Ciernie i tulipany

Ciernie i tulipanyBABA TAHERZ JĘZYKA PERSKIEGO PRZEŁOŻYŁ
ALBERT KWIATKOWSKI

Wydawnictwo Barbelo

Warszawa

2013

www.barbelo.com.pl

Wydawnictwo Barbelo

ul. Bacha 34/812

02-743 Warszawa

barbelo@barbelo.com.pl

Przekład z języka perskiego
oraz wstęp, przypisy i słownik terminów

Albert Kwiatkowski

Redakcja i korekta

Błażej Gałkowski

Paulina Domachowska-Gałkowska

Projekt graficzny serii

Błażej Gałkowski

Projekt okładki i skład

Magdalena Limbach – limbachstudio.pl

Rysunek na okładce

Grażyna Rymaszewska

Copyright © 2013 by Albert Kwiatkowski

Copyright © 2013 by Wydawnictwo Barbelo

Wszystkie prawa zastrzeżone

Wydanie pierwsze

Warszawa, 2013

ISBN 978-83-64299-06-3

Konwersja do formatu EPUB:

Legimi Sp. z o.o. | www.legimi.com

Wy, którzy sadzicie tulipany, nie róbcie tego więcej!

Ogrodnicy! Ręce natychmiast od kwiatów zabierzcie!

Jeśli przeznaczeniem kwiatów jest to, co widziałem,

kwiaty z korzeniami wyrwijcie i posadźcie ciernie!

– Baba Taher

Rodzicom

Słowo wstępne

O Baba Taherze wiemy bardzo mało. Prawdopodobnie urodził się na początku XI wieku na zachodzie Iranu, w okolicach Hamadanu, gdzie znajduje się jego grób. Większość życia spędził w odosobnieniu, być może w pobliżu góry Alwand, która pojawia się w jego wierszach.

O szacunku, któremu zapewne towarzyszyły strach i kpiny ludzi, jak to często się zdarza w przypadku różnych „bożych szaleńców”, świadczyłby tytuł baba (ojciec, starzec), stosowany w odniesieniu do niektórych świętych mężów. Przydomek ‘orjan (nagi), wiązałby go natomiast z kalandarami[1], wędrownymi derwiszami, którzy negują wszelkie normy życia społecznego. Za tym przemawiałoby również to, że w jednym z wierszy sam tak o sobie mówi: „Jestem tym szelmą, którego kalandarem zwą”.

Najstarsza, a jednocześnie chyba najbardziej wiarygodna, wzmianka o nim znajduje się w pochodzącej z początku XIII wieku Historii Seldżuków. Dowiadujemy się z niej, że gdy sułtan Tughril[2] odwiedził Hamadan, spotkał się tam z Baba Taherem, na wpół szalonym derwiszem, i otrzymał od niego pewnego rodzaju amulet – fragment naczynia, którym ten niegdyś dokonywał ablucji[3].

Pozostałe informacje na jego temat to różnego rodzaju anegdoty. Najbardziej znaną zapisał na początku XX wieku Charles Kemball – brytyjski rezydent w Buszehrze, mieście nad Zatoką Perską[4]. Opowiada ona o Baba Taherze, niepiśmiennym drwalu, który często przychodził do medresy i przysłuchiwał się dyskusjom uczniów. Nic z tego jednak nie rozumiał, a oni robili sobie z niego żarty. Pewnego dnia zapytał jednego z nich, co robią, aby zrozumieć nauczyciela. Uczeń wyjaśnił mu żartem, że o północy chodzą nad staw i czterdzieści razy zanurzają głowy w wodzie, dzięki czemu mogą zrozumieć nauki. Taher tak zrobił, choć było bardzo zimno, a woda była lodowata. Gdy skończył, nagle pojawiło się światło i wpadło mu do ust. Następnego dnia w medresie prowadził z uczniami dyskusje, a oni nie znali odpowiedzi na jego pytania. Zdziwieni spytali, co się stało, a on rzekł, że położył się spać jako Kurd, a obudził się jako Arab. Mówiono, że emanował tak wielkim ciepłem, że nikt nie mógł usiąść koło niego[5], i że miał zwyczaj bez przerwy wędrować przez góry, lasy i pustynie[6].

