Balladyna

Ju­liusz Sło­wac­kiBal­la­dy­naTra­ge­dia w pię­ciu ak­tachBal­la­dy­naTra­ge­dia w pię­ciu ak­tach

KO­CHA­NY PO­ETO RU­IN!

Po­zwól, że pi­sząc do cie­bie za­cznę od apo­lo­gu, któ­ry mi opo­wie­dzia­no nad Sa­la­mi­ny za­to­ką.

Sta­ry i śle­py har­fiarz z wy­spy Scio przy­szedł nad brze­gi Mo­rza Egej­skie­go, a usły­szaw­szy z wiel­kim hu­kiem ła­mią­ce się fa­le; my­ślał, że szum ów po­cho­dził od zgieł­ku lu­dzi, któ­rzy się zbie­gli pie­śni ry­cer­skich po­słu­chać. – Oparł się więc na har­fie i śpie­wał pu­ste­mu mo­rza brze­go­wi: a kie­dy skoń­czył, za­dzi­wił się, że żad­ne­go ludz­kie­go gło­su, żad­ne­go wes­tchnie­nia, żad­ne­go pieśń nie zy­ska­ła okla­sku. Rzu­cił więc har­fę precz da­le­ko od sie­bie, a te fa­le, któ­re śpie­wak mnie­mał tłu­mem ludz­kim, od­nio­sły zło­te pie­śni na­rzę­dzie i po­ło­ży­ły mu je przy sto­pach. I od­szedł od har­fy swo­jej smut­ny Gre­czyn nie wie­dząc, że naj­pięk­niej­szy rap­sod nie w ser­cach lu­dzi, ale w głę­bi fal Egej­skie­go Mo­rza uto­nął.

Ko­cha­ny Iry­dio­nie! ta po­wiast­ka o fa­lach i har­fia­rzu za­stą­pi wszel­ką do Bal­la­dy­ny prze­mo­wę. Wy­cho­dzi na świat Bal­la­dy­na z ario­stycz­nym uśmie­chem na twa­rzy, ob­da­rzo­na wnętrz­ną si­łą urą­ga­nia się z tłu­mu ludz­kie­go, z po­rząd­ku i z lą­du, ja­kim się wszyst­ko dzie­je na świe­cie, z nie­prze­wi­dzia­nych owo­ców, któ­re wy­da­ją drze­wa rę­ką lu­dzi szcze­pio­ne. Niech na­pra­wiacz wszel­kie­go bez­pra­wia Kir­kor pa­da ofia­rą swo­ich czy­stych za­mia­rów; niech Gra­bieć mi­łu­je kuch­nią Kir­ko­ra; nie­chaj po­wietrz­na Go­pla­na ko­cha się w ru­mia­nym chło­pie, a sen­ty­men­tal­ny Fi­lon szu­ka umyśl­nie mę­czar­ni mi­ło­snych i umar­łej ko­chan­ki; nie­chaj ty­sią­ce ana­chro­ni­zmów prze­ra­zi śpią­cych w gro­bie hi­sto­ry­ków i kro­ni­ka­rzy: a je­że­li to wszyst­ko ma wnętrz­ną si­łę ży­wo­ta, je­że­li stwo­rzy­ło się w gło­wie po­ety po­dług praw bo­skich, je­że­li na­tchnie­nie nie by­ło go­rącz­ką, ale skut­kiem tej dziw­nej wła­dzy, któ­ra szep­ce do ucha ni­g­dy wprzód nie sły­sza­ne wy­ra­zy, a oczom po­ka­zu­je ni­g­dy, we śnie na­wet, nie wi­dzia­ne isto­ty; je­że­li in­stynkt po­etycz­ny był lep­szym od roz­sąd­ku, któ­ry nie­raz tę lub ową rzecz po­tę­pił: to Bal­la­dy­na wbrew roz­wa­dze i hi­sto­rii zo­sta­nie kró­lo­wą pol­ską – a pio­run, któ­ry spadł na jej chwi­lo­we pa­no­wa­nie, bły­śnie i roz­two­rzy mgłę dzie­jów prze­szło­ści.

