Dziecięca choroba liberalizmu

Pro­jekt okładki: Ma­ciej Sa­dow­ski

Re­dak­cja: Krzysz­tof Ga­jo­wiak

Re­dak­cja tech­nicz­na: Te­re­sa Oj­da­na

Ko­rek­ta: Zo­fia Ko­zik

Co­py­ri­ght © Rafał Woś

Co­py­ri­ght © Wy­daw­nic­two Stu­dio EMKA

War­sza­wa 2014

Wszel­kie pra­wa, włącznie z pra­wem do re­pro­duk­cji tekstów w całości lub w części, w ja­kiej­kol­wiek for­mie – za­strzeżone.

Wszel­kich in­for­ma­cji udzie­la:

Wy­daw­nic­two Stu­dio EMKA

ul. Królo­wej Al­do­ny 6, 03-928 War­sza­wa

tel./faks 22 628 08 38, 22 616 00 67

wy­daw­nic­two@stu­dio­em­ka.com.pl

www.stu­dio­em­ka.com.pl

ISBN 978-83-64437-62-5

Skład i łama­nie: Page Graph

www.pa­ge­graph.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

PO­DZIĘKO­WA­NIA

Uważam, że od­au­tor­skie po­dzięko­wa­nia to zwy­czaj sym­pa­tycz­ny, zwłasz­cza że sam za­czy­nam lek­turę książek właśnie od tego miej­sca. Nie za­mie­rzam więc i so­bie odmówić tej przy­jem­ności.

Dziękuję więc żonie Małgosi, która jest dla mnie wiel­kim źródłem in­spi­ra­cji. Pew­nie dla­te­go, że nig­dy się ze mną nie zga­dza i za­wsze aku­rat czy­tała coś, co zupełnie bu­rzy moje mi­ster­nie bu­do­wa­ne kon­struk­cje myślowe.

Dziękuję dzie­ciom, ro­dzi­com i przy­ja­ciołom. Każdemu za coś in­ne­go.

Dziękuję Ja­go­dzie Szta­bińskiej i An­drze­jo­wi An­dry­sia­ko­wi, którym w „Dzien­ni­ku Ga­ze­cie Praw­nej” udało się stwo­rzyć re­dakcję złożoną z lu­dzi o bar­dzo różnych poglądach. Nig­dy wcześniej nie pra­co­wałem w ga­ze­cie o po­dob­nym po­zio­mie wewnętrzne­go plu­ra­li­zmu. Każdy, kto zna spe­cy­fikę pol­skich mediów opi­niotwórczych, wie, jak wiel­ka to war­tość. I oby tak po­zo­stało.

Dziękuję ko­le­gom i koleżan­kom z re­dak­cji, zwłasz­cza Ani Masłoń i Pio­tro­wi Czar­now­skie­mu, kie­rującym week­en­do­wym Ma­ga­zy­nem „DGP”. Za takt i ta­lent god­ny naj­lep­szych re­dak­torów.

Dziękuję wresz­cie wszyst­kim, którzy za­szczy­ci­li mnie roz­mową na po­trze­by tej książki oraz mo­ich tekstów w „Dzien­ni­ku Ga­ze­cie Praw­nej”. Jest ich wie­lu i mają bar­dzo różne poglądy. Przy jed­nym sto­le pew­nie nig­dy nie usiądą. Możliwość po­zna­wa­nia tych lu­dzi i wyciąga­nia wniosków ze spo­tkań z nimi to jed­na z naj­przy­jem­niej­szych stron za­wo­du, który wy­ko­nuję.

WPRO­WA­DZE­NIE

Czy za­uważyli Państwo, że z polską go­spo­darką jest coś nie tak? Na pierw­szy rzut oka niby wszyst­ko w porządku. Słupki przy­ro­stu PKB wyglądają przy­zwo­icie, poważnej re­ce­sji bar­dzo daw­no nie było, chwalą nas na­wet na Za­cho­dzie. Gdy piszę te słowa, rząd ogłosił na­wet, że do roku 2022 Pol­ska na pew­no znaj­dzie się wśród 20 naj­bo­gat­szych krajów świa­ta, a w opi­nii pu­blicz­nej do­mi­nu­je prze­ko­na­nie, że po­li­ty­ka po­li­tyką, ale przy­najm­niej w go­spo­dar­ce wszyst­ko idzie nam świet­nie. Bo Pol­ska ma za sobą naj­lep­sze 25 lat w swo­jej hi­sto­rii. Przeszła „trudną, ale ko­nieczną” trans­for­mację, pod­czas której – owszem – popełnio­no błędy, ale „kto ich nie popełnia”. I dzięki niej dzi­siaj mamy jesz­cze lep­sze eko­no­micz­ne wi­do­ki na przyszłość, a kto tego nie do­strze­ga, jest po pro­stu ślep­cem. W naj­lep­szym wy­pad­ku czar­no­wi­dzem.

Tyl­ko dla­cze­go tak wie­lu z nas, oby­wa­te­li, w za­sa­dzie tego nie czu­je? Pra­cow­ni­cy na­rze­kają na pra­co­dawców, pra­co­dawcy na rząd, rząd na związki, związki na przed­siębiorców, przed­siębior­cy na urzędy, urzędni­cy na po­li­tyków. I tak w kółko. Pra­ca jest nie­pew­na i na do­da­tek zbyt słabo opłaca­na, miesz­ka­nia dro­gie, państwo nie działa tak, jak trze­ba. Co tu się więc, u li­cha, wy­pra­wia?

Wy­da­je mi się, że mogę na to py­ta­nie od­po­wie­dzieć, a przy­najm­niej za­pro­po­no­wać pe­wien al­ter­na­tyw­ny sposób ro­zu­mie­nia tego, co się wokół nas dzie­je. Niech posłuży do tego pew­na me­ta­fo­ra. Wy­obraźcie so­bie Państwo, że chce­cie po­ko­nać ostre wznie­sie­nie. Od początku wie­dzie­liście, że łatwo nie będzie. Ru­szy­liście bie­giem, bo tam, skąd star­to­wa­liście, wi­do­ki były ra­czej mar­ne. Tym­cza­sem zza ko­lej­ne­go zakrętu nie wyłania się żadna miła po­lan­ka, lecz… ko­lej­ny ostry pod­bieg. Za­czy­na w was kiełkować nie­po­kojące po­dej­rze­nie. Czy myśmy się przy­pad­kiem nie zgu­bi­li?

