Chiny – ZSRR. Zimna wojna w świecie komunistycznym

Lorenz M. LüthiCHINY – ZSRRZimna wojna w świecie komunistycznymPrzekładJózef Pawłowski, Katarzyna Urban-PawłowskaWydawnictwo AkademickieDIALOGWarszawa 2015Tytuł oryginału:THE SINO-SOVIET SPLIT.COLD WAR IN THE COMMUNIST WORLDRedakcja: ELŻBIETA SOBOLEWSKAKonsultacja merytoryczna: Prof. dr hab. JAN ROWIŃSKIProjekt okładki: BARBARA ĆWIKFotografia na okładce: © The Dmitri Baltermants Collection/CorbisWykonanie map do wydania polskiego: JAROSŁAW TALACHASkład, łamanie i druk: WEMA Wydawnictwo-Poligrafia Sp. z o.o. www.wp-wema.plCopyright © 2008 Princeton University Press
Copyright © for this edition by Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2011Publikacja dofinansowana przez Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.ISBN e-pub 978-83-8002-419-9ISBN mobi 978-83-8002-423-6Wydanie elektroniczne, Warszawa 2015Wydawnictwo Akademickie DIALOG
00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (+48 22) 620 87 03
e-mail:redakcja@wydawnictwodialog.pl
WWW:www.wydawnictwodialog.plKonwersja:eLitera s.c.

Podziękowania

Bez wsparcia wielu osób prywatnych oraz instytucji nie byłbym w stanie napisać tej książki. Z góry przepraszam tych, o których nie wspomniałem. Podczas moich studiów wielce skorzystałem z rad Johna Gaddisa, Johnatana Spence’a i Paula Kennedy’ego. Moje podróże do Rosji, Chin, Hong Kongu, Niemiec, Polski, Węgier, Czech, Bułgarii, Włoch, oraz Bostonu i Waszyngtonu, w celu nauki języków, były hojnie sponsorowane przez Smith Richardson Foundation, Council on East Studies (Yale), Richard U. Light Fellowship (Yale), Fox Fellowship (Yale), Henry Hart Rice Fellowship (Yale) oraz wewnętrzne granty SSHRC (McGill), National Security Fellowship z Olin Institute (Harvard) oraz Institute for Advanced Study. Moi rodzice także często ofiarowywali mi znaczące wsparcie finansowe.

Wiele osób udzieliło mi dużo pomocy i poświęciło swój czas w trakcie prowadzenia przeze mnie badań. Jestem wdzięczny Jean Hung i personelowi USC; Sieglinde Hartmann, Sylvii Grâfe oraz personelowi SAMPO-BArch; B. Kemzik i Ulrichowi Geyerowi z PAAA; personelowi BArch-Freib; Galinie Albertovnej i Olegowi Khlevniukowi z GARF; Elisavetcie Gusevie oraz personelowi AVP RF; personelowi RGANI oraz RGASPI; Adamowi Dąbrowskiemu z AAN; Szczepanowi Ciborkowi z AMSZ; personelowi MOL; Alenie Noskovej, Vladimfrowi Waage oraz personelowi SUA; Galinie Mindikovej, Marianie Lecheva i personelowi TsDA; Borislavowi Staminirovi z AMVnR; Paulowi Ly-donowi i personelowi JFK Library and Museum; personelowi JSSDAG; Silvio Ponsowi i Giovannie Bosman z FIG oraz Peterowi Filardo z Taminent Library.

Pomocy przy organizowaniu podróży i wywiadów, umożliwieniu dostępu do archiwów oraz w innych sprawach związanych z procesem badawczym udzielili mi: Niu Dayong, Hou Xiaojia, Wang Xiaoying, Jasper Becker, Kurt Spillmann, Vladimir Pechatnov, Aleksiej Woskressenskiji, Andrea Graziosi, Christian Ostermann, Wanda Jarząbek, Kszysztof Persak, Magdolna Barâth, Janos Rainer, William Taubman, Oldrich Tuma, Jordan Baev, Niu Jun, Cai Jiahe, Andy Kennedy, Mao Xiaosong, Liu Jing, Iwa Nawrocki, Małgorzata Gnoińska, Valerie Maymen i Phyllis Rudin. Ważnych źródeł i dodatkowej literatury użyczyli mi: Gerhard Wettig, David Holloway, Amy Dunkle, Vladimir Zubok, Priscilla Roberts, Siergiej Radczenko, Bruce Adams, Fredrik Logevall i Mark Edele. Mike’owi Hornacekowi zawdzięczam przekład cennych dokumentów z Czech. Sebastian Caquard opracował mapy. Serdeczne podziękowania kieruję do Mary Sharp, Mata Emersona, Heather McAllister, Jonathana Winklera,

Karin Schiebold, Wernera Richteringa i Reinharda Wolfa, którzy gościli mnie u siebie, kiedy prowadziłem badania w okolicy, gdzie mieszkają.

Jestem niezmiernie wdzięczny za uwagi tych, którzy czytali całość książki lub jej fragmenty. Chciałbym w tym miejscu podziękować Paulowi Bushkovitchowi, Laurze Engelstein, Timothy Snyderowi, Jonathanowi Winklerowi, Charlesowi Lansingowi, Brianowi Rohlikowi, Andrew Prestonowi, Markowi Edele, Benowi Kiernanowi, Fredrikowi Logevall, Balazsowi Szalontai, Hangowi Nguyenowi, Peterowi Vâmosowi, Janowi Rowińskiemu, Ioanowi Romulusowi Budurze, Andrea Graziosi, Jamesowi Hershbergowi, Vojtechowi Mastny’emu, Chen Jianowi, О. Arne Westad, Robertowi Rossowi, Terry’emu Martinowi, stypendystom Olina z lat 2004–2005, M. Taylorowi Fravelowi, Markowi Kramerowi, Chrisowi Gosha, China Group of Montreal, Tsuyoshi Hasegawie, Stephenowi Rosen, Thomasowi Christensenowi, Wang Dongowi, Adrienne Edgar, Davidowi Welschowi, Geoffrey’owi Hoskingowi, Jeff owi Bercusonowi, Ryanowi Griffiths, Catherine Lu, Jamesowi Krapflowi, Chuckowi Meyers’owi, Ellen Foos, Cindy Crumrine i trzem anonimowych recenzentom.

Catherine Lu podtrzymywała mnie na duchu z niewyczerpaną cierpliwością podczas trudnego procesu przepisywania i publikowania tej książki.

Dedykuję tę książkę moim rodzicom, którzy pozwolili swemu synowi jeździć po wielu dziwnych miejscach i prowadzić badania nad oryginalnymi postaciami. Dedykuję ją również mojemu bratu, który nie doczekał wydania mojej pracy. Jestem pewien, że byłby dumny ze swego młodszego brata.

Wykaz skrótów

AAN

– Archiwum Akt Nowych, Warszawa

AMSZ

– Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Warszawa

AMVnR

– Arkhiv na Ministerstvoto na Vnshnite Raboti (Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Sofia)

APC

– Archivio del partito Comunista Italiano (Archiwum Komunistycznej Partii Włoch; w FIG)

AVPRF

– Arkhiv Vneshnei Politiki Rossiiskoi Federatsii (Archiwum Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej)

BArch-Freib

– Bundesarchiv, Militárarchiv (Archiwa Federalne, Archiwa Wojskowe, Freiburg)

CB

– „Current Background”

ChAL-W

– Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza

CIA

– Central Intelligence Agency (Centralna Agencja Wywiadowcza)

CLG

– „Chinese Law and Government”

CWIHP

– „Cold War International History Project”

DKP

– Doradczy Komitet Polityczny (w Układzie Warszawskim)

DRW

– Demokratyczna Republika Wietnamu (oficjalna nazwa Północnego Wietnamu od 1945 do 1975 roku)

FIG

– Fondazione Istituto Gramsci (Fundacja Instytutu Gramsciego, Rzym)

FRUS

– Foreign Relations of the United States, Departament Stanu USA, Waszyngton.

GARF

– Gosudarstvennyi Arkhiv Rossiiskoi Federatsii (Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej, Moskwa)

ICBM

– Intercontinental Balistic Missile (międzykontynentalny pocisk balistyczny)

IRBM

– Intermediate Range Ballistic Missile (pocisk balistyczny średniego zasięgu)

JFK

– John F. Kennedy Library and Museum, Boston, USA

JSSDAG

– Jiangsu sheng Dang’anguan (Archiwum Prowincji Jiangsu, Nankin, Chiny)

JYMW

– Mao Zedong, Jianguo yilai Mao Zedong wengao (Dzieła Mao Zedonga napisane po utworzeniu ChRL), 13 tomów, Pekin, Zhongyang wenxian, 1987–1998

КС

– Komitet Centralny

KGB

– Komitet Gosudarstvennoi Bezopasnosti (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego)

KPCh

– Komunistyczna Partia Chin

KP USA

– Komunistyczna Partia Stanów Zjednoczonych

KPZR

– Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego

LNTB

– Limited Nuclear Test Ban (układ o ograniczeniu prób z bronią jądrową)

MGRK

– Mała Grupa ds. Rewolucji Kulturalnej

MLF

– Multi Lateral Nuclear Force (wielostronne siły nuklearne)

MOL

– Magyar Országos Levéltár (Narodowe Archiwum Węgier, Budapeszt)

MZDDG

– Mao Zedong. Mao Zedong daguan (Wielka wizja Mao Zeonga, Pekin, Renmin daxue, 1993)

MZDSW

– Mao Zedong. Mao Zedong sixiang wensui (Niech żyją idee Mao Zedonga, brak miejsca wydania i wydawcy, 1969)

MZDW

– Mao Zedong. Mao Zedong wenji (Dzieła zebrane Мао Zedonga, 8 tomów, Pekin, Renmin chubanshe, 1993–1999)

MZDX3

– Mao Zedong. Mao Zedong xuanji (Wybrane dzieła Мао Zedonga, 3 tomy, Hong Kong, Mingbao yuekan she, 1971)

NARA

– National Archives and Record Administration, Waszyngton

NATO

– North Atlantic Treaty Organisation (Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego)

NC

– „Neibu cankao” („Informacje wewnętrznego obiegu”. Agencja Xinhua, Pekin, od roku 1949)

NEP

– Nowa Polityka Ekonomiczna

NFW

– Narodowy Front Wyzwolenia (Wietkong)

NSA

– National Security Archive (Archiwum Bezpieczeństwa Narodowego, Waszyngton)

NRD

– Niemiecka Republika Demokratyczna

NYT

– „New York Times”

PAAA-MfAA

– Politisches Archiv des Auswártigen Amtes, Bestand: Ministerium für Auswártige Angelegenheiten (Dokumenty Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Archiwum Politycznym Biura Spraw Zagranicznych, Berlin)

PDHNP

– Wang Yanzhu (red.), Peng Dehuai nianpu (Kronika życia Peng Dehuaia, Pekin, Shijie zhishi, 1998)

PPL

– Plan Pięcioletni

PR

– „Peking Review”

RADD

– Russian and East European Archive Documents Database (Baza Danych Dokumentów Archiwalnych Rosji i Krajów Europy Wschodniej; w NSA)

RBN

– Rada Bezpieczeństwa Narodowego

RGANI

– Rossiiskii Gosudarstvennyi Arkhiv Noveishei Istorii (Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Współczesnej, Moskwa)

RGASPI

– Rossiiskii Gosudarstvennyi Arkhiv Sotsialno-Politicheskoi Istorii (Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Społeczno-Politycznej, Moskwa)

RW

– Republika Wietnamu (Wietnam Południowy)