Uśmiech­nij się te­raz, Iry­dio­nie, bo oto na­śla­du­jąc fran­cu­skich po­etów: po­wiem ci, że Bal­la­dy­na jest tyl­ko epi­zo­dem wiel­kie­go po­ema­tu w ro­dza­ju Ario­sta, któ­ry ma się uwią­zać z sze­ściu tra­ge­dii, czy­li kro­nik dra­ma­tycz­nych. Cie­nił już róż­ne lu­dzi nie­by­łych wy­szły ze mgły przed­stwo­rze­nia i ota­cza­ją mnie ciż­bą gwa­rzą­cą: po­trze­ba tyl­ko, aby się ze­bra­ły w od­dziel­ne tłu­my, aże­by czy­ny ich uło­ży­ły się w po­sta­cie pi­ra­mi­dal­ne wy­pad­ków, a jed­ną po dru­giej garst­kę na świat wy­py­chać bę­dę; i spraw­dzą się mo­że sny me­go dzie­ciń­stwa. Bo ileż to ra­zy pa­trząc na sta­ry za­mek, ko­ro­nu­ją­cy ru­ina­mi gó­rę me­go ro­dzin­ne­go mia­stecz­ka, ma­rzy­łem, że kie­dyś w ten wie­niec wy­szczer­bio­nych mu­rów na­sy­pię widm, du­chów, ry­ce­rzy; że od­bu­du­ję upa­dłe sa­le i oświe­cę je przez okna ogniem pio­ru­no­wych no­cy, a skle­pie­niom ka­żę po­wta­rzać daw­ne So­fo­kle­sow­skie „nie­ste­ty!” A za to imię mo­je sły­sza­ne bę­dzie w szu­mie pły­ną­ce­go pod gó­rą po­to­ku, a ja­kaś ni­by tę­cza z my­śli mo­ich uno­sić się bę­dzie nad ru­ina­mi zam­ku. – O! nie mów mi, że z dzwon­ków po­lnych więk­sza ozdo­ba ru­inom niż z te­go wień­ca my­śli, w któ­ry je ubie­rze po­eta: – bo choć ró­że ro­sną­ce na ru­inach pa­ła­cu Ne­ro­na roz­wid­nia­ły nam pięk­nie te gru­zy: to jed­nak ja­śniej mi je oświe­cił ów duch Iry­dio­na, któ­re­goś ty pod krzy­żem w Ko­los­seum po­ło­żył i na­krył zło­ty­mi skrzy­dła­mi anio­ła.

Tak więc, kie­dy ty daw­ne po­są­go­we Rzy­mian po­sta­cie na­peł­niasz wul­ka­nicz­ną du­szą wie­ku na­sze­go; ja z Pol­ski daw­nej two­rzę fan­ta­stycz­ną le­gen­dę, z ci­szy wie­ko­wej wy­do­by­wam chó­ry pro­roc­kie – i na spo­tka­nie two­jej czar­nej, pio­ru­no­wej, dan­tej­skiej chmu­ry pro­wa­dzę lek­kie, tę­czo­we i ario­stycz­ne ob­ło­ki, pew­ny, że spo­tka­nie się na­sze w wyż­szej kra­inie nie bę­dzie wal­ką, ale tyl­ko grą ko­lo­rów i cie­ni, z tym smut­nym dla mnie koń­cem, że two­ja chmu­ra, więk­szym wi­chrem gna­na i peł­niej­sza pio­ru­no­we­go ognia, mo­je wietrz­ne i róż­no­barw­ne ob­ło­ki roz­trą­ci i po­chło­nie.

Do­nio­sły mi syl­fy, żeś po­wę­dro­wał te­raz od­wie­dzić Et­nę czer­wo­ną: po­sła­łem na­tych­miast Skier­kę, aby ci na dro­dze wszyst­kie po­otwie­rał kwia­ty i wszyst­kie gwiaz­dy nad to­bą za­pa­lił; za to przez wdzięcz­ność, sta­nąw­szy na szczy­cie wul­ka­nu, spoj­rzyj na mórz roz­le­głe błę­ki­ty i po­myśl, że nie­daw­ny­mi cza­sy przez te zwier­cia­dła wę­dro­wał okręt mój, jak ła­będź ża­gla­mi na­kry­ty. Po­wiedz, czy nie dojr­żysz ja­kie­go ry­su na fa­li, ja­kie­go śla­du po znik­nio­nym okrę­cie? Księ­ża wten­czas śpie­wa­li hymn do Naj­święt­szej Pan­ny, a ja sta­łem z wle­pio­ny­mi w ogień Et­ny oczy­ma, smut­ny, że mnie fa­la znów tyl­ko do Eu­ro­py od­no­si­ła. Słu­chaj w ci­szy po­wietrz­nej, czy echo te­go hym­nu, któ­ry mi ser­ce uci­szał, nie drga do­tąd w krysz­ta­ło­wej at­mos­fe­rze? Szu­kaj mo­je­go śla­du w po­wie­trzu i na fa­li, a je­śli o mnie na fa­li i w po­wie­trzu nie sły­chać, to znajdź mnie w ser­cu two­im i niech ja bę­dę jesz­cze z to­bą przez jed­ną go­dzi­nę. Wszak da­rem to jest Bo­ga, że my umie­my my­ślą la­tać do sie­bie w od­wie­dzi­ny.

Roz­pi­sa­łem się dłu­go, a za­mie­rzy­łem był tyl­ko na­pi­sać

Au­to­ro­wi Iry­dio­na
na pa­miąt­kę  
Bal­la­dy­nę
po­świę­ca/ Ju­liusz Sło­wac­ki

Pa­ryż, d. 9 lip­ca 1839 r.