W bar­dzo po­dob­nym mo­men­cie zna­lazła się dziś pol­ska go­spo­dar­ka. Przez dwie de­ka­dy na­sze życie po­li­tycz­ne, społecz­ne i eko­no­micz­ne to­czyło się według za­sad li­be­ral­nych. Lub – jak chcą niektórzy – neoli­be­ral­nych (różnicę wyjaśnię za chwilę), nie­rzad­ko płyn­nie prze­chodzących w bru­tal­ny społecz­ny dar­wi­nizm. W prak­ty­ce wyglądało to tak, że re­cep­ta na każde eko­no­micz­ne wy­zwa­nie była taka sama: więcej ryn­ku, mniej re­gu­la­cji, więcej wol­ności eko­no­micz­nej. Więcej ułatwień dla naj­bo­gat­szych i naj­bar­dziej przed­siębior­czych, mniej ochro­ny dla śred­niaków i ma­lucz­kich. Może i z początku ta te­ra­pia miała ja­kieś uza­sadnienie eko­no­micz­ne, ale z cza­sem utra­ciła na­wet tę ostat­nią rację ist­nie­nia. Prze­stała na­sze pro­ble­my roz­wiązywać. Prze­ciw­nie. Z cza­sem nad­wiślańska wer­sja (neo)-li­be­ra­li­zmu stała się na­szym naj­większym prze­kleństwem, i to ona blo­ku­je dziś rozwój tkwiącego w na­szej go­spo­dar­ce ol­brzy­mie­go po­ten­cjału. Naj­wyższy więc czas, by na­zwać rze­czy po imie­niu: już od ćwierćwie­cza cier­pi­my na dzie­cięcą cho­robę li­be­ra­li­zmu. I to li­be­ra­li­zmu pro­stac­kie­go, wątpli­we­go mo­ral­nie oraz eko­no­micz­nie nie­efek­tyw­ne­go. Czas więc naj­wyższy z tej cho­ro­by wresz­cie wy­rosnąć.

W tym miej­scu należy się czy­tel­ni­ko­wi pew­ne wyjaśnie­nie. Już w ty­tu­le tej książki po­ja­wia się słowo „li­be­ra­lizm”. Niech bar­dziej do­cie­kli­wi czy­tel­ni­cy mi wy­baczą, ale nie czas to i nie miej­sce na po­ka­zy­wa­nie mniej lub bar­dziej sub­tel­nych różnic między różnymi od­mia­na­mi dok­try­ny li­be­ral­nej. Kto ma ochotę, znaj­dzie wie­le lep­szych tekstów objaśniających różnice między wy­wodzącym się od Ada­ma Smi­tha li­be­ra­lizmem kla­sycz­nym, odwołującym się do idei wspólno­to­wych ordoli­be­ra­lizmem nie­miec­kim czy bar­dziej dra­pieżnym i in­dy­wi­du­ali­stycz­nym neoli­be­ra­lizmem an­glo­sa­skim. W tej książce będę sta­rał się pisać o tym spe­cy­ficz­nym bru­tal­nym li­be­ra­lizmie, który za­pa­no­wał nie­po­dziel­nie nad Wisłą po przełomie roku 1989. Tym, przez który mamy śmie­cio­wy ry­nek pra­cy, po­spiesz­nie spry­wa­ty­zo­waną go­spo­darkę i państwo co naj­wyżej (ćwierć) opie­kuńcze, które jest tak okro­jo­ne, że nie wypełnia swo­ich pod­sta­wo­wych zo­bo­wiązań wo­bec oby­wa­te­li. Czy do­da­my do jego na­zwy przed­ro­stek „neo” czy też nie, ma w tym przy­pad­ku zna­cze­nie ra­czej dru­gorzędne. Równie do­brze mógłby się on na­zy­wać np. polonoli­be­ra­lizmem. Tak na­prawdę zmie­niłoby to niewie­le.

A już na pew­no nie wpłynęłoby na fakt, że je­steśmy cho­rzy, cho­ry zaś po­wi­nien się le­czyć. Ta książka będzie właśnie o tym, jak to zro­bić. Jak na­uczyć się no­we­go kry­tycz­ne­go spoj­rze­nia na eko­no­micz­ne i po­li­tycz­ne do­gma­ty, w których włada­niu po­zo­sta­je­my od dwóch i pół de­ka­dy (a może i dłużej). Jak wyjść poza złudne przeświad­cze­nie, że wzrost go­spo­dar­czy zależy tyl­ko od ta­niej siły ro­bo­czej. To, co jest nam dziś ko­niecz­nie po­trzeb­ne, to roz­bu­do­wa­ne państwo do­bro­by­tu, sil­ne związki za­wo­do­we albo pod­wyżki po­datków.

Wróćmy do na­sze­go pier­wot­ne­go przykładu z bie­giem po wy­bo­istej górskiej ścieżce. Czu­je­my, że się zgu­bi­liśmy? Może w tej sy­tu­acji czas uspo­koić rwący się od­dech i ru­szyć wresz­cie głową? Ro­zej­rzeć się do­okoła, a po­tem spróbować cze­goś zupełnie no­we­go? Spo­koj­nie. Inni też już przez to prze­szli. Cały bo­ga­ty Zachód kie­dyś również myślał, że czy­sty li­be­ra­lizm (a po­tem neoli­be­ra­lizm) to naj­lep­sza i naj­szyb­sza dro­ga roz­wo­ju. Po­tem jed­nak zo­ba­czył, że to wca­le nie jest ta­kie oczy­wi­ste. Niem­cy, Skan­dy­na­wo­wie, Ka­na­dyj­czy­cy, na­wet An­glo­sa­si. Oni wszy­scy wy­le­czy­li się ze swo­jej wer­sji dzie­cięcej cho­ro­by. Te­raz czas na nas.

Wiem, że wie­lu z Państwa, czy­tając te słowa, już pew­nie zaczęło rwać włosy z głowy, zwłasz­cza ci żyjący w przeświad­cze­niu, że gdy­by nie re­ali­zo­wa­ny kon­se­kwent­nie li­be­ral­ny kurs re­struk­tu­ry­za­cji odzie­dzi­czo­nej po PRL-u ociężałej go­spo­dar­ki, byłoby dziś w Pol­sce zde­cy­do­wa­nie go­rzej. Oni – a jest ich wśród na­szych opi­niotwórczych elit (zarówno pod sztan­da­ra­mi pra­wi­cy, jak i le­wi­cy) nie­mało – pew­nie już te­raz mają ochotę cisnąć tę książkę w kąt. Niech ci­skają! Ale po­tem niech od­sapną chwilę, wezmą głęboki od­dech i doczy­tają do końca, bo na ko­lej­nych stro­nach za­mie­rzam krok po kro­ku wyjaśnić, dla­cze­go dziś – 25 lat po przełomie – war­to spoj­rzeć na naszą go­spo­darkę z zupełnie no­wej per­spek­ty­wy. Będą się Państwo mo­gli tu­taj do­wie­dzieć wie­lu rze­czy. Jak doszło do zarażenia Pol­ski dzie­cięcą cho­robą (neo)li­be­ra­li­zmu? Jak jej wi­rus roz­wi­jał się i mu­to­wał przez cały okres III (i na­wet IV) RP? Dla­cze­go po­lo­no­li­be­ra­liozę trze­ba le­czyć, za­nim do­pro­wa­dzi do to­tal­ne­go wy­nisz­cze­nia sił żywot­nych pa­cjen­ta? I wresz­cie jak mogłaby wyglądać te­ra­pia i próba przywróce­nia równo­wa­gi w na­szej go­spo­dar­ce i życiu społecz­nym? Tak, właśnie równo­wa­gi, bo to ona sta­no­wi wa­ru­nek ko­niecz­ny praw­dzi­we­go zdro­wia go­spo­da­rek na­ro­do­wych!