RWPG

– Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

SAMPO-BArch

– Stiftung Archiv der Parteien Und Massenorganisationen der DDR im Bundesarchiv (Archiwum Partii i Organizacji Masowych NRD w Archiwum Federalnym, Berlin)

SCMP

– „Survey China Mainland Press”

SED

– Sozialistiche Einheitspartei (Socjalistyczna Partia Jedności, NRD)

SLBM

– Sea Launched Ballistic Missile (Pocisk balistyczny wystrzeliwany z morza)

SRW

– Socjalistyczna Republika Wietnamu (oficjalna nazwa Wietnamu po roku 1975)

SS

– MacFarquhar Roderick, Timothy Cheek, Eugene Wu (red.), The Secret Speeches of Chairman Mao: from the Hundred Flowers to the Great Leap Forward (Fajne przemówienia Przewodniczącego Mao: od Kampanii Stu Kwiatów do Wielkiego Skoku Naprzód), Cambridge, Harvard University, 1989

SUA

– Státni Ustředni Archiv (Centralne Archiwum Państwowe, Praga)

SW

– Mao Zedong. Selected Works, 5 tomów, Pekin, Foreign Languages, 1961–1977

ŚFZZ

– Światowa Federacja Związków Zawodowych

TsDA

– Tsentralen Drzhaven Arkhiv (Centralne Archiwum Państwowe, Sofia)

TsPA

– Tsentralen Partien Arkhiv (Centralne Archiwum Partyjne; w TsDA)

UVKSC

– Ustředni Vỳbor Komunisticke strany Československa (Komitet Centralny Komunistycznej Partii Czechosłowacji)

WLX

– Wu Lengxi, Shinian lunzhan, 1956–1966: ZhongSu guanxi huiyilu (Dziesięć lat sporu, 1956–1966: wspomnienia o stosunkach chińsko-radzieckich), 2 tomy, Pekin, Zhongyang wenxian, 1999

WPP

– Wietnamska Partia Pracy

ZELNP1/

–  

ZELNP2/

–  

ZELNP3

– Zhonggong zhongyang wenxian yanjiushi bian,ZhouEnlai nianpu, 1949–1976 (Kronika życia Zhou Enlaia: 1949–1976, 3 tomy, Pekin, Zhongyang wenxian, 1997)

a.e.

– archivna edinitsa (w języku bułgarskim: dokument archiwalny)

d.

– delo (w języku rosyjskim i bułgarskim: zbiór)

f.

– fond (w językach rosyjskim, bułgarskim, czeskim i węgierskim: zespół)

o.

– opis (w językach rosyjskim i bułgarskim: wiązka)

ő

– őrzési egység (w języku węgierskim: zespół archiwalny)

p.

– papka (w języku rosyjskim: teczka)

Transliteracja i znaki diakrytyczne

W pracy zastosowano następujące zasady transkrypcji i transliteracji: w odniesieniu do wszystkich języków europejskich, zapisywanych alfabetem łacińskim (angielski, niemiecki, polski, czeski, węgierski, rumuński, włoski i francuski) pozostawiono odpowiadające tym językom znaki diakrytyczne.

Dla języka rosyjskiego zastosowano transkrypcję polską (w danych bibliograficznych – transliterację).

Następujące symbole i znaki diakrytyczne zostały pominięte: ‘ oznaczający miękki znak w języku rosyjskim ь oraz ″ oznaczający twardy znak ъ, й oznaczający nie akcentowaną spółgłoskę ъ w języku bułgarskim, ˘ nad ĭ (и), ′ nad é (э) oraz ⁀ nad zbitkami liter łacińskich (ts, yu, ya), wskazujących na to, że łącznie zastępują one jedną literę cyrylicy (ц, ю, я).

W odniesieniu do nazwisk wietnamskich i koreańskich opuszczono znaki diakrytyczne.

W odniesieniu do języka chińskiego zastosowano transkrypcję pinyin bez oznaczeń tonów.

Z powyższych zasad zwolniono zapis nazw szeroko uznanych w ich transliteracji polskiej, a odbiegających od transliteracji oryginalnej, takich jak Szanghaj (a nie Shanghai) czy Kanton (a nie Guangzhou). W przypadku niektórych nazwisk zachowano ich nietypową, ale zwyczajowo przyjętą transliterację, na przykład Czang Kai-szek (zamiast Jiang Jieshi) czy Kim Ir Sen (Kim Il-sung).

Źródła wscho­dnio­nie­miec­kie oraz wscho­dnio­euro­pej­skie często zawierają koreańskie i wietnamskie nazwiska i nazwy mniej znanych postaci i miejsc – w oczywisty sposób zostały one zapisane w zniekształconej formie. Przyczyną tego stała się niemożność ustalenia w niektórych przypadkach ich prawidłowej transliteracji.

Józef Pawłowski

Wstęp

Zanim Oleg Trojanowski zakończył pełnienie funkcji ambasadora ZSRR w Chinach, spotkał się z Wu Xiuquanem, by porozmawiać o dawnych czasach. Były wiceszef Wydziału Łączności Międzynarodowej КС KPCh powiedział do byłego doradcy Nikity Chruszczowa: „Kiedy teraz czytasz listy, jakie nasze kraje wymieniały między sobą nie tak dawno temu, nie wiesz czy śmiać się czy płakać”[1]. Małostkowość i przesada w polemikach chińsko-radzieckich i ich wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną obu krajów, od Wielkiego Skoku do konfliktu w roku 1969, powoduje u każdego współczesnego obserwatora niedowierzanie. Konflikt chińsko-radziecki był jednym z kluczowych elementów zimnej wojny, swym znaczeniem dorównującym powstaniu muru berlińskiego, kryzysowi kubańskiemu, drugiej wojnie wietnamskiej i zbliżeniu chińsko-amerykańskiemu. Rozłam ten przesądził o zasadniczych ramach drugiej połowy zimnej wojny a w szczególności wpłynął na przebieg drugiej wojny wietnamskiej. Tak jak rozwód, pozostawił po obu stronach złe wspomnienia i doprowadził do przekonania każdej ze stron o jej niewinności.

Aż do niedawna większość materiałów źródłowych, które mogłyby rzucić więcej światła na dynamikę sporu chińsko-radzieckiego, były zamknięte w niedostępnych archiwach. Mimo że literatura na ten temat jest obszerna, większa jej część powstała podczas zimnej wojny, na podstawie selektywnie publikowanych źródeł i wykazywała tendencję do spekulacji i teoretyzowania. Od momentu powolnego otwierania na świat na początku lat 80. opublikowano w Chinach wiele mniej lub bardziej wiarygodnych źródeł, a ostatnio zachodnim badaczom udostępniono nawet część archiwów. Upadek Związku Radzieckiego i komunizmu w Europie Wschodniej otworzył drzwi do niezliczonych archiwów partyjnych i rządowych.

Od niedawna dostępne dokumenty wskazują na żywotną rolę ideologii w konflikcie chińsko-radzieckim. Zarówno chińscy komuniści jak i Sowieci głęboko wierzyli w marksizm-leninizm. Spór pomiędzy Pekinem i Moskwą dotyczył metody budowy socjalistycznego społeczeństwa, a także kierunku wspólnej polityki w bloku socjalistycznym, w stosunku do świata kapitalistycznego. Co więcej, ideologia będąc centralnym punktem coraz bardziej wikłała się w politykę międzynarodową. Konflikty w kierownictwie spowodowały, że Мао Zedong zdecydował się wykorzystać pogarszające się relacje chińsko-radzieckie dla własnych celów w polityce wewnętrznej i zagranicznej.

Pierwszy element sporu ideologicznego pojawił się w 1955 roku w kontekście stalinowskiego modelu rozwoju socjoekonomicznego. W obliczu strukturalnego kryzysu gospodarczego Мао zastąpił model rozwojowy, jaki ChRL zaczerpnęła od Stalina strategią rozwoju przypominającą wcześniejszy model sowiecki, który już dawno skompromitował się w ZSRR. Mimo iż powyższa strategia nie sprawdziła się, Мао powrócił do jej podstawowych założeń w Wielkim Skoku w latach 1958–60, tylko po to, by wywołać katastrofę.

Destalinizacja stała się w ZSRR drugim czynnikiem konfliktu ideologicznego. Pomimo, iż tajny referat Chruszczowa z lutego 1956 roku dotyczył głównie spraw wewnętrznych, odbił się echem w całym świecie socjalistycznym. W rezultacie przez cały 1956 i 1957 rok poglądy Мао i Chruszczowa dotyczące Stalina, jako teoretyka i praktyka, mocno się różniły.

Po trzecie chińsko-radziecki spór ideologiczny dotyczył właściwych metod walki z imperializmem. Zapoczątkowana przez Chruszczowa w 1956 roku polityka pokojowej koegzystencji ze Stanami Zjednoczonymi nie doprowadziła do bezpośredniego konfliktu z chińskimi komunistami, którzy byli wówczas skoncentrowani na destalinizacji. Jednakże od końca 1957 roku napięcia wokół radzieckiej polityki zaczęły nasilać się i w połowie lat 60. zdominowały relacje chińsko-radzieckie.

Większość pozostałych czynników konfliktu chińsko-radzieckiego była rezultatem sporów ideologicznych na tym tle, bądź były to czynniki jeszcze mniej istotne, jak dysputy na temat bezpieczeństwa, na przykład drugiego kryzysu w Cieśninie Tajwańskiej w roku 1958, czy spory na tle ekonomicznym, w szczególności dotyczące handlu i nagłego wycofania radzieckich specjalistów z Chin w roku 1960, które narosły w konsekwencji sporów ideologicznych. Podobnie, konflikty terytorialne, wcześniejsze niż sojusz chińsko-radziecki, nie zagroziły relacjom aż do momentu, kiedy obydwa państwa podjęły spory ideologiczne. Pewną rolę odegrały również odmienności charakterologiczne, jednakże nie były one powodem istniejących problemów ideologicznych.

Nowe dokumenty sugerują też, iż to strona chińska była bardziej aktywna w zaognianiu sporu ideologicznego. ChRL została utworzona dzięki sojuszowi – zarówno w znaczeniu pozytywnym jak i negatywnym. Pomimo że Chiny dążyły do sojuszu w latach 1949–1950, Мао zaczął dążyć do jego zerwania po 1959 roku, chcąc wprowadzić w życie na pełną skalę to, co uważał za użyteczne dla kraju. Co więcej, chiński przywódca coraz częściej włączał konflikt chińsko-radziecki do wewnętrznych debat. W 1962 roku walka przeciwko wewnętrznemu rewizjonizmowi ideologicznemu została włączona w walkę z jego przeciwnikiem [tj. Chruszczowem – przyp. tłum.] o politykę obozu socjalistycznego wobec imperializmu.

