakres pojęcia »kultu-ra«” – genealogia pojęć „kultura” i „cywilizacja” oraz relacje: natura – kultura, cywilizacja – kultura; podstawowe składniki kultury, fakt kulturowy; szerokie i wąskie rozumienie pojęcia „kultura”, różne aspekty jej definiowania; rozdział II – „Podstawowe pojęcia dotyczące kultury” – kategorie i typy kultury; elementy kultury, takie jak: wartości, wzory, kanon, obyczaj, obrzęd, rytuał, mit, symbol; systemy kultury, np.: nauka, religia, sztuka i język – komunikacja; procesy kultury ograniczono do uczestnictwa w kulturze i upowszechniania kultury oraz dylematów animacji kulturalnej w dobie gwałtownych przemian społecznych i cywilizacyjnych; rozdział III – „Wybrane koncepcje rozwoju i badań kultury”

– ewolucjonizm, dyfuzjonizm, funkcjonalizm i holizm; kierunek etnopsychologiczny i strukturalizm; kultura w ujęciu marksistowskim i we współczesnej myśli katolickiej; rozdział IV – „Tradycja i dorobek w rozwoju kultury” – rola tradycji w rozwoju kultury; główne czynniki decydujące o rozwoju kultury; trzy układy a trzy zakresy zasięgu kultury; trwały wkład w ogólnoludzkie dziedzictwo kultury poszczególnych epok i prądów społeczno-kulturowych; rozdział V – „Kultura w życiu człowieka” – człowiek jako wytwór i twórca kultury; konsumpcja i komercjalizacja kultury a styl i jakość życia; funkcje kultury w życiu człowieka; samotność jako nowe zjawisko w relacji człowiek – kultura; rozdział VI – „Kultura w życiu narodów” – kultura a tożsamość narodu; media w kształtowaniu tożsamości narodowej i rozumieniu innych kultur; podstawowe pojęcia dotyczące zderzenia kultur oraz państwo – naród – narodowość w zderzeniu kultur narodowych; współczesny wymiar wychowania do kultury i przez kulturę; europejskość jako podstawowa kategoria wspólnotowych wartości w międzynarodowej edukacji państw Europy. Uzupełnieniem merytorycznym tych rozdziałów są polecane lektury.

Cele dwuczęściowego podręcznikaAntropologia kulturowanie ulegają zmianie. Chodzi przede wszystkim o:

– dostarczenie podstawowych wiadomości objętych programem przedmiotu;

– motywowanie do studiów przez wskazanie istotnej roli kultury w życiu każdego człowieka i narodów;

– pełnienie roli przewodnika po bogatej literaturze przedmiotu;

– kierowanie samokształceniem;

– samokontrolę stopnia opanowania wiadomości.

Do każdego rozdziału zostały dołączone pytania mające ułatwić proces samokontroli i samokształcenia, a na końcu podręcznika wykaz polecanych do lektury tekstów ważnych poznawczo, zestawionych na zasadzie komplementarnej, oraz wybór bibliografii przedmiotu.

1wania,wyb. R. Schulz, Warszawa 1996; M. Nowak:Antropologia pedagogiczna i antropologia podstaw pedagogiki,„Studia Edukacyjne” 5/2000;Pedagogika we współczesnym dyskursie humanistycznym,red. T. Lewowicki, Warszawa – Kraków 2004; K. Ablewicz:Teoretyczne i metodologiczne podstawy pedagogiki antropologicznej. Studium sytuacji wychowawczej,Kraków 2003.

Rozdział I

Treść i zakres pojęcia „kultura”

„Kultura” to pojęcie wieloznaczne. Różnorodność jej określeń wynika zarówno z odmiennych punktów widzenia przyjmowanych przez różne szkoły i dyscypliny naukowe, jak i z rzeczywistych przemian, którym podlegała w ciągu wieków.