Kim jest au­tor, który ośmie­la się for­mułować tak ostre sądy? Je­stem dzien­ni­ka­rzem eko­no­micz­nym, od lat związa­nym z „Dzien­ni­kiem Ga­zetą Prawną” – a więc aku­rat tym tytułem pra­so­wym, któremu nie można za­rzu­cić, że jest w ja­ki­kol­wiek sposób uwikłany w bieżące pol­skie spo­ry po­li­tycz­ne. Z czy­sto au­torskiej per­spek­ty­wy daje mi to nie­sa­mo­witą wol­ność in­te­lek­tu­alną, z której ocho­czo ko­rzy­stam, przyglądając się różnym eko­no­micz­nym roz­wiąza­niom. Siłą rze­czy wie­le z prze­myśleń, które znajdą Państwo na kar­tach tej książki, pre­zen­to­wałem już – w różnej for­mie – na łamach mo­jej ga­ze­ty, w po­sta­ci se­tek ana­liz, rozmów, fe­lie­tonów i sporów do­tyczących tego, w którą stronę zmie­rza pol­ska go­spo­dar­ka i jak ją ulep­szać. Za­wsze biorę za nie pełną in­te­lek­tu­alną od­po­wie­dzial­ność – będąc go­to­wym bro­nić ich przed nie­uchronną kry­tyką uważnego czy­tel­ni­ka. Bo tak po­win­na, moim zda­niem, funk­cjo­no­wać de­ba­ta pu­blicz­na w dużym de­mo­kra­tycz­nym kra­ju Eu­ro­py na początku XXI w.

ROZ­DZIAŁ 1

ZARAŻENIE

Kie­dy Pol­ska połknęła swo­je­go li­be­ral­ne­go bak­cy­la? Czy był to gru­dzień roku 1989, gdy Sejm kon­trak­to­wy za­twier­dził plan Bal­ce­ro­wi­cza, czy­li pa­kiet ustaw li­be­ra­li­zujących polską go­spo­darkę? Czy może lato tego roku, gdy młody gwiaz­dor har­wardz­kiej eko­no­mii Jef­frey Sachs ocza­ro­wał wier­chuszkę So­li­dar­ności swo­im pla­nem odważnego sko­ku w ry­nek i tzw. te­ra­pię szo­kową? Albo sier­pień 1989 r., gdy ostat­ni w pełni PZPR-owski rząd Mie­czysława Ra­kow­skie­go uwol­nił ceny żywności? A może de­cy­dujące były usta­wy mi­ni­stra prze­mysłu Mie­czysława Wilcz­ka z grud­nia 1988 r., które dały możliwość pro­wa­dze­nia działalności go­spo­dar­czej każdemu? Nowe pra­wo ban­ko­we z wio­sny 1989 r. (tzw. pa­kiet Sekuły)? Pierw­sze przy­miar­ki do wpro­wa­dze­nia in­sty­tu­cji ryn­ko­wych po­czy­nio­ne w la­tach 1987-1988 przez pre­mie­ra Zbi­gnie­wa Mes­sne­ra i jego zastępcę Zdzisława Sa­dow­skie­go, wie­lo­let­nie­go sze­fa Pol­skie­go To­wa­rzy­stwa Eko­no­micz­ne­go? Są wresz­cie i tacy, jak choćby le­gen­da opo­zy­cji de­mo­kra­tycz­nej Ka­rol Mo­dze­lew­ski, którzy prze­ko­nują, że pol­ska neo­li­be­ral­na re­wo­lu­cja zaczęła się… 13 grud­nia 1981 r. W dniu wpro­wa­dze­nia sta­nu wo­jen­ne­go. To wówczas gen. Ja­ru­zel­ski zde­cy­do­wał się bo­wiem przetrącić kręgosłup pierw­szej bar­dzo so­cjal­nie na­sta­wio­nej So­li­dar­ności. PZPR-owska wier­chuszka wie­działa, że nie ma już po­wro­tu do sta­nu sprzed prze­si­le­nia, w tym również do sta­re­go ustro­ju społecz­ne­go i go­spo­dar­cze­go. W tym sen­sie Ja­ru­zel­ski jawi się jako pol­ski Au­gu­sto Pi­no­chet – woj­sko­wy, który bie­rze ostry kurs na dyk­ta­turę, by do­ko­nać „ko­niecz­nych” i ra­dy­kal­nie wolnoryn­ko­wych re­form go­spo­dar­czych.

Taka wy­li­czan­ka to rzecz ja­sna (co naj­wyżej) luźna za­ba­wa myślowa. Bawiąc się w ten sposób, je­steśmy jak pa­cjent, który za­nosząc się ostrym kasz­lem w szpi­tal­nej po­cze­kal­ni, próbuje so­bie przy­po­mnieć, jak i kie­dy on się, u li­cha, na­ba­wił cho­ro­by. Z po­dob­nych roz­ważań wyj­dzie oczy­wiście nie­wie­le. Taki pa­cjent (jeśli do­brze pójdzie) będzie w sta­nie wska­zać pierw­sze ob­ja­wy cho­ro­by – ale nie sam mo­ment zarażenia. Tak samo jest z hi­sto­rią ostrej pol­skiej li­be­ra­lio­zy. Wy­mie­nio­ne wyżej daty to tyl­ko ob­ja­wy. Samo zarażenie mu­siało nastąpić wcześniej. Kie­dy? Możemy przyjąć, że gdzieś w la­tach 80., bo gdy się czy­ta choćby po­stu­la­ty gdańskich stocz­niowców z roku 1980, to widać wyraźnie, że tam jesz­cze nie ma tego po­wszech­ne­go przy­zwo­le­nia na to, co miało wy­da­rzyć się już wkrótce. Nie ma tam mowy ani o pry­wa­ty­za­cji wiel­kich zakładów prze­mysłowych, ani o pry­ma­cie wol­ne­go ryn­ku jako naj­do­sko­nal­szym pomyśle na lepszą Polskę. Nie. U stocz­niowców po­stu­la­ty wol­ności po­li­tycz­nej mie­szają się z so­cjal­ny­mi. Oczy­wiście wie­lu przywódców So­li­dar­ności po­wie dziś pew­nie, że wal­czy­li prze­ciw so­cja­li­zmo­wi – a więc o ka­pi­ta­lizm. Po­wta­rzał to wie­lo­krot­nie choćby sam Lech Wałęsa. To jed­nak sądy for­mułowa­ne po fak­cie. Dużo praw­dziw­sze wy­da­je się stwier­dze­nie, że jesz­cze w roku 1980 o arcy-li­be­ral­nym ka­pi­ta­lizmie nie myślał w Pol­sce nikt (albo bar­dzo niewie­lu). W hi­sto­rycz­nym roku 1989 mówili o nim już wszy­scy (albo bar­dzo wie­lu). I to zarówno po stro­nie PZPR-u, jak i So­li­dar­ności. Wnio­sek z tego pro­sty. Cho­ro­ba mu­siała za­ata­ko­wać właśnie pomiędzy tymi dwie­ma sym­bo­licz­ny­mi da­ta­mi.