Wraz z końcem zimnej wojny i stopniowo zwiększającym się dostępem do nowych źródeł archiwalnych i dokumentów naukowcy wyróżnili cztery podstawowe wyjaśnienia konfliktu chińsko-radzieckiego. Po pierwsze niektórzy obstają przy stanowisku, że rozłam był wynikiem konfliktu interesów narodowych[2]. Już w roku 1952 jeden z obserwatorów przewidział, że konflikt chińsko-radziecki w świetle totalitarnych aspiracji Stalina ma służyć kontroli sojuszników, co zgodnie z takim rozumowaniem naruszyłoby ich [sojuszników] interesy narodowe[3]. Inni autorzy doszukują się przyczyn konfliktu w obawie przed obcą dominacją lub kulturową wyższością[4]. Po drugie koncepcja strategicznego trójkąta przemawia do wielu obserwatorów, szczególnie w kontekście zbliżenia chińsko-amerykańskiego po 1969 roku. Teoria ta zakładała, że Stany Zjednoczone, ZSRR i Chiny stworzyły mocarstwowy trójkąt, w którym dwa słabsze państwa sprzymierzyły się przeciw najsilniejszemu. Orędownicy poglądu głoszącego istnienie strategicznego trójkąta próbowali wyjaśnić konflikt chińsko-radziecki jako wynik pewnych zmian w potencjale militarnym i potędze politycznej obu krajów. Zmian, które stopniowo podały w wątpliwość zasadność sojuszu chińsko-radzieckiego, a nawet wywołały jego upadek[5]. Po trzecie niektóre źródła za przyczynę konfliktu chińsko-radzieckiego podają politykę wewnętrzną. Naukowcy twierdzą, że konflikty w kierownictwie chińskim miały negatywny wpływ na sojusz chińsko-radziecki[6] oraz że antysowiecka polityka Мао spowodowała, iż podkopał on „pozycję wszystkich tych członków kierownictwa, którzy nie w pełni popierali jego twarde stanowisko w stosunku do ZSRR”[7], lub też, że chińscy przywódcy usiłowali wykorzystać politykę antyradziecką do tego, by odciągnąć uwagę od problemu legitymizacji swej władzy w kraju[8]. Inni badacze koncentrowali się na wewnętrznej polityce Sowietów, uznając wewnętrzne walki frakcyjne po śmierci Stalina za źródło rozłamu chińsko-radzieckiego[9].

Po czwarte rola ideologii w rozłamie chińsko-radzieckim przyciągnęła uwagę kręgów naukowych, kiedy w roku 1960 rozpoczęły się publiczne spory. W pracy naukowej, opublikowanej rok później, Donald Zagoria przedstawił wieloprzy-czynowe wyjaśnienie, które łączyło czynnik ideologiczny z innymi przyczynami (historycznymi, osobistymi, kontekstowymi, ekonomicznymi i politycznymi)[10]. Kolejni autorzy pojmowali konflikt jako czysto ideologiczny[11], albo jako wynik pomieszania czynników ideologicznych i narodowych[12]. Inna interpretacja przedstawiała koncepcję mówiącą o tym, iż ideologia nie była zasadniczą przyczyną konfliktu, a jedynie przejawiał się on w ideologicznej retoryce[13]. Od wczesnych lat 80. koncepcja „okrążonych Chin” wzbudziła zainteresowanie naukowców. Istotą tej koncepcji była idea, wedle której tym, co kształtowało zachowanie Chin w polityce zagranicznej były obawy o bezpieczeństwo powstałe na gruncie ideologicznego pojmowania zagrożenia[14]. W bardziej ogólnych rozważaniach ówcześni obserwatorzy upadku socjalistycznej jedności, po tajnym referacie Chruszczowa, utrzymywali, że w naturze marksizmu-leninizmu leży, wraz z upływem czasu, doprowadzanie do rozłamów między jego zwolennikami. Zgodnie z tym twierdzeniem, zasadnicze tezy marksizmu-leninizmu (w formie dogmatu) i promowanie przezeń hierarchicznej struktury politycznej (jedna partia komunistyczna na świecie i bratnie partie komunistyczne w poszczególnych krajach) uczyniło go podatnym zarówno na popadanie w walki frakcyjne o właściwą interpretację marksizmu-leninizmu, jak i na rosnące współzawodnictwo o wyłączne przewodnictwo w międzynarodowym ruchu komunistycznym[15].

Badania źródeł, które niedawno stały się dostępne pozwalają nam na ocenę tych argumentów. Klasyczna wiedza definiuje interes narodowy w kategoriach zabezpieczenia fizycznego istnienia państwa i rozwoju jego potencjału ekonomicznego. Nie ma dowodów na to, że konflikt interesów narodowych pojawia się, kiedy jeden lub dwóch partnerów wchodzi w układ mający na celu podkopanie militarnego lub ekonomicznego bezpieczeństwa innego kraju lub nawet uzyskania kontroli nad nim. Główne kwestie konfliktu chińsko-radzieckiego pojawiły się wokół niezwiązanych ze sobą problemów w latach 1955–1957, kiedy zderzenie interesów narodowych na tle takim jak nierozwiązane spory terytorialne nie miało większego znaczenia. Chińsko-radzieckie debaty na temat właściwego sposobu traktowania imperializmu są najbliższe wyjaśnieniu, że idzie tu o interes narodowy, jednakże pojawiały się one tylko wtedy, gdy konflikt ideologiczny był już wyraźnie zarysowany.

W każdym przypadku dyskusja na ten temat musi koncentrować się na Chinach, ponieważ to one były bardziej aktywne w eskalowaniu konfliktu. Począwszy od roku 1958 to właśnie Мао bardzo chętnie realizował politykę destabilizacji sojuszu chińsko-radzieckiego i ostatecznie doprowadził w 1969 roku kraj do narzuconej na własne życzenie ekonomicznej izolacji od reszty świata. Z drugiej strony zwolennicy koncepcji interesu narodowego mogą stwierdzić, iż mógł to być niezamierzony efekt poważnych, lecz ostatecznie nieskutecznych działań politycznych. Jednakże awanturnicza samoizolacja od świata i nacisk na ideologiczną poprawność zamiast rozwijania przyjaznych stosunków z zagranicą i ekonomicznej prosperity, były świadomymi wyborami politycznymi Мао. Barbara Tuchman nazwała prowadzenie takiej polityki, sprzecznej z interesem narodowym, „szaleństwem”[16]. Z drugiej strony zwolennicy koncepcji interesu narodowego mogliby stwierdzić, że Мао źle rozumiał narodowe interesy Chin, jednakże przez takie stwierdzenie przyznają oni w dużej mierze, iż interes narodowy zależy od innych zmiennych czynników istoty sporu. W gruncie rzeczy dążenie Mao do tego, co uważał on za globalny interes Chin, stwarza metodologiczny problem dla istniejących naukowych definicji interesu narodowego. Jedynie wtedy, gdy zgodzimy się z ekstremalnym poglądem Мао, że interesem narodowym Chin był ich obowiązek agresywnego szerzenia światowej rewolucji lub realizowanie jego genialnej polityki wycofania Chin z nieprzyjaznego świata do izolacji osamotnionego społeczeństwa, możemy przyznać, że Мао działał zgodnie z interesem narodowym.

Podobnie nacjonalizm nie wydaje się być głównym czynnikiem, jaki przyczynił się do rozłamu chińsko-radzieckiego. Oczywiście chińscy komuniści byli nacjonalistami nawet przed tym, jak stali się komunistami we wczesnych latach 20. XX wieku, а Мао odwoływał się do narodowych uczuć Chińczyków, kiedy ogłosił w latach 60., że Chiny stały się centrum światowej rewolucji. Były to jednakże bardziej drugorzędne niż zasadnicze czynniki realizowania polityki, która miała na celu pokazanie ideologicznej poprawności chińskich komunistów, to jest pozycji Мао w konflikcie wewnątrz kierownictwa partii i w walce z radzieckim rewizjonizmem ideologicznym.

Wyjaśnienia, które opierają się na relatywnych zmianach w strategicznym trójkącie pomiędzy ChRL, ZSRR i Stanami Zjednoczonymi również wydają się niewystarczające dla wyjaśnienia przyczyn rozłamu chińsko-radzieckiego. Zdecydowana większość literatury na ten temat koncentruje się na okresie od późnych lat 60. i dlatego jest poza zakresem tematycznym niniejszej pracy[17]. Chociaż niektórzy autorzy odnosili to do okresu po roku 1949[18], inni sugerują, iż koncepcja trójkąta ma ograniczone lub żadne znaczenie, gdyż Chiny były zbyt słabe, by liczyć się jako potęga w okresie, jaki obejmuje ta książka[19]. Jestem skłonny zgodzić się z krytykami koncepcji trójkąta, jednakże z odmiennych powodów. Pomimo swej atrakcyjności istnieje niewiele dowodów z okresu po 1949 roku, które potwierdzałyby tę koncepcję. Mimo, iż jest faktem, że sojusz chińsko-radziecki był wymierzony przeciw Stanom Zjednoczonym i że Amerykanie chcieli wbić klin pomiędzy te dwa kraje, żadne źródła nie potwierdzają, że Chińczycy i Sowieci postrzegali siebie w układzie trójstronnym w okresie, jaki obejmuje niniejsza książka. Maoistowskie myślenie od lat 40. do 60. wychodziło z założenia o chińsko-amerykańskim konflikcie wokół stref pośrednich – czyli w zasadzie wokół reszty świata[20]. Zatem, gdy maoistowskie Chiny odwróciły się od ZSRR w latach 60., nie zbliżyły się do Stanów Zjednoczonych, ale do jednej z dwóch stref pośrednich, ogłaszając się przywódcą, a nawet modelem dla międzynarodowego ruchu wyzwolenia narodowego w azjatycko-afrykańsko-latynoskiej strefie pośredniej (drugą z tych stref, zgodnie z powyższą koncepcją, tworzyła Europa i pozostałe państwa rozwinięte). Podobnie w roku 1949 Moskwa postrzegała Chiny jako swój kapitał w przedsięwzięciu światowej rewolucji, które to przedsięwzięcie dość przypadkowo przeszło w ich ręce. W końcu koncepcja trójkąta jest, z metodologicznego punktu widzenia, ahistorycznym modelem, który znacznie zawęża możliwości wyjaśnienia wewnętrznej dynamiki sporu.

W dyskusjach na ten temat badacze odnoszą się do roli USA w sporze chińsko-radzieckim. Skupienie się na czynniku zewnętrznym, zaciemnia raczej niż wyjaśnia wewnętrzną dynamikę sporu. Nie ma dowodów na to, że „fundamentalną przyczyną sporu chińsko-radzieckiego był… strach przed potencjalnym atakiem nuklearnym [Stanów Zjednoczonych], który powodował, że przywódcy radzieccy ignorowali interesy Chin na rzecz odprężenia z Zachodem”, jak utrzymywał jeden z autorów[21]. Podobnie badania polityki amerykańskiej wobec sojuszu chińsko-radzieckiego mają tendencję do przeceniania jej rezultatów w stosunku do tego sporu[22]. Generalnie rzecz ujmując, twierdzę, że polityka amerykańska – włączając w to strategię wbijania klina, mającą na celu rozbicie sojuszu przez kombinację kar i nagród – była skuteczna jedynie w późniejszych fazach konfliktu chińsko-radzieckiego i zaostrzała proces, jaki rozpoczął się z zupełnie niezależnych przyczyn.

Autorzy, którzy badali rolę polityki wewnętrznej w tym sporze, wskazali kilka istotnych elementów tej układanki. Nie ma wątpliwości, że destalinizacja Chruszczowa, zainicjowana wprawdzie z powodów wewnętrznych, odbiła się echem w całym święcie socjalistycznym. Głównym zagadnieniem jest to, dlaczego jedynie maoistowskie Chiny (wraz z Albanią Envera Hodży) dążyły do konfliktu z ZSRR, podczas gdy większość krajów socjalistycznych i partii komunistycznych wykorzystała destalinizację głównie do tego, by wywalczyć sobie większą autonomię. W moim przekonaniu to wewnętrzne czynniki w Chinach dały korzystne warunki do wzrostu ideologicznego radykalizmu w końcu lat 50. i do manipulacji ideologią dla celów polityki wewnętrznej, jaka miała miejsce w ciągu całych lat 60.