Baba Taher znany jest przede wszystkim jako poeta. Powszechnie przypisuje mu się autorstwo czterowierszy, których dokładna liczba nie jest jednak znana. Wiele z nich powstało, jak się sądzi, już po jego śmierci.

Czterowiersz to przedislamska forma poezji, uważana za ten gatunek perskiej liryki, w którym zaczęli wypowiadać się perscy mistycy[7]. Składa się on z dwóch wersów (bejtów), z których każdy tworzą dwie równe części (mesra’) i dlatego nazywany jest albo dobejti (o dwóch wersach) albo roba’i (o czterech częściach, od arba’ – cztery).

Choć rubajaty i dobejti wyglądają tak samo i mają identyczny układ rymów (aaba, rzadziej aaaa), to jednak różnią się od siebie. Pierwsze liczą od 10 do 13 sylab i charakteryzuje je specyficzne, rdzennie perskie metrum[8]. Należą do literatury „wysokiej” i w swym idealnym kształcie powinny zawierać tezę (pierwszy wers), po której następuje antyteza lub jakaś nowa myśl (pierwsza część drugiego wersu) i kończyć się syntezą[9].

Dobejti natomiast liczą 11 sylab i mają inne niż rubajaty metrum. Jest nim zazwyczaj częsta w perskiej poezji forma heksametru, którą tworzy ciąg krótkich (v) i długich (-) sylab, mający następującą postać: v – – – v – – – v – -. Układ ten powtarza się dwukrotnie w każdym wersie[10].

Reprezentując twórczość ludową i funkcjonując głównie w przekazie ustnym, dobejti były (i nadal są) bardzo często śpiewane. Stąd ich druga nazwa: tarane, czyli „piosenka”[11]. Układane w lokalnych dialektach przez pasterzy, wieśniaków, ludzi niewykształconych charakteryzują się prostotą, a ich metrum często „kuleje”.

Z tego też powodu nigdy nie zdobyły w Iranie popularności jako forma literacka. Wyjątkiem jest tu Baba Taher – ich najwybitniejszy twórca, a zarazem jedyny znany z imienia dawny perski poeta, który je układał. Co więcej, niektórzy uczeni sądzą, że jest on pierwszym ludowym mistycznym poetą perskim, a zarazem pierwszym znanym z imienia muzułmaninem, który tworzył ludową poezję mistyczną[12].

Przypisywane mu dobejti powstały w lokalnym dialekcie. Cechuje je specyficzny smutek, częste nawiązania do przyrody, a nadzieja splata się w nich z jej brakiem. Ich głównym tematem jest miłość.

Baba Taher był derwiszem. Opisywana przez niego miłość jest więc miłością mistyczną między kochającym człowiekiem a ukochanym Bogiem. Celem derwisza jest zjednoczenie z Bogiem. Przewodnikiem na jego drodze jest zaś miłość, która prowadzi go przez ból i cierpienie, pomagając mu w nich wytrwać.

Cierpienie powodowane jest nie tylko rozstaniem z ukochanym Przyjacielem. Zadaje je również sam Przyjaciel, który w ogniu „okrutnej” miłości oczyszcza i hartuje serce kochającego, i w ten sposób przygotowuje je na spotkanie ze Sobą. Spotkanie to nastąpi wtedy, gdy zginie ego człowieka, gdy jego indywidualne ja zostanie unicestwione w cierpieniu, spalone w miłości. To właśnie ono jest powodem rozłąki. Gdy ja przestanie istnieć, będzie już tylko On. Cierpiąc, kochający czeka na chwilę, gdy jego ból się skończy i nastanie wieczne szczęście, żyje on nadzieją na miłosne zjednoczenie z Ukochanym. Tym samym jest rozdarty między smutkiem spowodowanym rozstaniem a przyszłą radością, która nastanie, gdy czas rozłąki dobiegnie końca. Jedno i drugie zawdzięcza Przyjacielowi.