Dla­cze­go neo­li­be­ra­lizm?

Skąd się wzięła? Tak jak większość chorób… z po­wie­trza. I jak­kol­wiek nie­po­ważnie to brzmi, tak właśnie było, bo lata 80. to w in­te­lek­tu­al­nej hi­sto­rii za­chod­nie­go świa­ta okres wiel­kiej fa­scy­na­cji no­wym spoj­rze­niem na go­spo­darkę – czy­li neo­li­be­ra­li­zmem. Dla­cze­go właśnie nim? Po­wodów było kil­ka. Naj­ważniej­szy wiązał się z fak­tem, że w la­tach 70. bo­ga­ty, roz­wi­nięty Zachód wpadł w poważne ta­ra­pa­ty. Pew­nie naj­większe od cza­su wiel­kie­go kry­zy­su lat 30. Wcześniej przez kil­ka de­kad go­spo­darkom USA i Eu­ro­py Za­chod­niej wiodło się świet­nie. To był czas szyb­kie­go wzro­stu go­spo­dar­cze­go i ni­skie­go bez­ro­bo­cia. W tej sy­tu­acji długi wo­jen­ne oraz pie­niądze za­in­we­sto­wa­ne w nakręca­nie ko­niunk­tu­ry za po­mocą rządo­wych in­ter­wen­cji spłacały się wręcz same. Lu­dziom żyło się tak do­brze jak nig­dy przed­tem, również z po­wo­du pro­wa­dzo­nych na sze­roką skalę pro­gramów re­dy­stry­bu­cyj­nych. Nie bez zna­cze­nia była ide­owa ry­wa­li­za­cja za­chod­nio­eu­ro­pej­skie­go ka­pi­ta­li­zmu z re­al­nym so­cja­li­zmem blo­ku wschod­nie­go. Za­chod­nie rządy próbowały wysłać na drugą stronę żela­znej kur­ty­ny czy­tel­ny sy­gnał: nie tyl­ko je­steśmy od was bo­gat­si, ale również po­tra­fi­my się tym bo­gac­twem dzie­lić i ni­we­lo­wać różnice społecz­ne. Fran­cu­scy eko­no­miści Ge­rard Du­me­nil i Do­mi­ni­que Levy swe­go cza­su po­sta­wi­li na­wet tezę, że po woj­nie za­chod­nie rządy swoją le­wi­cującą po­li­tyką zdołały do­pro­wa­dzić do rzad­kie­go so­ju­szu pomiędzy ro­bot­ni­ka­mi a śred­nią klasą me­nedżerską i opi­niotwórczą. So­jusz był to dość eg­zo­tycz­ny, bo za­zwy­czaj kla­sa śred­nia w na­tu­ral­ny sposób aspi­ru­je do sfer wyższych, i to z nimi się sprzy­mie­rza – niższy­mi szcze­bla­mi społecz­nej dra­bi­ny spe­cjal­nie się nie przej­mując. Po lek­cji, jaką była tra­ge­dia pierw­szej połowy XX w. (wiel­ki kry­zys i dwie woj­ny), stało się jed­nak in­a­czej. Mali i śred­ni zwar­li sze­re­gi, co umożliwiło prak­tyczną re­ali­zację ta­kich pro­jektów po­li­tycz­nych jak wy­so­kie po­dat­ki czy zmniej­sza­nie różnic dochodo­wych, które są za­zwy­czaj blo­ko­wa­ne przez opór klas le­piej sy­tu­owa­nych.

Tyl­ko że w la­tach 70. nad przeżywającym swój złoty wiek Za­cho­dem zaczęły po­ja­wiać się ciem­ne chmu­ry. Ka­pryśny ka­pi­ta­lizm ko­lej­ny raz boleśnie za­kpił so­bie z tych wszyst­kich eko­no­mistów, którzy sądzi­li, że key­ne­sizm raz na za­wsze uwol­nił świat od wid­ma re­ce­sji. De­to­na­to­rem był kry­zys naf­to­wy z roku 1973. W za­chod­nie go­spo­dar­ki ude­rzyła stag­fla­cja, a więc zabójcze połącze­nie go­spo­dar­cze­go spo­wol­nie­nia (czy­li również bez­ro­bo­cia) oraz in­fla­cji. Eko­no­miści i po­li­ty­cy key­ne­sow­scy nie po­tra­fi­li so­bie z tym po­ra­dzić. Zgod­nie z dok­tryną Key­ne­sa z wy­soką in­flacją wal­czo­no, do­pusz­czając do de­li­kat­ne­go wzro­stu bez­ro­bo­cia, który in­flację ha­mo­wał. I od­wrot­nie. Gdy ude­rzało bez­ro­bo­cie, po­zwa­la­no na wzrost in­fla­cji i sy­tu­acja wra­cała do nor­my. A tu na­gle nie można już było za­sto­so­wać żad­ne­go z tych dwóch środków za­rad­czych.