Większa dostępność podstawowej dokumentacji pomaga wyklarować naukowe pojmowanie tego, jak polityka wewnętrzna wpływała na relacje chińsko-radzieckie. Trzytomowe dzieło Rodericka MacFarquhara na temat przyczyn rewolucji kulturalnej jest bogatym źródłem dowodów na istotną rolę chińskich czynników wewnętrznych w sporze chińsko-radzieckim. Chociaż te trzy tomy dostarczyły wiele szczegółowych informacji do tej książki, nie skupiają się one na coraz ściślejszych związkach pomiędzy chińskimi zachowaniami w polityce wewnętrznej i zagranicznej, jakie stwierdziłem w odniesieniu do okresu lat 1956–1966[23].

Pisząc o stosunkach chińsko-amerykańskich Thomas Christensen stwierdził w połowie lat 90., że mocarstwa w czasie zimnej wojny manipulowały zagranicznymi konfliktami, by zmobilizować swych obywateli dla celów polityki wewnętrznej. Christensen twierdzi, że w przypadku drugiego kryzysu w Cieśninie Tajwańskiej Мао wykorzystał międzynarodowy kryzys w celu mobilizacji ludu chińskiego dla poparcia polityki Wielkiego Skoku[24]. Niedawno Chen Jian rozwijając tę koncepcję zaznaczył, że Мао koncentrując się na kwestii rewolucji w samych Chinach, zaczął szukać wrogów poza ich granicami po to, aby utrzymywać stan mobilizacji wśród Chińczyków[25]. Obaj badacze twierdzą zatem, iż polityka zagraniczna była wykorzystywana do celów polityki wewnętrznej. Mimo iż moje badania podtrzymują tezy Christensena i Chena, sądzę, że proces ten mógł przebiegać na oba sposoby. Podczas gdy potrzeby polityki wewnętrznej zaostrzały kurs w polityce zagranicznej, tak jak w przypadku drugiego kryzysu w Cieśninie Tajwańskiej, wydarzenia poza granicami, takie jak polski październik czy rewolucja na Węgrzech, w znacznym stopniu wpłynęły na koncepcje Мао i jego politykę wewnętrzną. Nawet kiedy Мао dążył do wywołania kryzysu na arenie międzynarodowej w celu mobilizacji własnego społeczeństwa – a przynajmniej wywarcia presji na swych przeciwników w kierownictwie chińskim, realnych lub wymyślonych – miały miejsce również przypadki, gdy manipulował polityką wewnętrzną w celu wpłynięcia na sprawy międzynarodowe. Jego usiłowania stworzenia modelowego społeczeństwa komunistycznego w trakcie Wielkiego Skoku miały z pewnością na celu wzmocnienie jego roszczeń do przywództwa w obozie socjalistycznym.

Rola ideologii

Historii sporu chińsko-radzieckiego nie można opowiedzieć bez skupienia się na kwestiach ideologicznych. Ideologię rozumiem jako zbiór przekonań i dogmatów, które razem tworzą ogólne zarysy – bardziej niż szczegółowy schemat – przyszłego porządku politycznego i definiują specyficzne metody – lecz nie konkretne drogi do jego stworzenia. Zgodnie z tą charakterystyką, marksizm-leninizm stworzył wizję komunistycznego społeczeństwa jako ostatecznego celu historii i powierzył partii komunistycznej rolę wyłącznej siły przewodniej w tym procesie, kosztem wszystkich innych ruchów politycznych, a nawet samego procesu demokratycznego. Chociaż Marks i Lenin w najdrobniejszych szczegółach opisali, jak ma wyglądać komunizm, gdy już zostanie zbudowany, to tak naprawdę dali oni niewiele konkretnych wskazówek, co do sposobu transformacji burżuazyjnej teraźniejszości w komunistyczną przyszłość.

W codziennej polityce ideologia funkcjonuje zarówno jako system przekonań, jak i narzędzie polityki. Z jednej strony ideologii chodzi o to, by jej zwolennicy dokonywali politycznego wkładu w jej teoretyczne założenia. Stąd też postulaty ideologiczne często stają się postulatami, co do kwestii zasadniczych. Podobnie ideologiczne spory, pojawiające się w obrębie ogólnych ram ideologii jako rezultat sprzeczności w samej teorii, są często sporami wokół spraw zasadniczych. Powierzchowne zrozumienie teoretycznych postulatów przez wyznawców ideologii może doprowadzić do zaognienia ideologicznych sporów. Z drugiej strony ideologią można manipulować dla osiągnięcia doraźnych, politycznych, a nawet osobistych celów. Taka manipulacja może mieć miejsce w obrębie ogólnych ram ideologii wtedy, gdy – na przykład – przywódcy wykorzystują ideologiczne dwuznaczności lub sprzeczności dla swych politycznych lub osobistych celów. Jednakże ideologiczne postulaty mogą również być cynicznie wykorzystane dla celów sprzecznych z teoretycznymi postulatami. Z punktu widzenia metodologicznego te dwa rodzaje manipulacji są trudne do rozróżnienia.

Dostępne dowody sugerują, iż chińscy komuniści oraz Sowieci faktycznie wierzyli, iż pracowali dla realizacji komunistycznego marzenia. W moim przekonaniu, ani jedni ani drudzy, przynajmniej w znacznej części, nie wykorzystywali do tego w sposób całkowicie cyniczny górnolotnych obietnic marksizmu-leninizmu. Jednakże teoretyczne dwuznaczności marksizmu-leninizmu wraz ze zbyt słabym jego zrozumieniem przez obie strony, stwarzały im nie tylko dobre okazje do sporów w zakresie długofalowej polityki, zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej, które legły u podstaw konfliktu chińsko-radzieckiego, lecz także dawały im narzędzie do osiągnięcia doraźnych korzyści politycznych, bądź przeciw sobie, bądź przeciwko wrogom we własnym obozie. Stąd też, mimo iż ideologiczny cel marksizmu-leninizmu, to jest stworzenie komunistycznego społeczeństwa, byl jasno określony, właściwa teoretycznie droga do jego osiągnięcia była wystarczająco niejednoznaczna, by spowodować rozdźwięk pomiędzy samymi zasadami, jak i codziennym życiem politycznym.

Wcześniejsi badacze nie doceniali destrukcyjnej roli ideologii w rozłamie chińsko-radzieckim. W roku 1961 Zagoria, nie biorąc pod uwagę czynników historycznych, przypisał niezwykle ważną rolę wspólnie wyznawanej ideologii w zawiązaniu sojuszu chińsko-radzieckiego[26]. Podobnie wyjaśnienia rozłamu chińsko-radzieckiego, które podkreślają retoryczną rolę ideologii lub chińską defensywną percepcję zagrożenia, na którą wpływ miała ideologia, również wydają się nie doceniać roli ideologii jako takiej[27]. Ci autorzy, którzy podkreślali wagę wewnętrznego potencjału marksizmu-leninizmu do powodowania rozdźwięków, we właściwy sposób rozpoznali ideologiczne korzenie załamania się socjalistycznej jedności w okresie po tajnym referacie Chruszczowa[28]. Skoro jednak większość partii komunistycznych była zadowolona, choć nie zawsze serdeczna w stosunku do siebie, wzajemne relacje i spory wokół zasad ideologicznych nie mogą być jedynym, zadowalającym wyjaśnieniem powodów rozłamu między Chinami (i Albanią) a ZSRR, i szerzej – całym światem socjalistycznym. Jedynie szczególne uwarunkowania wewnętrzne, takie jak manipulacja ideologią, mogłyby tego dokonać.

Mój pogląd na rolę ideologii w sporze chińsko-radzieckim różni się nieco od innych interpretacji, jakie wcześniej oparto na nowych materiałach archiwalnych. Na przykład przypisuję większą wagę ideologii niż O. Arne Westad, który twierdził, iż to „nie wystarcza, by wyjaśnić załamanie stosunków chińsko-radzieckich”[29]. Bez żywotnej roli ideologii nie powstałby sojusz między dwoma krajami i bez niej także by się nie załamał. Przedstawione niedawno przez Chen Jiana twierdzenie, że misja wewnętrznej rewolucji kształtowała misję rewolucji na arenie międzynarodowej – nawet do tego stopnia, iż „Мао działał tak, by stworzyć wrogów” w stosunkach z zagranicą – co funkcjonowało jako „źródło wewnętrznej mobilizacji”, jest bliższe koncepcji przedstawionej w tej książce[30]. Jednakże rozwijając tę interpretację twierdzę, iż obie rzeczywistości polityczne, wewnętrzna i międzynarodowa, mogły na siebie wpływać, a nawet inicjować. Ponadto twierdzę, że Мао kreował międzynarodowe spięcia, a nie głównie zagranicznych wrogów, dla celów swej polityki wewnętrznej.

W ten sam sposób znaczenie kwestii bezpieczeństwa i ekonomii dla rozłamu chińsko-radzieckiego nie może być rozumiane w oderwaniu od ideologii. Jest faktem, iż jesienią 1950 roku amerykańska potęga militarna zagrażała Chinom na Półwyspie Koreańskim. Jednocześnie sytuacja militarna w Cieśninie Tajwańskiej w latach 50. i w Indochinach począwszy od połowy lat 60. zmieniła się na niekorzyść Chin. Jednakże te zagrożenia dla bezpieczeństwa Chin nie były rezultatem imperialistycznej agresywności Stanów Zjednoczonych, jak uważał Мао i jego towarzysze, ale w znacznej mierze były konsekwencją zaangażowania chińskich komunistów w sprawę światowej rewolucji już od lat 20. – to jest w demontaż kierowanego od 1945 roku przez USA międzynarodowego systemu imperialistycznego, a także maoistowskiej asertywnej polityki bezpieczeństwa od momentu ustanowienia ChRL w roku 1949. Kiedy Pekin ustanowi! na początku lat 50. stosunki dyplomatyczne z Hanoi i zbliżył się do Phenianu jeszcze przed wybuchem wojny koreańskiej, polityczne i militarne posunięcia Waszyngtonu uczyniły z przekonań Мао o imperialistycznej agresji samosprawdzającą się przepowiednię. Ponadto radziecka polityka pokojowego współistnienia z USA, którą Chruszczów promował od roku 1956, nie podkopała bezpieczeństwa Chin (w związku z amerykańską pomocą wojskową dla Republiki Chińskiej na Tajwanie) – jak sądzili niektórzy obserwatorzy, ale spowodował to ideologiczny spór pomiędzy Мао i Chruszczowem. Pod koniec lat 50., będąc pod wrażeniem radzieckiej potęgi rakietowej, dzięki której w roku 1957 umieszczono na orbicie Sputnika i bezkrytycznie trzymając się leninowskich przekonań o niezdolności państw kapitalistycznych do współpracy między sobą, Мао uwierzył, że imperializm był słaby i wewnętrznie skłócony. Tak pojmując rzeczywistość międzynarodową, chiński przywódca zwyczajnie nie mógł zrozumieć, dlaczego Chruszczów dążył do zbliżenia radziecko-amerykańskiego.