OSO­BY:Pu­stel­nik – Po­piel III wy­gna­nyKir­kor – pan zam­kuMat­ka – wdo­waBal­la­dy­na, Ali­na – jej cór­kiFi­lon – pa­sterzGra­biec – syn za­kry­stia­naFon Ko­stryn – na­czel­nik stra­ży w zam­ku Kir­ko­raGra­lon – ry­cerz Kir­ko­raKanc­lerzWa­wel – dzie­jo­pis[1]PaźPo­seł ze sto­li­cy Gne­znaOskar­ży­ciel są­do­wyLe­karz ko­ron­nyPa­ny – ry­ce­rze – służ­ba zam­ko­wa – wie­śnia­cy – dzie­ci.OSO­BY FAN­TA­STYCZ­NE:Go­pla­na – nim­fa, kró­lo­wa Go­płaCho­chlikSkier­ka
Za cza­sów ba­jecz­nych, ko­ło je­zio­ra Go­pła.
AKT PIERW­SZYSCE­NA I
Las bli­sko je­zio­ra Go­pła – cha­ta pu­stel­ni­ka ustro­jo­na kwia­ta­mi i blusz­czem. – Kir­kor wcho­dzi w ka­ra­ceń­skiej zbroi[2], bo­ga­to ubra­ny, z or­li­mi skrzy­dła­mi…
KIR­KOR
sam

Ra­dy za­się­gnąć war­to u czło­wie­ka,  

Któ­ry się kry­je w tej za­ci­szy le­śnej;  

Po­boż­ny sta­rzec – ma jed­nak w ro­zu­mie  

Nie­co sza­leń­stwa: ile­kroć mu pra­wisz[3]
O zam­kach, kró­lach, o kró­lew­skich dwo­rach,  

To jak sza­lo­ny od ro­zu­mu błą­dzi,  

Mio­ta prze­kleń­stwa, pie­ni się, na­rze­ka;  

Mu­siał od kró­lów do­znać wie­le złe­go,  

I z owąd zo­stał przy­ja­cie­lem gmi­nu[4].  

stu­ka do ce­li

Puk! puk! puk!  
GŁOS Z CE­LI
Kto tam?  
KIR­KOR
Kir­kor.  
PU­STEL­NIK
wy­cho­dząc z ce­li

Wi­taj sy­nu…  

Cze­go chcesz?  
KIR­KOR
Ra­dy.  
PU­STEL­NIK
Zo­stań pu­stel­ni­kiem.  
KIR­KOR
Gdy­bym pod­sta­rzał dzie­sią­tym krzy­ży­kiem[5],  

Mo­że bym w smut­ne schro­nił się dą­bro­wy;  

Ale ja mło­dy, pan czte­ro­wie­żo­wy,  

Prze­my­ślam dzi­siaj, jak by się oże­nić…  

Po­radź mi, star­cze.  
PU­STEL­NIK
Lat dwa­dzie­ścia z gó­rą  

Jak ży­ję w pusz­czy…  
KIR­KOR
Cóż stąd?  
PU­STEL­NIK
Więc oce­nić  

Lu­dzi nie mo­gę – ani wska­zać, któ­rą  

Weź­miesz dzie­wi­cę.  
KIR­KOR
Te, co roz­kwi­ta­ły  

Z dzie­ciń­stwa pącz­ków, gdyś ty żył na świe­cie,  

Są dziś pan­na­mi… czer­wo­ny li bia­ły  

Pą­czek na ró­ży, ta­ka bę­dzie ró­ża…  

Przy­po­mnij nie­gdyś naj­pięk­niej­sze dzie­cię,  

Bia­łą, jak w rę­ku aniel­skie­go stró­ża  

Kwiat li­li­jo­wy – niech jej sło­wik śpiew­ny  

Za­zdro­ści gło­su, a sy­no­gar­li­ca[6]
Wier­no­ścią zrów­na… gdzie ta­ka dzie­wi­ca,  

Wskaż mi, o star­cze? Mó­wią, że kró­lew­ny  

Sły­ną wdzię­ka­mi?  
PU­STEL­NIK
Nie­ba! to ród wę­ża.  

Żo­na zbrod­nia­mi po­dob­na do mę­ża,  

Cór­ki do oj­ca, a do ma­tek sy­ny;  

Jak w jed­nym gnieź­dzie skłę­bio­ne ga­dzi­ny.  

O bog­daj pio­run!…  
KIR­KOR
Nie prze­kli­naj.  
PU­STEL­NIK
Mło­dy,  

Prze­kli­naj ze mną – oni klą­twy war­ci.  

Bog­daj do­zna­li, co po­mór[7] i gło­dy!  

Bog­daj pio­ru­nem na po­ły po­żar­ci,  

Pa­da­jąc w zie­mi pasz­czą roz­dzia­wio­ną,  

Proch mie­li płasz­czem, a wę­ża ko­ro­ną.  

Bog­daj! – Klnąc zbój­cę po­tar­ga­łem si­ły,  

Wście­kłem się ja­ko bry­tan uwią­za­ny.  

Bo też ja kie­dyś by­łem pan nad pa­ny,  

Stu­ty­siącz­ne­mu na­ro­do­wi mi­ły,  

Ży­łem w pur­pu­rze[8], dziś no­szę łach­ma­ny;  

Mu­szę prze­kli­nać. Mia­łem dzia­tek[9] tro­je,  

No­cą do kom­nat we­szli bra­ta zbó­je,  

Ró­życz­ki mo­je trzy z ło­dy­gi ścię­to!  

Dzie­cin­ki mo­je w ko­ły­skach za­rżnię­to!  