W ta­kich wa­run­kach do gry we­szli neo­li­be­rałowie. Kim byli? Luźną grupą eko­no­mistów od daw­na kry­ty­kujących Key­ne­sa i jego po­li­tycz­nych naśla­dowców. Łączyło ich prze­ko­na­nie, że to jed­nak ry­nek pro­wa­dzi do naj­bar­dziej efek­tyw­nej alo­ka­cji za­sobów go­spo­dar­czych – a więc jest po pro­stu naj­sku­tecz­niej­szy. Po raz pierw­szy na­zwa „neo­li­be­ralizm” padła na słyn­nym se­mi­na­rium zor­ga­ni­zo­wa­nym w roku 1938 w Paryżu przez in­te­lek­tu­al­ne­go ce­le­brytę tam­tych czasów, ame­ry­kańskie­go dzien­ni­ka­rza Wal­te­ra Lip­p­man­na. Gro­no sta­no­wiło cie­kawą i ko­lo­rową zbie­ra­ninę. Byli tam eko­no­miści nie­miec­cy (Wil­helm Rop-ke, Ale­xan­der Ru­stow), którzy ucie­kli z kra­ju przed Hi­tle­rem. To oni już de­kadę później będą kładli pod­wa­li­ny pod kon­cepcję tzw. społecz­nej go­spo­dar­ki ryn­ko­wej (in­a­czej or­do­li­be­ra­li­zmu), na której oprze się po­wo­jen­na kon­cepcja od­bu­do­wy Nie­miec za­chod­nich. U Lip­p­man­na nie bra­ko­wało też oczy­wiście Fran­cuzów (Ja­cqu­es Ru­eff i Ray­mond Aron). Byli i wiel­cy Au­stria­cy: Lu­dwig von Mi­ses i przede wszyst­kim Frie­drich von Hay­ek. Ten ostat­ni wówczas od daw­na już pra­co­wał w Lon­dy­nie (na Lon­don Scho­ol of Eco­no­mics) i bez­sprzecz­nie ucho­dził za naj­bar­dziej zna­ne­go ad­wer­sa­rza Key­ne­sa. Obu panów różniło nie­mal wszyst­ko, a naj­bar­dziej od­po­wiedź na klu­czo­we py­ta­nie o to, jak wal­czyć z kry­zy­sa­mi, które są prze­cież nie­odłącznym ele­men­tem go­spo­dar­ki ka­pi­ta­li­stycz­nej. To był spór nie tyle eko­no­mistów, co fi­lo­zofów. Key­nes uważał bo­wiem, że tyl­ko bar­ba­rzyńcy mogą przy­pa­try­wać się z założony­mi rękami eko­no­micznym tra­ge­diom w sty­lu wiel­kiej de­pre­sji lat 30. Prze­cież po to mamy społeczeństwo i jego in­sty­tu­cje po­li­tycz­ne, by ta­kim wy­da­rze­niom prze­ciw­działać – właśnie po­przez ak­tywną in­ter­wencję rządu w go­spo­darkę. Dokład­nie przed tym prze­strze­gał na­to­miast Hay­ek. Zda­niem Au­stria­ka key­ne­sow­ska te­ra­pia to kla­sycz­ny przykład le­kar­stwa gor­sze­go od sa­mej cho­ro­by. Ucie­leśnie­niem wy­pa­czo­ne­go key­ne­si­zmu były dla Hay­eka hi­tle­row­skie Niem­cy – kraj pro­wadzący po­li­tykę go­spo­darczą par excel­lan­ce key­ne­sowską (choć bez na­zy­wa­nia tego w ten sposób), a jed­no­cześnie depczący wol­ności po­li­tycz­ne swo­ich oby­wa­te­li. Zda­niem Hay­eka jed­no z dru­gim ściśle się wiązało i dla­te­go in­ter­wen­cji w wolną go­spo­darkę win­no być jak naj­mniej, po­nie­waż w dłuższym okre­sie sama się obro­ni. Wy­star­czy jej tyl­ko nie prze­szka­dzać.

Z nie­co sztyw­nym Hay­ekiem świet­nie uzu­pełniał się Mil­ton Fried­man – elo­kwent­ny, dow­cip­ny i uwiel­biający ostre sądy pro­fe­sor eko­no­mii z Chi­ca­go. Jego w Paryżu u Lip­p­man­na nie było, ale to on stał się po woj­nie głównym or­ga­ni­za­to­rem spo­tkań tzw. sto­wa­rzy­sze­nia Mont Pel­le­rin – po­wo­jen­nej kon­ty­nu­acji se­mi­na­rium pa­ry­skie­go. Z cza­sem właśnie Fried­man zo­stał twarzą neo­li­be­ra­li­zmu. Ide­al­nie pa­so­wał do wy­mogów po­wo­jen­nych mediów ma­so­wych. Aż do śmier­ci (w roku 2006) cie­szył się w ame­ry­kańskich me­diach sta­tu­sem pierw­sze­go eko­no­micz­ne­go gwiaz­do­ra kul­tu­ry ma­so­wej. Głosił (z po­wo­dze­niem) skróconą wersję neo­li­be­ral­ne­go de­ka­lo­gu. Pierw­sze przy­ka­za­nie: ry­nek ma za­wsze rację. A jeśli nie ma ra­cji, to… patrz przy­ka­za­nie pierw­sze. Nie bra­ku­je oczy­wiście głosów, że spra­wie­dli­wiej byłoby wska­zać też na Aaro­na Di­rec­to­ra. Pry­wat­nie… szwa­gra Fried­mana, który po­dob­no moc­no przy­czy­nił się do za­trud­nie­nia przyszłego eko­no­micz­ne­go ce­le­bry­ty na uni­wer­sy­te­cie chi­ca­gow­skim. Niektórzy twierdzą, że tak na dobrą sprawę to właśnie jego można uznać za szarą emi­nencję tzw. chi­ca­gow­skiej szkoły eko­no­micz­nej – kuźni idei, które stały się po­tem pod­stawą neo­li­be­ral­nych re­wo­lu­cji w kil­ku­na­stu państwach świa­ta, od Chi­le, przez USA i Wielką Bry­ta­nię, po post­ko­mu­ni­styczną Eu­ropę. Di­rec­tor przy­był do Chi­ca­go w roku 1946, by objąć ka­tedrę w tam­tej­szej re­no­mo­wa­nej szko­le pra­wa. Tak, właśnie pra­wa. Miało to zna­cze­nie ko­lo­sal­ne, bo po­zwo­liło nie­ja­ko na ubo­czu two­rzyć zupełnie nowy kie­ru­nek badań, tzw. szkołę pra­wa i eko­no­mii (ang. law & eco­no­mics). Do­mi­nujący key­ne­siści długo nie zda­wa­li so­bie spra­wy, że to będzie bom­ba, która wkrótce na lata wy­sa­dzi ich z siodła.