Jest również prawdą, iż strukturalne problemy gospodarcze, przed jakimi stanęła ChRL w roku 1955 nie były wymyślone i faktycznie zagrażały materialnym podstawom bytu państwa chińskiego. Jednakże rozwiązania, jakie zaproponował Мао – najpierw tak zwany Mały Skok Naprzód[31], a następnie Wielki Skok Naprzód – były wysoce zideologizowane i niezwykle szkodliwe dla relacji chińsko-radzieckich. Nie zgadzam się więc z tymi autorami, którzy twierdzą, że „kwestie ekonomiczne nigdy nie stanowiły osi sporu chińsko-radzieckiego”[32]. Przeciwnie, popieram i rozwijam koncepcję Lowella Dittmera, że przyczyną rozłamu chińsko-radzieckiego były ideologiczne różnice wokół kwestii ekonomicznych[33]. Tak jak ideologiczne tło chińsko-radzieckich sporów ekonomicznych w drugiej połowie lat 50., wycofanie przez Moskwę specjalistów z ChRL wydaje się być, przynajmniej na pierwszy rzut oka, przykładem radzieckiej wielkomocarstwowej dyplomacji nacisków i kar. Jednakże była ona stosowana jedynie wtedy, gdy Pekin inicjował swe antagonistyczne kampanie ideologiczne. Nieporozumienia w sprawach gospodarczych miały więc głębokie ideologiczne korzenie.

Stwierdzenia zawarte w tej książce przemawiają za interpretacją wielu historyków zajmujących się zimną wojną. Ideologia była ważnym czynnikiem w polityce państw socjalistycznych, przynajmniej w pierwszej połowie zimnej wojny[34]. Podobnie relacje chińsko-radzieckie dostarczają empirycznych dowodów na to, że mniejsze zimnowojenne sojusze często były w stanie wpływać na działania supermocarstw po obu stronach zimnowojennej barykady[35]. Wiele argumentów przedstawionych przez Wojciecha Mastnego i Malcolma Byrne’a w niedawno opublikowanej analizie Układu Warszawskiego również znajdują potwierdzenie w niniejszej książce. Tak jak sojusz chińsko-radziecki, system socjalistycznych paktów i sojuszy zawalił się wskutek niezdolności ideologii do wskazania jasności celów i wspólnych dla wszystkich metod[36].

Czynniki dodatkowe

Niezależnie od ideologii do rozłamu chińsko-radzieckiego przyczynił się szereg innych czynników. ChRL bardziej aktywnie dążyła do rozłamu niż ZSRR. Zwłaszcza w latach 60., to Pekin sterował dynamiką pogarszania się stosunków i ich ostatecznym zerwaniem, podczas gdy Moskwa mogła jedynie reagować na powtarzające się prowokacje.

Ten proces był zakorzeniony w naturze relacji chińsko-radzieckich. Oba kraje nigdy nie były równe pod względem realnej potęgi czy wpływów na świecie, choć Pekin w latach 1956–1957 głosił swą równorzędność względem Moskwy. W rzeczywistości Chruszczów władał supermocarstwem o rosnącym zaangażowaniu na całym świecie, podczas gdy Мао rządził regionalnym mocarstwem, które stawało się coraz biedniejsze i coraz bardziej odizolowane wskutek swych własnych błędów. Dla ChRL sojusz z ZSRR, do którego dążyła ona w latach 1949- 1950 był decydującym momentem w jej wczesnej historii. Dla ZSRR partnerstwo z Chinami było wprawdzie istotną, lecz tylko jedną z wielu inwestycji, w jego misji szerzenia rewolucji na świecie. Nic dziwnego, że kiedy nieporozumienia już się pojawiły, Pekin wkładał niezwykle dużo energii w uwolnienie się od tego sojuszu, podczas gdy Moskwie nie zależało już na podtrzymywaniu aliansu z Chinami.

Wiele innych czynników także odegrało nieco mniejszą, ale także istotną rolę. Stany Zjednoczone nie były bezpośrednią przyczyną rozłamu. Ich polityka, nakierowana na podkopanie sojuszu chińsko-radzieckiego, okazała się skuteczna dopiero wówczas, gdy chińsko-radziecki spór wyłonił się na tle zupełnie innych kwestii. Mimo iż roszczenia terytorialne istniały już przed powstaniem sojuszu, to wyłącznie spory ideologiczne doprowadziły obie strony do konfliktu, a ostatecznie, w roku 1969, stały się przyczyną wojny’[37]. Incydenty, takie jak zestrzelenie samolotu U-2 pierwszego maja 1960 roku albo obrażenie Мао przez pijanego ministra obrony ZSRR, Rodiona Malinowskiego 7 listopada 1964 roku, wywołały zamieszanie we wzajemnych stosunkach, ale to strona chińska konsekwentnie wykorzystywała je dla własnych potrzeb. Ostatecznie konflikty personalne przyczyniły się do rozłamu chińsko-radzieckiego, ale nie były jego bezpośrednim powodem[38].

Ideologia i teoria sojuszu

Książka ta w swej dalszej części, rzuca wyzwanie opracowaniom dotyczącym sojuszy opartym jedynie na teorii. Politolodzy zajmujący się badaniem powyższego zagadnienia koncentrują się na kwestii formowania się sojuszy, co nie jest celem poniższej pracy[39]. W znacznie mniejszym stopniu rozwinięta jest na przykład literatura dotycząca spójności w obrębie poszczególnych sojuszy. Ze względu na fakt, iż konflikt chińsko-radziecki zaistniał, kiedy ChRL i ZSRR były jeszcze słabsze niż USA, założenia, iż zmiany równowagi globalnego układu sił wywołają transformację wewnątrz systemów sojuszniczych wydają się nie mieć przełożenia na relację pomiędzy Moskwą a Pekinem. Stephen Walt, jeden z wiodących badaczy – zwolenników koncepcji realnego sojuszu, dopatrywał się przyczyn załamania sojuszu chińsko-radzieckiego nie w ideologicznych nieporozumieniach, a raczej w obawach Chin dotyczących własnego bezpieczeństwa, które wykluczały wszelkie ideologiczne rozważania[40]. Mark Haas wykazywał, iż podczas Wielkiego Skoku podstawową przyczyną chińsko-radzieckich nieporozumień była wprowadzona przez Мао radykalizacja, jednakże ostateczne znaczenie miały konflikty o podłożu geograficznym – spory terytorialne oraz militaryzacja wspólnej granicy po 1960 roku[41].

Mimo że [powyższe powody] nie są w żaden sposób związane z ideologią, to, z pewnymi oporami, zgadzam się z kilkoma wewnętrznymi czynnikami, które Glenn Snyder wymienił jako przyczyny rozpadu sojuszu. Lęk Chin przed znalezieniem się w pułapce ZSRR był wcześniejszy niż zawiązany później sojusz. Twierdzenie Snydera, iż sojusznicy próbowali się wzajemnie powstrzymywać, odnosi się jedynie do kilku momentów w historii sojuszu chińsko-radzieckiego. Prawdą jest, iż Chiny podżegały ZSRR, aby móc zademonstrować swój wielki antyimperialistyczny wkład, jednakże nie czyniły tego by wpędzić [ZSRR] w samotną walkę z USA, jak dowodziłby Snyder, lecz raczej po to, by ZSRR przyłączyło się w tej walce do ChRL. Podobnie, mimo iż Pekin często oskarżał Moskwę o nieumiejętność wywiązania się z zobowiązań sojuszniczych, było to powodowane konfliktami terytorialnymi z udziałem trzeciej strony, które pojawiały się na skutek chińskich prowokacji, bądź nieumiejętnej polityki[42].

Interpretując teorię sojuszu Thomas Christensen wysunął ostatnio interesujący argument na temat roli ideologii w spójności sojuszy. Przyglądając się chińsko-radzieckiemu sojuszowi z perspektywy amerykańskiej polityki powstrzymywania Christensen utrzymywał, iż była ona mniej radykalna w czasach całkowitej spójności (1954–1958), gdyż Moskwa lepiej radziła sobie z problemem partnerstwa. W czasach współzawodnictwa (1958–1969) sojusz miał jednakże bardziej rewolucyjny charakter, gdyż obydwaj partnerzy musieli rywalizować o lojalność innych krajów socjalistycznych, bądź ruchów rewolucyjnych[43]. O ile zgadzam się z przeczącym logice poglądem, że konflikt ideologiczny mógłby doprowadzić do niezamierzonej zbieżności z pierwotnymi celami sojuszu, muszę równocześnie zaznaczyć istnienie bardzo destrukcyjnej siły w ideologicznym współzawodnictwie podczas trwania chińsko-radzieckiego sojuszu, nawet już przed 1969 rokiem. Rywalizacja o Wietnam pomiędzy Pekinem a Moskwą podczas drugiej wojny wietnamskiej pokrzyżowała Waszyngtonowi plany związane z powstrzymaniem ekspansji komunizmu we Wschodniej Azji. Moim zdaniem, jednakże, do 1966 roku przekreśliła ona jednocześnie pozostałości sojuszu.

Struktura książki

Rozdział pierwszy bada podłoże sporu chińsko-radzieckiego. Zawarte są w nim relacje dotyczące historycznych korzeni teoretycznych dyskusji, które pobrzmiewały podczas trwania sojuszu w latach 1955–1966, chińsko-sowieckich stosunków po 1921 roku, jak również podczas pierwszych sześciu lat sojuszu. Rozdział kończy się pojawieniem się pierwszego kluczowego sporu ideologicznego w relacjach chińsko-sowieckich – Małego Skoku Naprzód.

Centralnym punktem rozdziału drugiego jest wpływ tajnego referatu Chruszczowa z 1956 roku na stosunki chińsko-radzieckie. Mimo, iż referat krótko nakreślił doniosłość roli Мао w chińskiej polityce wewnętrznej, miał on jednocześnie katalizujący wpływ na sytuację w Polsce i na Węgrzech, co stworzyło chińskiemu przywódcy okazję do ponownego przeanalizowania roli stalinizmu w politycznym i ekonomicznym rozwoju Chin. W 1957 roku rozwój sytuacji politycznej w ChRL i porażka politycznej liberalizacji Мао, w ZSRR zaś niepowodzenie niewielkiej grupy oddanych idei stalinizmu polityków starających się powstrzymać proces destalinizacji poprzez nieudaną próbę obalenia Chruszczowa, wprowadziły obydwa państwa na całkowicie rozbieżne tory. Pomimo tego zarówno Chiny, jak i ZSRR próbowały załagodzić konflikt na Światowym Zjeździe Partii Komunistycznych, który odbył się w tym samym roku w Moskwie.

Rozdział trzeci traktuje o wyzwaniu rzuconym w 1958 roku przez Мао polityce Chruszczowa prowadzonej w obrębie państw bloku socjalistycznego. Chiński przywódca pogardził bowiem sowieckim modelem rozwoju oraz koncepcją pokojowej koegzystencji, na rzecz bardziej radykalnej polityki ekonomicznej, która zaowocowała Wielkim Skokiem oraz konfrontacyjną postawą podczas kryzysu w Cieśninie Tajwańskiej w 1958 roku. Ostatecznie okazało się, iż obydwa wydarzenia były ze sobą ściśle powiązane, gdyż konflikt wojskowy, do którego doszło u wybrzeży ChRL, miał w efekcie zmobilizować Chińczyków do udziału w radykalnych posunięciach podczas Wielkiego Skoku.

W następnym roku związki pomiędzy polityką wewnętrzną i zagraniczną wydają się być mniej widoczne (rozdział czwarty). Tłumienie przez Мао krytyki i jego niechęć do zajęcia się fundamentalnymi problemami Wielkiego Skoku w jeszcze większym stopniu zradykalizowały w Chinach dyskusje polityczne i stworzyły negatywny kontekst dla rozwoju relacji z ZSRR. Mimo iż Pekin nie sprowokował w jawny sposób ani powstania w Tybecie, ani konfliktu granicznego z Indiami, to jego nieskuteczne metody radzenia sobie z tymi problemami utorowały Chruszczowowi drogę przed wizytą w Waszyngtonie. Pod koniec roku chińscy i radzieccy komuniści dokonali ponownej oceny wzajemnych stosunków. Każda ze stron żywiła do siebie obawy.