Mówiąc o swojej miłości do Boga, perscy poeci mistyczni używali obrazów zaczerpniętych ze świata miłości ludzkiej. Często dostrzegali ziemskie odbicie Boga w jakimś śmiertelniku i doskonaląc się w miłości do niego, uczyli się kochać Boga. Jest On więc dla nich Przyjacielem, Ukochanym i jako taki jest piękny, jest kimś, na kogo czekają każdej nocy, z kim chcą iść do ogrodu, kto rani ich swoją obojętnością… Sylwetkę ma smukłą jak cyprys, a twarz niczym księżyc w pełni. Jego długie, czarne warkocze to łańcuchy, które pętają serce kochającego, brwi przyrównywane są do łuku, rzęsy do strzał, a zalotne spojrzenie do strzału, który trafia serce człowieka, raniąc je miłością…

Opisywana przez poetów miłość ma więc miejsce równo­legle na dwóch płaszczyznach: ludzkiej i boskiej. Obie splatają się ze sobą i często nie można ich od siebie oddzielić. Tę sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że w języku perskim nie ma ani rodzajów gramatycznych, ani dużych liter. I tak np. zaimek osobowy u może znaczyć „on”, „ona” i „On”. W niniejszym przekładzie Bóg (Przyjaciel, Ukochany itp.) pojawia się tam, gdzie poeta jednoznacznie mówi o Nim lub używa neutralnych obrazów. W pozostałych przypadkach, o ile to możliwe, adresata obdarzam płcią żeńską.

Poniższy przekład to pierwszy tak duży wybór wierszy Baba Tahera w języku polskim[13]. Dokonałem go, korzystając z dwóch zbiorów poezji. Jeden liczy 365 dobejti i jest wydaniem persko-angielskim, w którym wyjaśniono słowa i zwroty właściwe dla dialektu, w jakim pisał poeta. Drugi natomiast, objętościowo prawie taki sam (366 dobejti), dostępny jest pod adresem http://ganjoor.net, gdzie znajduje się największa i chyba najlepsza internetowa biblioteka poezji perskiej, dostępna również w formie multimedialnej. Choć większość zawartych w obu zbiorach wierszy pokrywa się ze sobą, istnieją między nimi pewne różnice.

Tłumacząc, starałem się jak najwierniej oddać treść oryginału, a zarazem chciałem, by wszystko dobrze się czytało. Stąd na przykład różna liczba sylab w poszczególnych wersach wierszy i „przybliżone współbrzmienia”, którymi często zastępuję rymy pełne.

Książka jest persko-polska, ponieważ wydania dwujęzyczne tego typu literatury są ciekawsze, zwłaszcza dla tych, którzy znają język oryginału lub się go uczą. Czcionka tekstu oryginalnego to nastaliq – najładniejsze perskie pismo, które używane jest w Iranie przez kaligrafów już od ponad tysiąca lat i które ściśle łączy się z perską literaturą klasyczną.

W książce pojawiają się od czasu do czasu gwiazdki (*). Te znajdujące się przy numerach wierszy, stanowią odwołanie do przypisów końcowych, zaś te przy konkretnych słowach lub zwrotach, kierują do słowniczka.

Na koniec chciałbym podziękować Mohammadowi Aminowi Rokniemu, wykładowcy literatury perskiej w Zakładzie Iranistyki UW, Hamidowi Rezie Mohammadiemu, twórcy świetnej biblioteki perskiej poezji, dostępnej pod adresem http://ganjoor.net, oraz Nimie Jaridiziemu, którzy szybko, konkretnie i wyczerpująco odpowiadali na wszystkie moje pytania dotyczące przekładanego tekstu.

Ciernie i tulipanyBaba Taher

1*

Jestem tym szelmą, którego kalandarem* zwą.

Jak statek bez kotwicy. Nie wiem, co to dom.

Za dnia tułam się i wciąż po świecie wędruję.

Kładę głowę na cegle, kiedy przychodzi noc.

١

مو آن رندم که نامم بی قلندر

نه خان دیرم نه مان دیرم نه لنگر

چو روز آیو بگردم گرد گیتی

چو شو آیو به خشتان وانهم سر

2

Los wciąż mi powtarza i do ucha szepcze:

„Nie istnieje lekarstwo na ból twojego serca.

Nawet gdybyś był perłą, nikt by cię nie kupił.

Masz tylko to życie, którego nikt nie chce”.

٢

قضا پیوسته در گوشم به واج

که این درد دل تو بی علاج

اگر گوهر ببی خواهون نداری

همین این جون تو که بی رواج

3