Di­rec­tor nie był sam. Miał u boku choćby przy­byłego do Chi­ca­go w roku 1964 Ro­nal­da Co­ase’a. Ten po­chodzący z An­glii eko­no­mi­sta opu­bli­ko­wał wówczas głośny tekst Pro­blem kosztów społecz­nych. On, Fried­man i Geo­r­ge Sti­gler (wszy­scy trzej pa­no­wie kil­ka­dzie­siąt lat później zo­staną uho­no­ro­wa­ni eko­no­micz­ny­mi No­bla­mi) spo­ty­ka­li się wte­dy często w chi­ca­gow­skim domu Di­rec­to­ra i rozkłada­li ten ar­ty­kuł na czyn­ni­ki pierw­sze. Fried­man i Sti­gler byli jesz­cze wówczas prze­ko­na­ni, że państwo ma do ode­gra­nia ważną rolę w stwo­rze­niu opty­mal­nych wa­runków dla roz­wo­ju go­spo­dar­czej kon­ku­ren­cyj­ności. Nie po­win­no tyl­ko prze­sa­dzać z in­ge­rencją. Co­ase prze­ko­nał ich, że jest in­a­czej. Załóżmy, że rząd in­ter­we­niu­je w go­spo­darkę, by roz­bić jakiś mo­no­pol i przywrócić uczciwą kon­ku­rencję. Aby osza­co­wać koszt ta­kiej in­ter­wen­cji, trze­ba, rzecz ja­sna, spraw­dzić, kto na niej tra­ci, a zda­niem Co­ase’a tracą wszy­scy. I mali gra­cze, którzy już zdążyli do­pa­so­wać się do ist­niejącej ryn­ko­wej sy­tu­acji, i duzi – tym od­bie­ra się po­zycję mo­no­polisty, na którą długo pra­co­wa­li. Na do­da­tek rząd nie jest wszyst­ko­wiedzący i może się przy two­rze­niu re­gu­la­cji po­my­lić albo działać na ko­rzyść do­brze umo­co­wa­nej gru­py, zastępując sta­ry mo­no­pol no­wym. W su­mie więc – pisał Co­ase – naj­rozsądniej byłoby po­wtrzy­mać się przed jakąkol­wiek in­ter­wencją i skon­cen­tro­wać wysiłki na two­rze­niu me­cha­nizmów równe­go star­tu dla wszyst­kich. To wte­dy – w domu Aaro­na Di­rec­to­ra – uro­dził się ar­gu­ment po­wta­rza­ny po­tem do znu­dze­nia przez zwo­len­ników neo­li­be­ra­li­zmu pod wszyst­ki­mi sze­ro­kościa­mi geo­gra­ficz­ny­mi. Brzmi on (po do­pa­so­waniu do współcze­snych czasów) mniej więcej tak: „Nie po­do­ba ci się, że Ap­ple do­mi­nu­je na ryn­ku te­le­fo­nii komórko­wej i cy­fro­wej mu­zy­ki? Nie na­rze­kaj i nie do­ma­gaj się od rządu, by dał Ap­ple’owi po głowie. Ra­czej weź się do ro­bo­ty i załóż własne­go Ap­ple’a. Co cię jesz­cze po­wstrzy­mu­je?”.

Oczy­wiście ci wszy­scy na­ukow­cy byli tyl­ko sym­bo­la­mi dużo bar­dziej złożone­go zja­wi­ska. W re­al­nej po­li­ty­ce klu­czo­we zna­cze­nie miało prze­cież przełożenie ich aka­de­mic­kich po­mysłów na prak­tycz­ne ini­cja­ty­wy po­li­tycz­ne. W każdym kra­ju wyglądało to, rzecz ja­sna, trochę in­a­czej. Na przykład w USA neo­li­be­ral­ne po­mysły zaczęto wpro­wa­dzać w życie jesz­cze za czasów de­mo­kra­tycz­ne­go pre­zy­den­ta Jim­my’ego Car­te­ra, gdy roz­poczęła się za­kro­jo­na na sze­roką skalę de­re­gu­la­cja ryn­ku trans­por­to­we­go (w tym lot­ni­cze­go). Pałeczkę ocho­czo przejął jego re­pu­bli­kański następca Ro­nald Re­agan. On sam od­gry­wał tu rolę ra­czej mar­gi­nalną, po­tra­fił jed­nak do­sko­na­le ubrać w atrak­cyj­ny po­li­tycz­ny prze­kaz wszyst­ko to, o czym od daw­na mówili eko­no­miści neo­li­be­ral­ni. Efek­tem była tzw. re­wo­lu­cja podażowa. Na­zwa ta od­no­si się do mie­szan­ki różnych po­li­tycz­nych po­mysłów: zwłasz­cza de­re­gu­la­cji i obniżenia po­datków. Ce­lem miało być uwol­nie­nie spęta­ne­go key­ne­si­zmem i eta­ty­zmem du­cha przed­siębior­czości. Wszyst­ko przy założeniu, że „przypływ pod­no­si wszyst­kie łodzie” – a więc zarówno wiel­kie, dro­gie jach­ty, jak i pro­ste ry­bac­kie czółenka. Gdy społeczeństwo po­zwo­li naj­bo­gat­szym i najbar­dziej przed­siębior­czym wzbo­ga­cić się jesz­cze bar­dziej, to urośnie cały tort go­spo­dar­ki na­ro­do­wej. I będzie więcej do dzie­le­nia.

Rzecz ja­sna fun­da­men­tal­ne zna­cze­nie miał fakt, że neo­li­be­ra­lizm prze­bił się właśnie w Sta­nach Zjed­no­czo­nych, i to aku­rat w mo­men­cie, gdy Ame­ry­ka znaj­do­wała się u szczy­tu swo­jej potęgi geo­po­li­tycz­nej. Dziś nie jest to już chy­ba ta­kie oczy­wi­ste, ale wy­star­czy po­czy­tać trochę ame­ry­kańskiej pu­bli­cy­sty­ki z lat 50. czy 60., by zro­zu­mieć, że jesz­cze za czasów pre­zy­dentów Ken­ne­dy’ego, John­so­na czy Eisen­ho­we­ra wca­le nie uważano za ta­kie pew­ne, że kon­fron­ta­cja z ZSRR na pew­no zo­sta­nie wy­gra­na. Sza­la zwy­cięstwa w zim­nej woj­nie zaczęła prze­chy­lać się na ko­rzyść Ame­ry­ki do­pie­ro za rządów Re­aga­na, a więc właśnie w la­tach 80. To dla­te­go ame­ry­kańskie roz­wiąza­nia miały wówczas na świe­cie duże wzięcie. Zwłasz­cza w kra­ju ta­kim jak Pol­ska, de­spe­rac­ko po­szu­kującym no­wych po­mysłów na każdą nie­mal dzie­dzinę życia społecz­ne­go.