Anioł­ki mo­je!… wszyst­kie mo­je dzie­ci!  
KIR­KOR
Któż je­steś, star­cze?  
PU­STEL­NIK
Ja… Król Po­piel trze­ci…  
KIR­KOR
schy­la ko­la­no

Kró­lu mój!  
PU­STEL­NIK
Któż mię z że­bra­ki ro­ze­zna?…  
KIR­KOR
Uzbra­jam cha­my[10] i le­cę do Gne­zna  

Mścić się za cie­bie…  
PU­STEL­NIK
Mło­dzień­cze, roz­wa­gi!  
KIR­KOR
Bez­pra­wie go­rzej od Moj­że­sza pla­gi[11]
Ka­la tę zie­mię i prę­dzej się sze­rzy;  

Po­piel, ska­la­ny dzie­ci krwią nie­win­ną,  

Nie­god­ny rzą­dzić tłu­mo­wi ry­ce­rzy.  

Niech więc się sta­nie, co się stać po­win­no,  

Pod okiem Bo­ga, na tej bied­nej zie­mi.  
PU­STEL­NIK
Czy ty skrzy­dła­mi anio­ła zło­te­mi  

Z nie­ba zle­cia­łeś?  
KIR­KOR
Na bar­kach or­li­cy  

Pa­ra tych bia­łych skrzy­deł wy­ra­sta­ła;  

Gdy na ry­cer­skiej są na­ra­mien­ni­cy,  

Bę­dzież-li ry­cerz mniej niż owa bia­ła  

Pta­szy­na lu­dziom uży­tecz­ny? – ma-li  

Ga­dom prze­pusz­czać ry­cerz uskrzy­dlo­ny  

Or­ła pió­ra­mi?  
PU­STEL­NIK
O mę­żu ze sta­li!  

Ty je­steś z owych, któ­rzy wa­lą tro­ny.  
KIR­KOR
Ty wiesz, jak na­sza zie­mia wsze­te­czeń­stwem  

Kró­la ska­la­na. Wiesz, jak Po­piel krwa­wy  

Pa­stwi się co­raz no­wym okru­cień­stwem…  

Za­czer­wie­nio­ne krwią wi­dzia­łem sta­wy:  

Król ży­wi kar­pie cia­łem nie­wol­ni­ków.  

Nie­raz wy­bie­ra dzie­sią­te­go z szy­ków  

I tnąc w ka­wa­ły, ulu­bio­nym ry­bom  

Na żer wy­rzu­ca; resz­tę ciał wy­mia­ta  

Na dwor­skie po­la i czer­wo­nym ski­bom  

Ziar­no po­wie­rza. Są­siad zie­mię ka­ta  

Na po­śmie­wi­sko zwie Ru­sią Czer­wo­ną.  

Do­tąd ży­ją­cym pod Le­cha ko­ro­ną  

Bóg da­wał żni­wo szczę­ścia nie­za­sia­ne,  

Lud żył szczę­śli­wy; dzi­siaj nie­sły­cha­ne  

Po­mo­ry, gło­dy sy­pie Bo­ża rę­ka.  

Zie­mia upa­łem wy­su­szo­na pę­ka;  

Wio­sen­ne ru­na zło­cą się, nim ziar­no  

Czo­ła po­chy­li, a wie­śnia­cy gar­ną  

Sier­pa­mi próż­ne tyl­ko wło­sy ży­ta.  

Ta sa­ma Pol­ska, nie­gdyś tak ob­fi­ta,  

Sta­je się co rok sza­rań­czy szpi­chle­rzem;  

Nie­gdyś tak bit­na, dziś bla­dym ry­ce­rzem  

Z gło­da­mi wal­czy i z wid­mem za­ra­zy.  
PU­STEL­NIK
Ach jam prze­klę­ty! prze­klę­ty! trzy ra­zy  

Prze­klę­ty! wi­nien je­stem nie­szczęść lu­du.  
KIR­KOR
Ja­ko, tyś wi­nien?…  
PU­STEL­NIK
Z roz­licz­ne­go cu­du  

Ko­ro­na Le­cha sław­ną nie­gdyś by­ła,  

W niej szczę­ścia lu­du, w niej kra­iny si­ła  

Cu­dem za­mknię­ta… oto ja, wy­gna­ny,  

Lud po­zba­wi­łem tej ko­ro­ny.  
KIR­KOR
Star­cze?…  
PU­STEL­NIK
Ko­ro­na bra­ta me­go jak licz­ma­ny  

Fał­szy­wa… mo­ja pod spróch­nia­łe kar­cze  

La­su wko­pa­na… mia­łem ją do gro­bu  

Po­nieść za so­bą.  
KIR­KOR
Skąd­że tej ko­ro­nie  

Cu­dow­na wła­dza?  
PU­STEL­NIK
Ku oj­czy­stej stro­nie  

Wra­ca­li nie­gdyś od Be­tle­em żło­bu  

Świę­ci kró­lo­wie – dwóch Ma­gów i Scy­ta[12].  

Ów król pół­noc­ny za­szedł w na­sze ży­ta,  

Za­błą­dził w zbo­żu jak w le­sie – bo zbo­że  

Ro­sło wy­so­kie jak las w kra­ju Le­cha;  

Więc za­błą­dziw­szy rzekł: „Wy­pro­wadź, Bo­że!”  

Aż oto przed nim od­kry­wa się strze­cha  

Kró­lew­skiej cha­ty – bo Lech miesz­kał w cha­cie. –  

Wszedł do niej Scy­ta i rzekł: „Kró­lu! bra­cie!  