1. Genealogia pojęć „kultura” i „cywilizacja” oraz relacje: natura – kultura, cywilizacja – kultura

Rodowód pojęcia „kultura” sięga starożytnego Rzymu. W łacinie wyrazcul-turaoznaczał ‚uprawa roli’. W znaczeniu przenośnym pierwszy użył go Cyceron (I w. p.n.e.), odnosząc do uprawy umysłu -cultura animi,co właściwie oznaczało aktywność duchową, wewnętrzną. Jednak w tym przenośnym znaczeniu rzadko używany był przez starożytnych. Nie zwracano uwagi na etymologiczny związek kultury z kultem, a w konsekwencji nie przypisywano jej szczególnych wartości godnych szacunku i hołdu. Częściej odnoszono go do obiektywnych zespołów – uprawy czegoś, doskonalenia, a zatem w połączeniu z czymś, czego dotyczyła, stąd określenie kultura rolna i późniejsze kultura literacka.

Upowszechnienie terminu „kultura” w znaczeniu przenośnym jest dziełem czasów nowożytnych. Dopiero XVIII wiek przyniósł we Włoszech, Francji i Anglii rozumienie kultury jako życia umysłowego, duchowego człowieka oraz jego cech i wytworów.

W Niemczech pojęcie „kultura” (przyjęte z Francji) oznaczało kształcenie, proces ewolucji ludzkości do najniższego poziomu, wspólnotę kulturową narodu, rozwój ducha. Herder na przykład traktował kulturę jako narzędzie przystosowania człowieka. Miała ona rekompensować w walce o byt braki wyposażenia fizycznego człowieka. W przekazywaniu i przejmowaniu tradycji dostrzegał źródło człowieczeństwa.

Goethe i Humboldt położyli nacisk na swoistość i autentyczność przeżywania oraz tworzenia kultury w narodach i jednostkach. Ich poglądy stały się punktem wyjścia dla teorii osobowości kulturowej i dla teorii kultury narodowej – traktowanej jako odrębny świat dzieł i przeżyć narodu.

W Polsce jako jeden z pierwszych pojęcie to stosował J. Lelewel. Używano go głównie w znaczeniu doskonalenia moralnego i umysłowego człowieka, a także rozwoju sztuki, wiedzy, idei i religii.

Podobnie długi rodowód ma termin „cywilizacja”, który pochodzi od łacińskiego słowacivis– ‚obywatel’. Jednak pojęcie to oraz hasło cywilizowanego społeczeństwa i ludzkości upowszechniły się dopiero w XVIII wieku we Francji, a następnie we wszystkich krajach Zachodu. Często termin „cywilizacja” używano zamiennie z terminem „kultura”. Tak było w Anglii. We Francji dominowało określenie „cywilizacja”, w Niemczech – „kultura”.

Duży wkład w zrozumienie tych pojęć wniosły znaczące prace wydane w XIX wieku, m.in.: H. T. Buckle,Historia cywilizacji w Anglii(1861); J. Burc-khardt,Kultura Odrodzenia we Włoszech(1860); E. B. Tylor,Kultura pierwotna(1871). Buckle uważał, że istnieje jedna cywilizacja, Burckhardt odnosił ją do ogólnego stanu duchowego określonego czasu i narodu, a Tylor – używając zamiennie pojęć kultura i cywilizacja – zwracał uwagę na jej odmiany.

Próby naukowego rozróżnienia obu terminów i ustalenia ich znaczeń nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. W większym stopniu upowszechniły się poglądy Webera w Niemczech oraz MacIvera i Mertona w Stanach Zjednoczonych ujmujące cywilizację jako zespół materialno-technicznych procesów i osiągnięć, a kulturę jako układ wartości, norm i ideałów.

Etnologia (nauka zajmująca się studiami porównawczo-teoretycznymi nad kulturami różnych ludów) ujmuje kulturę jako całokształt ludzkiej działalności przekształcającej przyrodę i samych ludzi.