Po trze­cie wresz­cie, w swo­jej naj­wcześniej­szej fa­zie neo­li­be­ra­lizm po pro­stu… za­działał. Przy­najm­niej na początku fak­tycz­nie roz­ru­szał go­spo­dar­ki USA i Wiel­kiej Bry­ta­nii (gdzie Mar­ga­ret That­cher też re­ali­zo­wała swoją wersję neo­li­be­ral­nej re­wo­lu­cji podażowej). W związku z tym w la­tach 90. na neo­li­be­ra­lizm prze­szli wszy­scy. Również ugru­po­wa­nia tzw. le­wi­cy. W Ame­ry­ce ad­mi­ni­stra­cja pre­zy­den­ta Bil­la Clin­to­na – choć for­mal­nie de­mo­kra­tycz­na – podjęła sze­reg de­cy­zji pro­wadzących do de­re­gu­la­cji sek­to­ra ban­ko­we­go. Weszły one do hi­sto­rii pod zbiorczą nazwą usta­wy Gram­ma-Le­acha (na­zwi­ska kon­gres­menów opie­kujących się tym ak­tem praw­nym) z roku 1999. Li­kwi­do­wała ona większość ba­rier nałożonych na sek­tor fi­nan­so­wy w cza­sie Wiel­kie­go Kry­zy­su – głównie w słyn­nej usta­wie Glas­sa-Ste­agal­la z roku 1933. Otwo­rzyło to drogę do kon­so­li­da­cji działalności oszczędnościo­wej, in­we­sty­cyj­nej i ubez­pie­cze­nio­wej, a więc do po­wsta­nia będących dziś zmorą świa­to­wej go­spo­dar­ki ban­ko­wych ko­losów – wy­po­sażonych w od­po­wied­nio dużą siłę prze­bi­cia i zdol­nych szan­tażować państwa tym, że ich upa­dek pociągnie na dno całe go­spo­dar­ki. Eu­ro­pa bro­niła się trochę dłużej, ale i tu le­wi­ca w końcu ska­pi­tu­lo­wała. W Wiel­kiej Bry­ta­nii la­bu­rzyści Tony Bla­ir i Gor­don Brown również zde­re­gu­lo­wa­li ban­ki, wierząc, że „co do­bre dla City, jest do­bre i dla Wiel­kiej Bry­ta­nii”. Z ko­lei kanc­lerz Nie­miec Ger­hard Schro­der prze­pchnął w la­tach 2003-2004 tzw. Agendę 2010, ze­staw ustaw li­be­ra­li­zujących nie­miec­ki ry­nek pra­cy i przy­ci­nających nie­miec­kie państwo do­bro­by­tu. W ja­kimś sen­sie ema­nacją neo­li­be­ral­ne­go du­cha czasów była też Unia Eu­ro­pej­ska, powołana na mocy trak­ta­tu z Ma­astricht, sta­wiająca na ujed­no­li­ca­nie prze­pisów, li­be­ra­li­zację han­dlu, co umożli­wiało (dzięki in­te­gra­cji i swo­bo­dzie przepływu lu­dzi oraz ka­pi­tału) równa­nie w dół na różnych po­lach. Od po­zio­mu płac po po­dat­ki.

Dla­cze­go Pol­ska?

Ta cała wy­li­czan­ka ma pe­wien kon­kret­ny cel. Po­win­na Państwu uświa­do­mić, że Pol­ska nie połknęła pierw­sze­go lep­sze­go nie­groźnego bak­cy­la. Neo­li­be­ra­lizm był wi­ru­sem wyjątko­wo złośli­wym, który po­tra­fił rozłożyć wie­le sta­bil­nych krajów bo­ga­te­go Za­cho­du – a co do­pie­ro ta­kie­go su­chot­ni­ka jak ówcze­sna Pol­ska, znaj­dująca się wte­dy na naj­po­ważniej­szym zakręcie od roku 1945. Nie ma wątpli­wości, że re­al­ny so­cja­lizm poniósł w po­wo­jen­nej Pol­sce spek­ta­ku­larną klęskę. Niektórzy mówią, że za­wa­lił się pod własnym ciężarem. Nie uważam, że jest to szczególnie traf­ne sfor­mułowa­nie. Pol­ski eks­pe­ry­ment z bar­dzo spe­cy­ficzną formą ko­mu­ni­zmu był pełen sprzecz­ności. Coś jed­nak osiągnął. Znisz­czoną wojną go­spo­darkę trochę po­sta­wił na nogi. Nawiązał nowe (wy­mu­szo­ne geo­po­li­tycz­ny­mi so­ju­sza­mi) ko­ope­ra­cje go­spo­dar­cze na Wscho­dzie. Prze­orał też ist­niejące po­działy kla­so­we. Zmniej­szył choćby nierówności w do­cho­dach. Wie­le też, rzecz ja­sna, znisz­czył, a spo­ro zbio­ro­we­go wysiłku i po­ten­cjału po pro­stu zmar­no­wał. Oce­ny do­rob­ku eko­no­micz­ne­go PRL prze­pro­wa­dzać tu nie za­mie­rzam. Zo­staw­my to bar­dziej kom­pe­tent­nym hi­sto­ry­kom go­spo­darki. Odważę się je­dy­nie na ge­ne­ralną ocenę, że pol­ski ko­mu­nizm do za­po­wia­da­ne­go buńczucz­nie tuż po woj­nie społecz­ne­go cudu nie do­pro­wa­dził. I właśnie dla­te­go upadł pod cio­sa­mi (i ku ucie­sze) swo­ich oby­wa­te­li.

W tym miej­scu po­wiedz­my tyl­ko, że jeśli cho­dzi go­spo­darkę, to PRL PRL-owi nierówny. Inne wy­zwa­nia i wy­ni­ki miała era Bie­ru­ta, inne były w cza­sach Gomułki. Dla na­szej opo­wieści ma to jed­nak zna­cze­nie ra­czej dru­gorzędne, po­nie­waż krach lat 80. wiąże się ra­czej bez­pośred­nio z epoką Gier­ka, kie­dy w Pol­sce nastąpiło kla­sycz­ne prze­grza­nie go­spo­darki – szyb­ki wzrost PKB (ale również re­al­nych płac) i za­kro­jo­ne na sze­roką skalę in­we­sty­cje nie przełożyły się na pod­nie­sie­nie pro­duk­tyw­ności. Na do­da­tek Gie­rek miał… pe­cha. Bo kry­zys naf­to­wy tra­piący w la­tach 70. całą świa­tową go­spo­darkę ude­rzył również w Polskę. Trochę ry­ko­sze­tem, ale jed­nak cel­nie. W ta­ra­pa­ty wpadła bo­wiem wte­dy także Eu­ro­pa Za­chod­nia, a więc ówcze­sny kre­dy­to­daw­ca Pol­ski oraz po­ten­cjal­ny od­bior­ca pol­skich to­warów eks­por­to­wych, które z tych kre­dytów miały się wy­kluć. Stag­fla­cja na Zacho­dzie ozna­czała spa­dek kon­sump­cji oraz wzrost stóp pro­cen­to­wych. Za­chod­ni ka­pi­tał prze­stał więc tak pil­nie szu­kać no­wych rynków. Wa­run­ki kre­dytowania Gier­kow­skie­go eks­pe­ry­men­tu in­we­sty­cyj­ne­go znacząco się za­tem po­gor­szyły, a PRL zaczął się osu­wać w kla­syczną pułapkę zadłużeniową.