Idę z Be­tle­em, a gwiaz­da błę­kit­na  

Two­ich bła­wat­ków cią­gle szła przede mną,  

Aż tu za­wio­dła”. – Lech rzekł: „Zo­stań ze mną.  

Kra­ina mo­ja szczę­śli­wa i bit­na,  

Je­śli chcesz, to się tą zie­mi­cą z to­bą  

Dzie­lę na po­ły”. – Scy­ta rzekł: „Zo­sta­nę,  

Lecz kra­ju nie chcę, bo zie­mie zła­ma­ne  

Roz­gra­ni­cza­ją się krwią i ża­ło­bą  

Dzie­ci i ma­tek”. Więc ra­zem zo­sta­li;  

Ale to dłu­ga po­wieść…  
KIR­KOR
Mów! mów da­lej!  
PU­STEL­NIK
Więc ja­ko daw­niej czy­ni­li mo­ca­rze,  

Z Le­chem się mie­niał Scy­ta na ob­rącz­ki;  

A po­ko­chaw­szy moc­niej ser­cem, w da­rze  

Dał mu ko­ro­nę… stąd na­sza ko­ro­na.  

Zba­wi­ciel nie­gdyś wy­cią­ga­jąc rącz­ki  

Szedł do niej z mat­ki za­du­ma­nej ło­na  

I ku ru­bi­nom po­da­wał się ca­ły  

Ja­ko ró­życz­ka z li­ści wy­chy­lo­na,  

I wo­łał: ca­ca! i na bry­lant bia­ły  

Ró­ża­nych ustek pe­reł­ka­mi świe­cił.  
KIR­KOR
O bied­ny kwiat­ku! na toż ty się kwie­cił,  

By cię na krzy­żu ćwie­ka­mi przy­bi­to?  

Cze­muż nie by­ło mnie tam na Gol­go­cie,  

Na czar­nym ko­niu, z uzbro­jo­ną świ­tą!  

Zba­wił­bym Zbaw­cę – lub wy­rą­bał kro­cie[13]
Zbój­ców na ze­mstę umar­łe­mu.  
PU­STEL­NIK
Sy­nu!  

Bóg weź­mie two­ją po­chop­ność do czy­nu  

Za czyn speł­nio­ny. Wróć­my w na­sze cza­sy.  

Gdy mię brat wy­gnał, unio­słem w te la­sy  

Świę­tą ko­ro­nę…  
KIR­KOR
Wró­ci ona! wró­ci!  

Przy­się­gam to­bie… Lecz…  
PU­STEL­NIK
Co chcesz po­wia­dać?  
KIR­KOR
Nim Kir­kor w prze­paść okrop­ną się rzu­ci  

Szu­ka­jąc ze­msty – chcę – chciał­bym cię ba­dać,  

Na ja­kim pień­ku za­szcze­pić ro­do­we  

Drze­wo Kir­ko­rów, aby kie­dyś no­we  

Ple­mię ry­ce­rzy tro­nu twe­go strze­gło?  

Ko­go wpro­wa­dzić w po­dwo­je zam­ko­we  

Z żo­ny imie­niem?  
PU­STEL­NIK
Ty­lu lu­dzi bie­gło  

Z pier­ścion­kiem ślub­nym za ma­rą[14] wiel­ko­ści,  

A pra­wie wszy­scy wzię­li kość nie­zgo­dy  

Za­miast stra­co­nej z że­bra swe­go ko­ści[15].  

Po­stąp ina­czej – ty szla­chet­ny, mło­dy;  

Nie­chaj ci pierw­sza ja­skół­ka po­ka­że,  

Pod ja­ką bel­ką gniaz­do ule­pi­ła;  

Gdzie okien­ka­mi bły­sną dzie­wic twa­rze,  

A dach sło­mia­ny, tam jest two­ja mi­ła.  

Ani się wa­haj, weź pan­nę ubo­gą,  

Żeń się z pro­sto­tą, i nie­chaj ci bło­go  

I le­piej bę­dzie, niż­byś miał z kró­lew­ną…  
KIR­KOR
Tak ra­dzisz, star­cze?  
PU­STEL­NIK
Idź, sy­nu, na pew­no  

Do bied­nej cha­ty – nie­chaj żo­na kar­na,  

Mi­ła, nie­win­na…  
KIR­KOR
Ja­skó­łecz­ko czar­na!  

Pta­szy­no mo­ja, gdzie mię za­pro­wa­dzisz?  
PU­STEL­NIK
Słu­chaj mię, sy­nu…  
KIR­KOR
Star­cze, do­brze ra­dzisz…  

Pro­wadź, ja­skół­ko!  

Od­cho­dzi Kir­kor.
PU­STEL­NIK
sam

O! ci mło­dzi lu­dzie,  

Od­cho­dzą od nas i wo­ła­ją gło­śno:  

Idzie­my szu­kać szczę­ścia. Więc my, star­ce,  

Co­śmy prze­bie­gli po tej bied­nej zie­mi,  

A ni­g­dy szczę­ścia w ży­ciu nie spo­tka­li;  

Mo­że­śmy tyl­ko szu­kać nie umie­li…  

Idź! idź! idź, star­cze, do pu­stel­nej ce­li…  

chce wcho­dzić do ce­li – i za­trzy­mu­je się na pro­gu

Wcho­dzi Fi­lon, pa­sterz… za­my­ślo­ny – fan­ta­stycz­nie we wstąż­ki i kwia­ty ubra­ny.
FI­LON[16]
z eg­zal­ta­cją

O! zło­te słoń­ce! drze­wa uko­cha­ne!  