Podobnie antropologia kulturę odnosi do całości badanych zjawisk i nie przeciwstawia elementów duchowych i materialnych, jednostkowych i zbiorowych.

Do tej pory nie ma pełnej jasności i zgody odnośnie do rozgraniczenia tych pojęć. Aby uchwycić różnice między nimi, warto uświadomić sobie zachodzące relacje między naturą i kulturą oraz cywilizacją i kulturą.

Natura – kultura

S. Pufendorf w dzieleDe iure naturae et gentium(1864) kulturę przeciwstawia naturze, określając tę pierwsząjako usunięcie niewiedzy i panowanie rozumu.

Pojęcie „natura” używane jest jako przyroda bądź biologiczne, wrodzone wyposażenie człowieka, które jest wynikiem jego ścisłego związku ze światem przyrody.

Kulturę natomiast – jak słusznie podkreśla J. Niżnik – można najkrócej określić jako sposób istnienia człowieka, który może przetrwać o tyle, o ile uczestniczy w określonej kulturze (J. Niżnik, 1985).

W przeciwieństwie do natury, kultura oznacza to, co wyuczone, sztuczne, naddane wyposażeniu naturalnemu.

Tak więc – stwierdza – gdy pojęcie natury dotyczy tego, co występuje tylko niekiedy i w niektórych miejscach. Pojęcie natury odnosimy do tego, co wrodzone i spontaniczne, natomiast pojęcie kultury do tego, co wyuczone i dyktowane przez normę. Wreszcie, gdy o naturze mówimy jako o całości autonomicznej, która daje się zrozumieć bez czegokolwiek poza nią, kultura jest systemem zrozumiałym jedynie przez odniesienie do natury (tamże, s. 12).

Znane są poglądy Freuda co do zależności kultury od natury. Będąc siłą raczej tamującą niż realizującą pierwotne i autentyczne popędy, zapobiega ona niekontrolowanemu wyładowaniu agresji, chroni od neuroz i psychozy. Stanowi jednak źródło cierpień i nieszczęścia dla ludzi, podobnie jak skutki wyładowania destrukcyjnych instynktów, którym zapobiega.

Współcześnie zaciera się antagonistyczna opozycja kultura – natura. Argumentów ku temu dostarczyła genetyka. Głosi ona, że człowiek ma wrodzoną zdolność do nabywania kultury [idea ta pojawiła się w pracach E. Cassirera (1979), K. Lorenza (1977) i E. Morina (1977)].

E. Morin udowodnił, że zdolności innowacyjne, nazywane przez niego ju-wenilizacją, cechują również młodzież świata zwierzęcego. Uzasadnia to na przykładzie obserwacji rezusów na wyspie Kiusiu. Małpy te żywiły się bulwami wyciąganymi z ziemi, z grubsza oczyszczonymi przednimi kończynami. Kiedyś jeden z osobników zbliżył się z bulwą do brzegu morza. Bulwa wpadła mu do wody. Po wydobyciu jej przekonał się, że jest lepiej oczyszczona i przez to zyskała prawdopodobnie na wartościach smakowych. Od tej pory rezus czynności te zaczął powtarzać, a zwyczaj ten przejęły także inne młode osobniki w stadzie i był on przekazywany następnym pokoleniom. W tym świetle kultura jawi się jako przedłużenie rozwoju biologicznego. Okazuje się, że zwierzęta dysponują pewnymi właściwościami, które przypisywano wyłącznie ludziom. Tak jest na przykład z opanowaniem posługiwania się niektórymi narzędziami czy przyswojeniem elementówjęzyka przez szympanse.

Zacieranie antagonistycznej opozycji między naturą i kulturą nie oznacza jednak całkowitego wyeliminowania jej. Relacja ta w odniesieniu do człowieka pozwala na uchwycenie istotnych różnic w uwarunkowaniu zachowań ludzkich.

Natura