Rozdział piąty dotyczy prowadzonych w Chinach polemik na temat leninizmu, jak również traktuje o problemie załamania stosunków gospodarczych. W kwietniu 1960 roku, przy okazji dziewięćdziesiątej rocznicy urodzin Lenina, Мао podjął decyzję o publicznym ujawnieniu konfliktów ideologicznych, co w rzeczywistości było odbiciem jego własnego konfliktu z Chruszczowem. Incydent z samolotem U-2, który miał miejsce pierwszego maja zdawał się potwierdzać opinię Мао o wrodzonej agresji amerykańskiego imperializmu. Ideologiczna kampania przeciwko ZSRR, prowadzona zarówno w Chinach, jak i poza nimi, skłoniła w lipcu Chruszczowa do przeprowadzenia mającej na celu ukarać Chiny akcji wycofania radzieckich specjalistów z ChRL. Wynikiem takiego działania stało się załamanie chińsko-radzieckich stosunków gospodarczych oraz klęska chińskiego Wielkiego Skoku. Nieudana okazała się też próba chińsko-amerykańskiego zbliżenia. Wszystkie powyższe czynniki skłoniły Pekin do podjęcia próby pojednania podczas drugiej wizyty Мао w Moskwie pod koniec 1960 roku. Ideologiczny kompromis osiągnięty podczas spotkania okazał się jednakże jedynie tymczasowy.

Okres od początku 1961 roku aż do połowy 1962 roku w relacjach chińsko-radzieckich nacechowany był niejasnościami (rozdział szósty). Klęska Wielkiego Skoku ograniczyła przywileje Мао w kształtowaniu polityki wewnętrznej i zagranicznej.

Wewnętrzne potrzeby państwa stały się powodem wprowadzenia rozsądnej polityki reform gospodarczych zapoczątkowanej, wbrew Мао, przez innych chińskich przywódców i doprowadziły nawet do nawiązania współpracy chińsko-radzieckiej. W tym samym czasie Мао, wykorzystując chińsko-radziecki konflikt z 1961 roku dotyczący destalinizacji Albanii, próbował wywierać na Chruszczowa presję. Ostatecznie nie był jednak w stanie powstrzymać wysokich urzędników partyjnych przed opowiedzeniem się za mniej radykalną polityką zagraniczną. O ile w pierwszej połowie 1962 roku ChRL wydawała się podejmować starania mające na celu złagodzenie polityki wewnętrznej i zagranicznej, nagły wybuch konfliktów etnicznych w Xinjiangu oraz masowy odpływ Rosjan i mieszkańców Azji Centralnej, wystawiły na próbę stosunki pomiędzy Pekinem a Moskwą.

Kolejne dwa rozdziały traktują o powiązanych ze sobą wydarzeniach, które miały miejsce od połowy 1962 do połowy 1963 roku. Rozdział siódmy rozpoczyna „odrodzenie” Мао w lecie 1963 roku. Na roboczej konferencji w Beidaihe Мао oskarżył swych towarzyszy o próbę restauracji kapitalizmu w chińskiej gospodarce, co dało mu szansę odzyskać swą szczególną pozycję w kształtowaniu polityki wewnętrznej. Następnie doprowadził do zakończenia odprężenia w relacjach chińsko-radzieckich i wykorzystał międzynarodowe upokorzenie Chruszczowa w czasie kryzysu kubańskiego. Do początku roku 1963 Мао usilnie pracował na rzecz pogłębienia kryzysu chińsko-radzieckiego czyniąc to w sposób, który zmuszał Chruszczowa do wzięcia całej odpowiedzialności na siebie.

Rozdział ósmy przedstawia problematykę związaną z wysiłkami amerykańskiego prezydenta, Johna Kennedy’ego, dążącego do instrumentalnego wykorzystania kryzysu chińsko-radzieckiego w celu podpisania układu o zakazie prób jądrowych (LNTB) który, pomijając inne założenia, miał uniemożliwić Chinom wejście w posiadanie nuklearnego know-how, a nawet doprowadzić do ich międzynarodowej izolacji. W lecie 1963 roku w Moskwie miały miejsce zorganizowane na prośbę wietnamskich komunistów chińsko-radzieckie negocjacje zmierzające do pogodzenia zwaśnionych stron. W tym samym czasie, również w Moskwie, ZSRR, USA i Wielka Brytania prowadziły rozmowy na temat zakazu prowadzenia prób jądrowych. Podczas gdy pierwsze zakończyły się fiaskiem spowodowanym bezkompromisową postawą Мао, Związek Radziecki i Stany Zjednoczone zdołały pójść na ustępstwa pozwalające osiągnąć choćby minimalne porozumienie.

Dwa ostatnie rozdziały poruszają zagadnienie rozpadu chińsko-radzieckiego partnerstwa i stosunków wojskowych. Od połowy 1963 do połowy 1964 roku, po wejściu w życie układu o zakazie prowadzenia prób jądrowych i zorganizowanym w Europie kongresie pięciu partii komunistycznych, wykluczony z międzynarodowej polityki Мао wzmocnił propagandowe ataki na radzieckich rewizjonistów. Wrzaskliwe antyradzieckie stwierdzenia Мао miały na celu zmusić wewnętrznych przeciwników, prawdziwych oraz wymyślonych, do poprawności politycznej. Całkowicie przekonany, iż odejście Chruszczowa oznaczałoby powrót radzieckich towarzyszy do właściwych, czyli jego własnych, postaw ideologicznych, Мао niewłaściwie pojmował zmiany, które nastąpiły w październiku 1964 roku w moskiewskim kierownictwie. Kiedy zorientował się, iż nowi radzieccy przywódcy niemal w ogóle nie zmienili prowadzonej poprzednio przez Chruszczowa polityki zagranicznej, Мао uświadomił sobie również, że antyradziecka propaganda nie zmusiła jego wewnętrznych przeciwników do politycznej uległości. W związku z powyższym, począwszy od roku 1965 Мао wykorzystywał antysowieckie stanowisko, aby przeprowadzić czystki w szeregach kierownictwa partyjnego i usunąć z nich tych, których nazywał kapitalistami i rewizjonistami. Tym sposobem załamanie chińsko-radzieckiego partnerstwa stało się narzędziem polityki wewnętrznej. Czystki w szeregach partii rozpoczęte w połowie 1966 roku podczas rewolucji kulturalnej, wymagały jednakże całkowitego zerwania stosunków z ZSRR.

Taki kierunek rozwoju ideologicznego stworzył podstawy pod całkowity rozpad chińsko-radzieckich stosunków militarnych we wczesnym etapie drugiej wojny wietnamskiej (rozdział dziesiąty). Eskalacja amerykańskiego konfliktu w Indochinach przebiegała równolegle ze zmianami wśród kierownictwa w Moskwie. Polityka Chruszczowa, polegająca na odcięciu się od sprawy Wietnamu, była jedną z kilku całkowicie i natychmiast skorygowanych przez nowych radzieckich przywódców zasad. Pomimo że wywołana przez USA eskalacja konfliktu wietnamskiego, jak również nagła chęć ZSRR udzielenia Północnemu Wietnamowi masowej pomocy wojskowej w 1965 roku stały się powodem zagrożenia bezpieczeństwa Chin, to niekonstruktywna odpowiedź Мао była ideologicznie ustalona z góry. Relacje chińsko-radzieckie w latach 1955–1956 nie uległy zniszczeniu ze względu na niedostosowanie się ZSRR do antyimperialistycznego ducha sojuszu, lecz ze względu na próby Pekinu potraktowania ich jako narzędzia radykalnej polityki, która odzwierciedlała odległe cele ideologiczne Мао.

Rozdział 1

Tło historyczne, 1921–1955

Rewolucja październikowa w Rosji 1917 roku była dla Włodzimierza Lenina pierwszym wystrzałem rewolucji światowej. Kiedy partia bolszewicka ugruntowała już swą władzę, stanęła w obliczu dwóch nowych zadań: pogłębiania rewolucji w samej Rosji i rozszerzania jej za granicą. Budowa socjalizmu w Rosji miała uczynić rewolucję nieodwracalną. Jak przedstawiono to w pierwszej części tego rozdziału, rewolucja obiecywała rozwój socjoekonomiczny inny niż rzekomo wyzyskujący kapitalizm. Od 1921 do 1941 roku ukształtowały się trzy główne modele rozwoju: w latach 20. Nowa Polityka Ekonomiczna (NEP), stalinizm rewolucyjny w końcu lat 20. i na początku lat 30. oraz biurokratyczny stalinizm w późniejszym okresie. Ostatni z nich był modelem, jaki ZSRR eksportował do swych państw satelickich Europy Wschodniej po roku 1945.

Druga część niniejszego rozdziału dotyczy wpływu haseł głoszonych przez Lenina, wzywających do eksportowania rewolucji do Chin. Komintern, leninowska Międzynarodówka Partii Komunistycznych założona w roku 1919, miała za zadanie stymulować antykapitalistyczne rewolucje w Europie; w krajach kolonialnych, miała prowokować antyimperialistyczne powstania mające na celu obalenie imperializmu i tym samym przyczynić się do antykapitalistycznej rewolucji w Europie. Z tego powodu Komintern wspierał założenie Komunistycznej Partii Chin w 1921 roku. W końcu lat 20., kiedy Józef Stalin przekształcił Komintern z międzynarodowej organizacji rewolucyjnej w narzędzie bezpieczeństwa ZSRR, partie do niego należące na całym świecie poczuły się ofiarami partykularnych interesów ZSRR i jego obojętności. W Chinach KPCh stopniowo tworzyła swój własny odłam ideologii. Po II wojnie światowej wyłoniła się ona jako potężna siła polityczna w końcowej fazie wojny domowej w Chinach, mając jasno sprecyzowaną wizję swego miejsca w świecie.

Wraz z powstaniem sojuszu chińsko-radzieckiego, który opisany jest w trzeciej części tego rozdziału, nowo powstała Chińska Republika Ludowa stała się częścią obozu socjalistycznego. W przeciwieństwie do krajów wschodnioeuropejskich Chiny z własnej woli przyłączyły się do tego sojuszu zakładając, że jedynie antykapitalistyczny i antyimperialistyczny ZSRR może pomóc Chinom w ich walce o odzyskanie międzynarodowej pozycji i prosperity. Koniec tego rozdziału i początek następnego ukazują to, że stalinizacja chińskiego systemu politycznego i ekonomicznego, jak również przecenianie przez Pekin radzieckiego zaangażowania w walce przeciw imperializmowi stały się jednym z powodów nieporozumień chińsko-radzieckich.

Radzieckie modele rozwoju

W rezultacie wojny domowej, jaka nastąpiła po rewolucji październikowej, błędna polityka ekonomiczna Lenina w roku 1921 doprowadziła Rosję Radziecką na skraj gospodarczego upadku. Ogłosiwszy tymczasowe wycofanie się z koncepcji światowej rewolucji, kierownictwo bolszewickie zdecydowało się na przyjęcie Nowej Polityki Ekonomicznej. Niskie podatki w naturze, mechanizmy rynkowe i rozmaite formy organizacji wiejskich miały stymulować produkcję rolną i rzemieślniczą, a nadwyżkami tej produkcji zasilać rozwój całej gospodarki. Wedle maoistowskiej wizji rozwoju wsi z lat 50., kluczowym elementem były komuny wiejskie. Lenin promował ich tworzenie już w 1919 roku, jako formę organizacji społecznej najbliższą Komunie Paryskiej z roku 1871, którą marksiści-leniniści uważali za prototyp społeczeństwa komunistycznego. Cechami wspólnymi większości komun był brak własności prywatnej, kolektywna praca i wspólne mieszkanie. Niektóre źródła sugerują, że większość komun nie funkcjonowała prawidłowo. Kiedy wymuszona kolektywizacja się rozpoczęła, straciły one swą polityczną legitymację[1].