O! ty stru­mie­niu, któ­ry po ka­my­kach  

Z pła­czą­cym szu­mem to­czysz fa­le śkla­ne!  

Roz­mi­ło­wa­ne w ję­czą­cych sło­wi­kach  

Ró­że wio­sen­ne! z wa­mi Fi­lon sko­na!  

Bo Fi­lon ma­rzył los En­dy­mi­jo­na[17],  

Ma­rzył, że kie­dyś po bla­sku mie­sią­ca  

Bia­ła bo­gi­ni, ró­ża­mi wień­czo­na,  

Z nie­bios błę­kit­nych przy­pły­nie, i drżą­ca  

Czo­ło po­chy­li, a ko­ra­lo­we­mi  

Usta­mi usta mo­je roz­pło­mie­ni.  

Ach! tak ma­rzy­łem! Ale na tej zie­mi  

Nie ma Dy­jan­ny. Sa­mot­ny uwięd­nę  

Ja­ko fi­jo­łek – al­bo kwiat je­sie­ni.  
PU­STEL­NIK
Co zna­czą owe na­rze­ka­nia zrzęd­ne?  

Mło­dy sza­leń­cze, gdzie zim­ny roz­są­dek?  

Wy­wra­casz świa­ta bo­skie­go po­rzą­dek,  

A że ty chci­wy Ak­te­ona[18] wa­nien,  

Cze­kasz na zie­mi aniel­skie­go bó­stwa:  

Dla­te­go ty­le ze­sta­rza­łych pa­nien  

Do­tąd się mę­żów swych nie do­cze­ka­ły;  

Szu­kaj ko­chan­ki na zie­mi.  
FI­LON
Świat ca­ły  

Na próż­no zbie­głem prze­glą­da­jąc mnó­stwa  

Dzie­wic śmier­tel­nych. Nie­raz wzrok ła­ko­my  

Śle­dził spod zło­tej ka­pe­lu­szów sło­my  

Żni­wia­rek twa­rze, po­dob­ne czer­wie­nią  

Ma­kom zbo­żo­wym. Nie­raz po­glą­dam  

Na bia­łe płót­na, łąk ja­sną zie­le­nią  

Słoń­cu po­da­ne; ro­jąc ser­ca sza­łem,  

Że z bie­li płó­cien ja­ko z mor­skiej pia­ny  

Ala­ba­stro­wa[19] mi­ło­ści bo­gi­ni  

Wyj­dzie na słoń­ce. Ach! tak obłą­ka­ny,  

Ży­łem na świe­cie ja­ko na pu­sty­ni;  

Nie­na­sy­co­ny, du­ma­ją­cy, rzew­ny.  

By­łem na dwo­rach, wi­dzia­łem kró­lew­ny  

Po­dob­ne gwiaź­dzie We­nus[20], co wy­ni­ka  

Wie­czo­rem z nie­ba ró­żo­we­go zo­rzą,  

Za­czer­wie­nio­na, ale bez pro­my­ka.  

Ser­ca nie ma­ją, a ser­cem się dro­żą[21]
Wię­cej niż ko­ron bry­lan­ta­mi.  
PU­STEL­NIK
Głup­cze!  

Nie­do­ści­gnio­nych gwiazd sza­lo­ny kup­cze!  

Ty, co na dwo­rach szu­ka­łeś ko­chan­ki:  

Precz! precz ode mnie, kwie­cie bez­na­sien­ny,  

Stud­niom nie­zdat­ny jak stłu­czo­ne dzban­ki,  

Świa­to­wi ja­ko słoń­ca blask je­sien­ny  

Bez­u­ży­tecz­ny. Sko­ro na tron wró­cę,  

Za­mknę cię w szpi­tal sza­lo­nych lub rzu­cę  

Na ba­ka­lar­ską[22] ła­wę mię­dzy dzie­ci.  
FI­LON
Mój do­bry oj­cze! nie­chaj ci Bóg świe­ci!  

Mu­sisz być cho­ry, ga­dasz nie­przy­tom­nie.  
PU­STEL­NIK
Wszy­scy sza­leń­cy zla­tu­ją się do mnie,  

A wszy­scy ma­rzą o kró­lew­skich dwo­rach,  

My­ślą o kró­lach, a kry­ją się w bo­rach,  

I ję­czą, ję­czą jak ośle­płe so­wy.  
FI­LON
Wsadź, star­cze, gło­wę w stru­mień krysz­ta­ło­wy,  

Mo­że ochło­nie.  
PU­STEL­NIK
Wo­da nie ob­my­je  

Na mo­im czo­le czer­wo­ne­go pa­su.  

Wi­dzisz! czy wi­dzisz, jak ko­ro­na ry­je?  

Dwu­dzie­sto­let­nie ży­cie w głę­bi la­su  

Nie za­go­iło ra­ny. Pas na czo­le,  

A dru­gi ta­ki pas mi ser­ce pła­ta;  

Ten od ko­ro­ny,  

po­ka­zu­jąc na ser­ce

ten od mie­czów ka­ta.  

O! mo­je dzie­ci! o! sie­roc­twa bo­le!  

O! mo­ja prze­szłość!  
FI­LON
Nu­dzi mię ten sta­ry,  

W gło­wie ma ja­kieś bez­cie­le­sne ma­ry,  

Pew­nie osza­lał sa­mot­no­ścią, po­stem.  
PU­STEL­NIK
Cier­pie­nie my­śli jest ko­lą­cym ostem,  

Lecz rze­czy­wi­stość… o! ta jak że­la­zo  

Ra­ni, za­bi­ja…  
FI­LON
O tym in­ną ra­zą  

Mó­wić bę­dzie­my, a prze­ko­nam cie­bie,  

Że smu­tek ser­ca…  
PU­STEL­NIK
Nie­chaj cię po­grze­bie,  

Mdła­wa isto­to. Nic niech nic za­bi­je;  

A twój gro­bo­wiec za­mknie nic.  
FI­LON
O lu­ba!  

Nie zna­le­zio­ny twój ob­raz  

po­ka­zu­jąc na ser­ce

tu ży­je!  

Nie­zna­le­zie­nie gor­sze niź­li zgu­ba;  

Jam cię nie zna­lazł, a wi­dzę przed so­bą!  

Idę do la­su, gdzie bę­dę sam – z to­bą…  

Bło­go­sła­wio­ny wy­obraź­ni cu­dzie,  

Ty mnie oca­lasz!  

od­cho­dzi w las
PU­STEL­NIK
Jak sza­le­ją lu­dzie!  

wcho­dzi do ce­li
SCE­NA II
In­na część la­su – wi­dać je­zio­ro Go­pło.
Skier­ka i Cho­chlik wcho­dzą.
SKIER­KA
Gdzie jest Go­pla­na, na­sza kró­lo­wa?  
CHO­CHLIK
Spi jesz­cze w Go­ple.  
SKIER­KA
I woń so­sno­wa,  

I woń wio­sen­na nie obu­dzi­ła  

Kró­lo­wej na­szej? woń ta­ka mi­ła!  

Czy­liż nie sły­szy, jak skrzy­deł­ka­mi  

Czar­ne ja­skół­ki bi­ją w je­zio­ro  

Tak, że się ca­łe zwier­cia­dło pla­mi  

W ty­sią­ce krąż­ków?  
CHO­CHLIK
Za­nad­to sko­ro  

Zbu­dzi się ję­dza i bę­dzie  

Do pra­cy nas za­przę­gać. To w pu­ste żo­łę­dzie  

Wkła­dać ja­ja mo­ty­lic – to po­ma­gać mrów­kom  

Bu­du­ją­cym sto­li­ce i dro­gi umia­tać  

Do mrów­ni­ka wio­dą­ce… to ma­jo­wym krów­kom  

Roz­wią­zy­wać pan­ce­rze, aby mo­gły la­tać,  

To zwie­dzać psz­czel­ne ule i z otwar­tej księ­gi  

Czy­tać pra­wa ulo­we lub ro­tę przy­się­gi  

Na wier­ność mat­ce psz­czel­nej od zro­dzo­nej psz­czół­ki;  

To na trzci­nę je­zio­ra zwo­ły­wać ja­skół­ki  

I uczyć bu­dow­nic­twa pier­wo­rocz­ne mat­ki.  

Już za­my­kać sta­wia­ne na pta­szę­ta klat­ki,  

Nim ja­ki bied­ny pta­szek uwięź­nie w za­pad­ni,  

Na prze­kor ptasz­ni­ko­wi; już to pa­ni sro­ce  

Cią­gle trą­bić do ucha na­ukę: nie krad­nij;  

Al­bo wró­blo­wi wma­wiać, że pięk­nie świe­go­ce,  

Aby cią­gle świe­go­tał nad wie­śnia­czą cha­tą…  

Pra­cuj jak koń po­gań­ski, pra­cuj ca­łe la­to,  

A zi­mą spij u chło­pa za brud­nym przy­piec­kiem,  

Mię­dzy garn­ka­mi, ba­bą szczer­ba­tą i dziec­kiem.  
SKIER­KA
Bo też ty je­steś le­ni­wy, Cho­chli­ku!  

pa­trzy na je­zio­ro

Ach, patrz! na słoń­ca pro­my­ku  

Wy­try­ska z wo­dy Go­pla­na;  

Jak po­wiew­ny liść aje­ru,  

Lek­ko wia­trem ko­ły­sa­na;  

Jak ła­będź, kie­dy roz­wi­nie  

Uśnie­żo­ny ża­giel ste­ru,  

Ko­ły­sze się – wa­ha – pły­nie.  

I patrz! patrz! lek­ka i gib­ka,  

Sko­czy­ła z wo­dy jak ryb­ka,  

Na ne­za­bu­dek[23] war­ko­czu  

Wie­sza się za bia­łe rącz­ki,  

A sto­pą po fal prze­zro­czu  

Bry­lan­to­we iskry skrze­sza.  