Od samego początku NEP była obiektem zażartych sporów ideologicznych wśród samych bolszewików. Lewicowi krytycy postrzegali liberalizację na wsi jako zagrożenie dla tego, co uważali za niezbędne ekwilibrium w tempie rozwoju wszystkich dziedzin gospodarki – przemysłu ciężkiego i lekkiego oraz rolnictwa[2]. Jednakże Nikołaj Bucharin, główny autor NEPu, odrzucał koncepcję obowiązkowej konfiskaty zboża jako metody walki z chłopstwem. Miał nadzieję, że stopniowy rozwój wszystkich dziedzin gospodarki ostatecznie pozwoli przezwyciężyć wszystkie problemy, jakie wskazywali jego krytycy[3].

Po śmierci Lenina w roku 1923 Stalin poparł Bucharina wyłącznie dlatego, że potrzebował go do tego, by pod pozorem innych powodów, pozbyć się lewicowych krytyków NEPu[4]. Kiedy już się ich pozbył, Stalin posłużył się ich politycznymi koncepcjami i skierował je przeciwko Bucharinowi[5][6]. Radziecki przywódca usprawiedliwiał tę naglą zmianę przestrzegając przed restauracją kapitalizmu: „Albo wstecz – do kapitalizmu, albo naprzód – do socjalizmu”. Jego długofalowym celem, jak sam napisał w roku 1929, był rozwój rolnictwa, który miał z kolei przyspieszyć rozwój socjalistycznego przemysłu’’.

Rewolucyjny stalinizm[7] – model, jaki zastosowano po NEPie – łączył w sobie nierównomierny (a raczej skokowy) rozwój rolnictwa oraz przemysłu, jak i użycie przemocy wobec całych grup społecznych[8]. Stalin usprawiedliwiał swoją politykę, odwołując się do Lenina: „Kiedy zastosowano NEP, Lenin powiedział: „wycofujemy się teraz… by przygotować się na dłuższy skok naprzód”[9]. Brutalność przymusowej kolektywizacji spowodowała demoralizację wśród chłopów i załamanie produkcji rolnej[10]. W swoim artykule pod tytułem „Upojeni sukcesem”, z marca 1930 roku, Stalin przerzucał winę za niepowodzenia na niższych rangą urzędników[11]. To samo uczynił Mao Zedong w roku 1959, kiedy załamała się polityka Wielkiego Skoku. Koszty przymusowej kolektywizacji w ZSRR były tak samo niewyobrażalne, jak trzy dekady później w Chinach: miliony wysiedlonych chłopów i tyle samo ofiar głodu[12].

Przymusowa kolektywizacja zbiegła się w czasie z forsownym rozwojem socjalistycznego przemysłu. Bolszewizm zawsze trzymał się dogmatu o priorytetowym rozwoju przemysłu ciężkiego. Jednakże państwowo narzucony woluntaryzm i koncepcje gwałtownego rozwoju zaowocowały wielkimi projektami, które tylko w rzadkich przypadkach funkcjonowały – samodzielnie lub wespół z innymi projektami. Mimo realizowania planu pięcioletniego (PPL; 1929–1933) rewolucyjny stalinizm odrzucał planowanie[13]. Zainicjowany w Chinach trzy dekady później Wielki Skok Naprzód dotknęły takie same problemy. Jednak w przeciwieństwie do postawy Мао z końca lat 50., Stalin szybko zdał sobie sprawę, że odgórnie narzucany entuzjazm nie był w stanie zastąpić materialnych zachęt dla proletariatu. W roku 1931 Stalin twierdził, iż uświęcony dogmat bolszewizmu na temat egalitarnego społeczeństwa „stoi w sprzeczności z marksizmem i leninizmem”[14]. Ponownie wprowadzono system płac adekwatnych do indywidualnej produkcji i kwalifikacji[15].

Podobnie jak w przypadku Wielkiego Skoku Naprzód (1958–1960), czy rewolucji kulturalnej w Chinach (1966–1976) rewolucyjny stalinizm posługiwał się negatywną i pozytywną propagandą w celu zyskania poparcia społecznego. W latach 1927–1928 Stalin wykorzystał załamanie się stosunków radziecko-brytyjskich oraz negocjacji gospodarczych z Francją oraz krwawy koniec zjednoczonego frontu w Chinach w roku 1927, by stworzyć atmosferę wojny, która miała z kolei pomóc we wprowadzeniu radykalnych zmian opisanych powyżej[16]. Jeśli chodzi o pozytywne zachęty, zainicjowana w roku 1928 rewolucja kulturalna miała na celu umocnienie proletariackiej świadomości wśród radzieckiej klasy pracującej. Podobnie jak w przypadku Wielkiej Proletariackiej Rewolucji Kulturalnej w Chinach, podstawową metodą było zagranie na socjoekonomicznych frustracjach warstw dziejowo nieuprzywilejowanych z zamiarem zniszczenia starych obyczajów i wierzeń. Tak jak cztery dekady później w Chinach, prześladowanie przeciwników politycznych oraz pokazowe procesy przeciw rzekomym wichrzycielom miały na celu nie tylko likwidację przeciwników w partii i poza nią, lecz również strategię mobilizacji[17][18].

Wicie cech charakterystycznych rewolucyjnego stalinizmu zanikło już przed XVII zjazdem partii w roku 1934, kiedy oficjalnie ogłoszono „tryumf socjalizmu” 1S. Nierównomierny i skokowy rozwój został zaprzestany ze względu na ukończenie – jak wówczas twierdzono – procesu kolektywizacji i industrializacji. Drugi plan pięcioletni opierał się z kolei na sloganie „konsolidacji”[19]. Stopniowy powrót do mniej irracjonalnych i bardziej zrównoważonych metod rozwoju ekonomicznego był początkiem tego, co nazywam biurokratycznym stalinizmem. Należy zaznaczyć, iż nie było to statyczne podejście, lecz ewoluujące przez ponad dwie dekady i okres wojny światowej, a przetrwało jeszcze długo po śmierci Stalina w roku 1953. Pod koniec lat 30., cechy stalinizmu rewolucyjnego współistniały z rodzącym się stalinizmem biurokratycznym.

Odrzucenie w praktyce marksistowsko-leninowskiej wizji społeczeństwa bezklasowego, a nawet bezpaństwowego, było główną cechą charakterystyczną, widoczną przez cały okres trwania stalinizmu biurokratycznego. Wszystkie sfery życia ekonomicznego i pozaekonomicznego były pod wyłączną kontrolą rozbudowanego systemu administracyjnego, zgodnie ze stwierdzeniem Stalina z roku 1935, że „kadry decydują o wszystkim”[20]. W roku 1957 Milovan Djilas, jugosłowiański komunista-dysydent określił stratyfikację społeczną mianem nowej (biurokratycznej lub partyjnej) klasy[21]. To, oraz fakt wprowadzenia zróżnicowania płac nie przeszkodziło Stalinowi, by pod koniec 1936 roku ogłosić, iż walka klas w ZSRR zakończyła się[22]. Biurokratyczny stalinizm oznaczał klasowe społeczeństwo bez walki klas.

Podczas gdy rewolucyjny i biurokratyczny stalinizm pośrednio odrzucał marksistowsko-leninowski postulat obalenia państwa, rządy Stalina doprowadziły do zanikania partii starych bolszewików z jej ograniczoną wewnętrzną demokracją. Stalinowski kult jednostki zazwyczaj definiuje się jako wszechogarniający kult jego osoby. Jednakże w roku 1956 jego następca Chruszczów pojmował kult jednostki jako arbitralne i przestępcze rządy[23]. Kult ten legitymizował stalinowskie czystki wobec przeciwników oraz osób z ich otoczenia, jak również innych, rzeczywistych lub wymyślonych wrogów[24]. Podobnie Мао wykorzystywał kult jednostki w czasie rewolucji kulturalnej, pozbywając się z partii faktycznych i domniemanych przeciwników. Kult jednostki pomógł także Stalinowi rozwiać wszelkie wątpliwości, jakie narosły wokół legitymacji jego władzy po śmierci Lenina. Począwszy od roku 1929, kiedy oficjalnie kult ten zaczął być kreowany, główny wysiłek Stalina, dodatkowo stymulowany przez jego potrzeby emocjonalne i psychologiczne, był skoncentrowany na zyskaniu autentycznego uwielbienia ludu. Ostatecznie dopiero zwycięstwo nad hitlerowskimi Niemcami w II wojnie światowej pomogło zrealizować ten cel[25].

Stosunki chińsko-radzieckie, 1921–1949

Kiedy Komunistyczna Partia Chin utworzyła w roku 1949, po blisko czterech dekadach wojny domowej, Chińską Republikę Ludową, Chiny od stu lat były już na drodze do modernizacji. Mimo niezdolności dynastii Qing ( 1644–1911) do przeprowadzenia zmian politycznych i ekonomicznych wielu chińskich intelektualistów i urzędników prowadziło debaty o reformach, mające na celu przywrócenie Chinom dawnej świetności i potęgi. Upadek instytucji rządu cesarskiego na początku XX wieku zainicjował powstanie rozmaitych ruchów politycznych, które w różnym stopniu starały się połączyć doświadczenia chińskiej przeszłości z nowoczesnymi koncepcjami z zagranicy. Wśród tych wielu ruchów była niewielka, podzielona grupa działaczy lewicowych, poszukująca sposobu na to, by przełożyć ich tworzące się idee polityczne na rzeczywistość. W roku 1921 agenci Kominternu, wysłani przez Moskwę do Chin w celu znalezienia sojuszniczych partii będących w stanie rozniecać płomień rewolucji, wyposażyli ich w narzędzia niezbędne do skutecznego działania. Owi chińscy działacze lewicowi byli szczególnie zafascynowani ideologicznymi stwierdzeniami, że ZSRR Lenina był jedynym proletariackim, antyimperialistycznym i antyburżuazyjnym krajem, oddanym sprawie wyzwolenia innych państw z okowów niesprawiedliwego i imperialistycznego porządku międzynarodowego[26].

W momencie swego powstania Komunistyczna Partia Chin liczyła bardzo niewielu członków. Ku niezadowoleniu wysłanników Moskwy KPCh z trudem potrafiła wypracować program, z którym by się zgadzała. Rozwój partii nastąpił dopiero po przyłączeniu się do niej grupy radykalnych studentów, którzy powrócili z Francji, oraz po powstaniu niewielkiej klasy robotniczej w Kantonie i Szanghaju, jak również po inicjowanemu przez Komintern, wejściu w alians zjednoczonego frontu z dominującym wówczas Guomindangiem (Partią Narodową) w roku 1923[27]. Zjednoczony front załamał się latem 1927 roku, kiedy Guomindang krwawo rozprawił się ze swoim sojusznikiem. Komintern zalecił członkom KPCh, którzy wyszli cało z opresji wywoływać bunty i powstania, co prowadziło do dalszego osłabienia partii. Trzy dekady później Mao Zedong i Zhou Enlai obarczyli Stalina osobistą odpowiedzialnością za tę katastrofę. W rzeczywistości, w roku 1927 Komintern stał się narzędziem w rozgrywkach o władzę w Moskwie[28].