Ach cza­row­na! któż od­gad­nie,  

Czy się trzy­ma z fal ob­rącz­ki?  

Czy się na po­wie­trzu kład­nie?  

Czy dło­nią na kwia­tach się wie­sza?  
CHO­CHLIK
Ona ma wia­nek na gło­wie…  

Czy to kwia­ty? czy si­to­wie?  
SKIER­KA
O nie… to na wło­sach wróż­ki  

Uśpio­ne le­żą ja­skół­ki.  

Tak po­wią­za­ne za nóż­ki  

Kie­dyś, w je­sien­ny po­ra­nek,  

Upa­dły na dno rze­czuł­ki:  

Rze­czuł­ka rzu­ci­ła wia­nek,  

Wia­nek czar­ny jak he­ba­ny  

Na zło­te wło­sy Go­pla­ny.  
CHO­CHLIK
Ra­dzę ci, ucie­kaj­my, mój Skier­ko ko­cha­ny,  

Wiedź­ma go­to­wa za­raz no­wą pra­cę za­dać.  

Al­bo ob­ra­cać mły­ny, skąd wo­da ucie­kła  

Bied­ne­mu mły­na­rzo­wi, lub ka­że spo­wia­dać  

Le­ni­we­go szer­sze­nia, nim pój­dzie do pie­kła  

Za kra­dzież słod­kich mio­dów… lub ma­lo­wać pa­wie  
SKIER­KA
Więc ucie­kaj… ja się ba­wię…  

Pro­mie­nie słoń­ca prze­ni­kły  

Ja­skó­łe­czek mo­kre piór­ka…  

Oży­ły – pierz­chły – i zni­kły  

Jak spło­szo­nych wró­bli chmur­ka  

Kró­lo­wa na­sza bez du­cha.  

Za­dzi­wio­na stoi, słu­cha;  

Nie śmie wią­zać i za­pla­tać  

Kos roz­wia­nych, nie wie, cze­mu  

Wia­necz­ko­wi uwię­dłe­mu  

Przy­szło ożyć? skąd mu la­tać?  

Go­pla­no! Go­pla­no! Go­pla­no!  

Wcho­dzi Go­pla­na.
GO­PLA­NA
Na­rwij mi róż, Cho­chli­ku! po­le­ciał mój wia­nek.  
CHO­CHLIK
Już się za­czy­na pra­ca.  
Cho­chlik od­cho­dzi mru­cząc.
GO­PLA­NA
Czy to jesz­cze ra­no?  
SKIER­KA
Pierw­sza wio­sny go­dzi­na.  
GO­PLA­NA
Ach! gdzież mój ko­cha­nek?  
SKIER­KA
Co mi roz­ka­żesz, kró­lo­wo?  

Za­daj pięk­ną ja­ką pra­cę.  

Wi­nąć tę­czę ko­lo­ro­wą,  

Al­bo bu­do­wać pa­ła­ce,  

Po­wo­ja­mi wią­zać da­chy.  

I opie­rać kwia­tów gma­chy  

Na ko­lum­nach malw i dzwo­nów  

La­zu­ro­wych.  
GO­PLA­NA
za­my­ślo­na

Nie!  
SKIER­KA
Chcesz tro­nów  

Z wy­pła­ka­nych nie­ba chmu­rek?  

Czy ci przy­nieść pe­reł sznu­rek?  

Z owych pe­reł, któ­re da­ją  

Lep na ptasz­ki; ale ma­ją  

Ta­kie bla­ski, ta­kie wo­dy,  

Jak ka­ła­kuc­kie ja­go­dy.  

Chcesz? le­cę na trzę­sa­wi­ce[24],  

Doj­rzę – do­go­nię – po­chwy­cę –  

Błęd­ne­go mo­czar ogni­ka;  

I za­raz w li­lij­kę bia­łą  

Opra­wię jak do świecz­ni­ka,  

I na­kry­ję bia­łym dzwon­kiem,  

By ci świe­cił… Czy to ma­ło?  

Roz­każ, pa­ni! Co pod słon­kiem,  

Co na zie­mi, wszyst­ko znio­sę:  

Drze­wa, kwia­ty, świa­tło, ro­sę.  

Co nad zie­mią, w zie­mi ło­nie:  

Dźwię­ki, echa, bar­wy, wo­nie,  

Wszyst­ko, o czym kie­dy śni­ły  

My­śli two­je w je­zior bu­rzy  

Ko­ły­sa­ne.  
GO­PLA­NA
Skier­ko mi­ły,  

Ja się ko­cham.  
SKIER­KA
W czym? czy w ró­ży  

Bez­cier­nio­wej? czy w ka­li­nie?  

W czte­ro­list­nej ko­ni­czy­nie?  

Mo­że w kwiat­ku: „niech Bóg świe­ci”,  

Któ­ry po­sa­dzi ma­co­cha  

Na gro­bie mę­żow­skich dzie­ci?  

Mo­że w Mag­da­le­ny nit­ce,  

Co bez wia­tru le­ci pło­cha?  

Mo­że w bia­łej mar­gie­rit­ce,  

Co pią­tym list­kiem: „nie ko­cha”  

Za­bi­ła mło­dą pa­ster­kę?