Dla Мао załamanie się zjednoczonego frontu było okazją do wprowadzenia w życie własnych koncepcji politycznej mobilizacji. Pod koniec roku 1927 Мао znalazł się w Jinggangshanie, na granicy prowincji Hunan i Jiangxi, gdzie przeprowadził radykalną reformę rolną wśród biedniejszych chłopów. Reforma ta i jej fiasko rok później, spowodowały, iż Мао znalazł się w opozycji do Stalina. Jego ultralewackie koncepcje rewolucji agrarnej były sprzeczne z liberalnymi założeniami NEPu, jakich przywódcy radzieccy jeszcze wtedy się nie wyrzekli. Eksperyment w Jinggangshanie załamał się wtedy, gdy Stalin rozpoczął realizację swych własnych koncepcji poprzez radykalne reformy rolne[29].

Pod koniec 1928 roku KPCh zdecydowała się zjednoczyć swe frakcje w kilku bazach umiejscowionych w wiejskich rejonach w różnych częściach Chin.

Najsłynniejszą z nich były Rejony Radzieckie [przyp. tłum.] w prowincji Jiangxi, dokąd przybył również sam Мао. Biorąc sobie do serca swój własny slogan „szukania prawdy w faktach” Мао po eksperymencie w Jinggangshanie uznał, że tylko powolna i stopniowa strategia w kwestii rolnej zakończy się sukcesem w dłuższej perspektywie. Tym samym strategia ta ponownie znalazła się w opozycji nie tylko wobec nowej stalinowskiej polityki przymusowej kolektywizacji, ale również do kierownictwa KPCh, które zamierzało kontynuować strategię powstań w rejonach miejskich (Li Lisan 1927–1931) lub trzymać się linii radykalnej polityki rolnej, wyznaczonej przez Komintern (Wang Ming 1931–1934)[30].

Długi Marsz (październik 1934 – październik 1935) z południowej Jiangxi do kolejnej bazy KPCh na wyżynie w prowincji Shanxi, która ostatecznie stała się bazą w Yananie, był nie tylko wydarzeniem, które umocniło partię, ale także początkiem dochodzenia Mao do władzy w KPCh. Na kongresie partii w Zunyi (prowincja Guizhou) w styczniu 1935 roku rozliczono poprzednie kierownictwo KPCh z jego błędów w Jiangxi. W następnych latach Мао stopniowo zwiększał swoją władzę tylko dzięki temu, że nie był łączony z błędnymi decyzjami, jakie zapadały w okresie pobytu w Jiangxi. Będąc formalnie pomocnikiem Zhou Enlaia do spraw wojskowych, Мао przerósł swojego mistrza i wyłonił się jako przewodniczący Komisji Spraw Wojskowych, najbardziej wpływowej komórki KPCh aż do roku 1949[31].

Uboga baza w Yananie nie posiadała żadnego zaplecza przemysłowego, które mogłoby wspierać wysiłki chińskich komunistów w wojnie przeciwko Guomindangowi i Japonii. Jej jedynym atutem było położenie nie pozwalające wrogowi na łatwe jej zdobycie. Okres yanański przyczynił się do powstania trzech ważnych mitów, które Мао wykorzystał dla swych politycznych celów podczas Wielkiego Skoku i rewolucji kulturalnej. Pierwszy z nich – wojna ludowa – był odpowiedzią Мао na militarną przewagę wrogów KPCh. Koncepcja wojny ludowej wykorzystywała lekkie uzbrojenie, dużą mobilność, ukrywanie się, czynnik ludzki (świadomość polityczna) oraz oparcie się na cywilach dla celów wywiadowczych, jak również dla zapewnienia schronienia i zapasów. Mimo to koncepcja wojny ludowej rzadko była stosowana w walce z Japończykami (nie licząc aktów sabotażu za liniami wroga), a podczas ostatnich lat wojny z Guomindangiem wojna konwencjonalna okazała się skuteczniejsza[32]. Źródłem

drugiego mitu była niewielka administracja rządowa oraz wojskowy system zaopatrzenia, do przyjęcia którego zmusiły KPCh bieda i brak środków w okręgu yanańskim. W czasie Wielkiego Skoku Мао ogłosił, iż taka prymitywna forma przetrwania jest chińskim modelem protokomunizmu”[33]. Trzeci mit koncentrował się wokół przekonania, iż KPCh jest partią o silnym zapleczu chłopskim. W rzeczywistości, większość członków partii z okresu yanańskiego pochodziło z miast i było intelektualistami, a poparcie wsi, którym Мао wspierał się prowadząc swe agrarne eksperymenty w czasie Wielkiego Skoku, praktycznie wówczas nie istniało[34].

Oprócz stworzenia tych trzech mitów, Мао dał się poznać w Yananie jako teoretyk rewolucji. Od końca lat 20. był on praktykiem rewolucji gotowym odrzucić ideologiczną ortodoksję na rzecz eksperymentów. Jego przeciwnicy w partii nie tylko uważali to za niemarksistowskie, ale pragnęli również, by KPCh z powrotem znalazła się pod kontrolą Kominternu. Po upadku Rejonów Radzieckich w Jiangxi Wang Ming pozostał w Moskwie, podczas gdy wielu jego kolegów, nazwanych studentami, którzy powrócili, znalazło się w Yananie. Aby wytrącić broń z ręki swoim przeciwnikom Мао musiał sformułować teorię, która spełniałaby trzy założenia: po pierwsze, usprawiedliwiałaby zmianę jego poglądów po roku 1927, po drugie, była inna niż ideologia studentów, którzy powrócili i po trzecie, różniła się od wszystkich antystalinowskich herezji”[35].

Dwa eseje Мао: „O praktyce” i „O sprzecznościach”, napisane latem 1937 roku, są jego pierwszymi próbami stworzenia teorii[36], Popierając marksistowsko-leninowską ideę dialektycznego postępu w historii, w znacznie większym stopniu akcentował on główną rolę sprzeczności w rozwoju społeczeństwa. W eseju „O praktyce” Мао atakował dogmatyczne zastosowanie teorii marksistowsko-leninowskich do rzeczywistości. Wskazując na odrzucenie przez samego Lenina schematycznego zastosowania teorii podczas rewolucji październikowej stwierdził: „Praktyka jest ważniejsza niż wiedza (teoretyczna)”[37]. W eseju „O sprzecznościach” Мао usiłował wykazać nieprzystawalność radzieckiej wersji marksizmu-leninizmu oraz stalinizmu do realiów chińskich, stwierdzając, że były one zrusyfikowanym marksizmem i co za tym idzie, że marksizm musi być zsinizowany, by mógł coś dać Chinom. Przeciwstawiając się możliwym oskarżeniom o propagowanie antystalinowskich herezji Мао popierał główne idee rewolucyjnego stalinizmu, takie jak niezrównoważony rozwój, walka klas i rewolucja w kulturze. W tamtym czasie Mao nie miał pojęcia, iż Stalin zarzucił już te idee[38].

Powrót Wang Minga do Yananu po koniec 1937 roku, nie był dla Мао jednoznacznie dobry. Chociaż Wang przywiózł ze sobą akceptację Stalina dla Мао, jako faktycznego przywódcy KPCh, sowiecki przywódca ponownie skrytykował empiryzm chińskiego kierownictwa. Sinizacja marksizmu przez Мао stała się jeszcze bardziej delikatnym zadaniem w roku 1938, kiedy w ZSRR wydano Krótki Kurs Historii WKP (b) – stalinowskiej, propagandowej wersji dziejów partii bolszewickiej, którą Wang propagował podczas jednej z kampanii wspólnego studiowania dzieł[39]. Pod koniec roku 1939 Мао wydał dwie prace: „Rewolucja chińska i Komunistyczna Partia Chin” oraz „O nowej demokracji”, w których starał się całościowo wyjaśnić rewolucję w Chinach. W obu esejach odrzucił on Krótki Kurs Historii jako model politycznego i organizacyjnego programu dla Chin, będąc jednocześnie na tyle ostrożnym, aby nie skrytykować samego Stalina[40]. W swej własnej interpretacji rewolucji w Chinach Мао podkreślał, że ZSRR oraz rewolucja chińska w Yananie były w dwóch różnych fazach historycznych: „rewolucja chińska na obecnym etapie nie jest proletariacko-socjalistyczna” i nie jest wymierzona przeciwko wyzyskowi proletariatu, lecz jest to „burżuazyjno-demokratyczny” zryw przeciw kolonialnemu wyzyskowi[41]. Мао dał jednak do zrozumienia, iż Krótki Kurs Historii można by zastosować do realiów chińskich wtedy, gdy imperializm zostanie już pokonany. Kampanie oczyszczania partii w latach 1942–1944 dały Мао okazję nie tylko do uciszenia swoich krytyków, ale także do propagowania osiemnastu ideologicznych esejów przez siebie wybranych, głównie własnego autorstwa, bądź autorstwa jego bliskich zwolenników[42].

Po pokonaniu Wang Minga i studentów, VII zjazd KPCh w kwietniu 1945 roku uznał przewodnią rolę Мао. „Rezolucja KС KPCh na temat pewnych zagadnień historycznych” sankcjonowała linię Мао po 1927 roku jako jedynie słuszną. Na zjeździe tym utworzono również – specjalnie dla Мао – funkcję przewodniczącego KPCh – funkcję, jaka nie istniała nigdy w żadnej innej partii komunistycznej[43]. I wreszcie – włączono myśli Мао Zedonga do statutu partii, sankcjonując istniejący już kult jednostki, jaki rozwinął się w Yananie w oparciu o pewną faktycznie istniejącą popularność Мао. Kult osoby Мао, w przeciwieństwie do stalinowskiego kultu jednostki, był wykorzystywany w szczególności do mobilizowania mas wobec zbliżającej się wojny domowej.

Różnił się on również tym, że kult ten nie spowodował zawieszenia kolektywnego podejmowania decyzji w Politbiurze KPCh (czy nawet zlikwidowania Politbiura, jak było to w przypadku ZSRR w latach 1937–1952), choć przewodniczący zawsze miał ostatnie słowo we wszystkich kwestiach. Najwyraźniej jego towarzysze z kierownictwa mieli nadzieję wykorzystać ten kult dla większej korzyści dla partii[44].

Mimo iż Мао uniezależnił się w latach 30. od Stalina w kwestiach teoretycznych, współpraca w sprawach międzynarodowych nadal trwała. W okresie yanańskim, KPCh pozostawała w kontakcie z Moskwą w kwestii planowania wojny przeciwko imperialistycznej Japonii. Stalin obiecywał nawet pomoc wojskową, która jednak nigdy nie doszła do skutku. W zamian za to propaganda KPCh poparła pakt o nieagresji z hitlerowskimi Niemcami z sierpnia 1939 roku i podobny pakt z Japonią z maja 1941 roku, mimo oczywistych szkód, jakie ten drugi przyniósł Chinom przez pozwolenie wojskom japońskim w Mandżurii na przemieszczenie się dalej na południe[45]. Jedynym poważnym punktem spornym była kwestia propagowanego w latach 1937–1941 przez Komintern drugiego zjednoczonego frontu przeciwko Japonii. Jego upadek nie tylko potwierdził wcześniejsze wątpliwości Мао, ale również dostarczył dodatkowych argumentów przeciw Wang Mingowi i jego zwolennikom w czasie kampanii oczyszczania[46].