W roku 1981 nowe władze PRL-u odmówiły spłaty swo­je­go zadłużenia. Kra­je – i to nie tyl­ko dyk­ta­tu­ry – cza­sem się na ta­kie po­su­nięcie de­cy­dują. Nie jest ono ani do­bre, ani złe. Daje szansę no­we­go otwar­cia. Z dru­giej jed­nak stro­ny taka de­cy­zja jest równo­znacz­na z ban­kruc­twem – z odcięciem (nig­dy nie wia­do­mo, na jak długo) od za­gra­nicz­nych źródeł fi­nan­so­wa­nia go­spo­dar­ki. Na do­da­tek de­cy­zja o ban­kruc­twie zwy­kle sta­no­wi prze­jaw eko­no­micz­nej de­spe­ra­cji. Po­dej­mują ją kra­je, w których sy­tu­acja jest już bar­dzo zła – gdy­by była do­bra, toby prze­cież nie ban­kru­to­wały. Ozna­cza to jed­nak, że z nie­wypłacal­nością za­wsze idzie w pa­rze głęboka eko­no­micz­na smu­ta. Zwłasz­cza dla oby­wa­te­li, na których jed­na po dru­giej spa­dają ko­lej­ne pla­gi. Do tego do­chodzą nie­po­ko­je po­li­tycz­ne. I nie jest to tyl­ko fe­no­men Pol­ski lat 80. Ban­kru­tująca na przełomie wieków (przez mniej więcej rok) Ar­gen­ty­na za­no­to­wała spa­dek PKB o 1/3. Po­dob­ne dra­ma­ty roz­gry­wają się w Gre­cji tkwiącej od kil­ku lat w pułapce zadłużenio­wej. W Pol­sce wca­le nie było in­a­czej. Dość po­wie­dzieć, że po­ziom PKB na głowę miesz­kańca z roku 1975 zo­stał na powrót osiągnięty do­pie­ro w roku… 1995. 20 (!) lat później.

W tych wa­run­kach trud­no się dzi­wić, że po­trze­ba zna­le­zie­nia go­spo­dar­czej al­ter­na­ty­wy stała się w la­tach 80. paląca jak nig­dy przed­tem. To prze­ko­na­nie do­mi­no­wało w całym społeczeństwie – od góry do dołu. Do­strze­ga­li to także rządzący. Tu­taj ce­zurą wy­da­je się początek lat 80. Jesz­cze za Gier­ka sy­tu­acja wyglądała zupełnie in­a­czej. Eki­pa rzut­kie­go śląskie­go se­kre­ta­rza miała wiel­kie pla­ny re­for­mo­wa­nia i mo­der­ni­za­cji pol­skiej go­spo­dar­ki. Wbrew później­szej le­gen­dzie nie było to jed­nak wca­le ro­bio­ne na wa­ria­ta. Ówcze­sny Gier­kow­ski stra­teg go­spo­dar­czy Ta­de­usz Wrzasz­czyk zamówił na­wet założenia ta­kiej re­for­my w Ka­te­drze Prak­se­olo­gii (dziś po­wie­dzie­li­byśmy pew­nie „zarządza­nia”) Pol­skiej Aka­de­mii Nauk. Sze­fem ze­społu re­ali­zującego zamówie­nie był naj­lep­szy kra­jo­wy eks­pert w tej dzie­dzi­nie Wi­told Kieżun. „Przy­go­to­wa­liśmy plan, który prze­wi­dy­wał li­kwi­dację zjed­no­czeń [czy­li or­ganów zarządza­nia całymi branżami usług i prze­mysłu w cza­sach PRL-u], wie­lu nie­po­trzeb­nych mi­ni­sterstw i stwo­rze­nie jed­ne­go mi­ni­sterstwa go­spo­dar­ki. Pro­po­no­wa­liśmy da­le­ko po­su­niętą sa­mo­dziel­ność kie­row­ników przed­siębiorstw, a w te­re­nie wpro­wa­dze­nie ele­mentów wol­ne­go ryn­ku. Do tego stwo­rze­nie stu­ty­sięcznej ar­mii bez­ro­bot­nych. Cho­dziło o to, żeby skończyć wresz­cie z za­sadą »czy się stoi, czy się leży, dwa tysiące się należy«. Żeby była re­al­na groźba zwol­nie­nia pra­cow­ni­ka w cha­rak­te­rze mo­ty­wa­to­ra do pra­cy” – opo­wia­dał mi nie­daw­no Kieżun. Kon­cep­cja nie zna­lazła jed­nak uzna­nia w oczach ówcze­snej wier­chusz­ki so­cja­li­stycz­ne­go państwa. Kieżun miał wte­dy usłyszeć, że są to kon­cep­cje an­ty­so­cja­li­stycz­ne i an­ty­par­tyj­ne. Pro­gram po­szedł do ko­sza. Nie­za­leżnie od me­ry­to­rycz­nej oce­ny za­war­tych w nim pro­po­zy­cji trze­ba za­uważyć jed­no. Od­rzu­ce­nie przez Wrzasz­czyka pla­nu, w którym wpro­wa­dze­nie za­le­d­wie kil­ku ele­mentów fi­lo­zo­fii wol­no­ryn­ko­wej, to dowód, że w la­tach 70. PRL wca­le nie chciał upo­dab­niać się za wszelką cenę do ka­pi­ta­li­zmu. Na­wet cen­tral­nie ste­ro­wa­ne­go.

W la­tach 80. na szczy­tach władz PZPR myśle­nie było już jed­nak zupełnie inne. Do­brze ten pro­ces opi­su­je hi­sto­ryk An­to­ni Du­dek, au­tor książki Re­gla­men­to­wa­na re­wo­lu­cja. Rozkład dyk­ta­tu­ry ko­mu­ni­stycz­nej w Pol­sce 1988-1990. Według Dud­ka do gry weszło wówczas zupełnie nowe po­ko­le­nie ko­mu­ni­stycz­nych apa­rat­czyków (Alek­san­der Kwaśnie­wski oraz Ire­ne­usz Sekuła to chy­ba naj­bar­dziej oczy­wi­ste przykłady), dla których so­cja­lizm sta­no­wił już tyl­ko pu­sty slo­gan. Byli oni naj­bar­dziej zna­ny­mi (choć nie je­dy­ny­mi) przed­sta­wi­cie­la­mi tzw. no­wej kla­sy, o której już w la­tach 50. pisał ju­gosłowiański dy­sy­dent Mi­lo­van Di­las, a którą w Pol­sce naj­le­piej określa pojęcie „no­men­kla­tu­ra”. Two­rzy­li ją głównie kie­row­ni­cy przed­siębiorstw państwo­wych, czy­li od­po­wied­ni­cy dzi­siej­szych me­nedżerów. To oni kry­li się za państwem jako sym­bo­licz­nym właści­cie­lem przed­siębiorstw państwo­wych. Do tego do­cho­dzi­li dy­gni­ta­rze par­tyj­ni i ka­sta wyższych urzędników. Przed­sta­wi­cie­le tych trzech grup wy­mie­nia­li się na naj­ważniej­szych sta­no­wiskach w państwie i go­spo­dar­ce, tworząc zja­wi­sko na­zwa­ne po­tem ka­ru­zelą sta­no­wisk, która działała we­dle za­sa­dy: jeśli już raz wsiadłeś, masz dobrą ro­botę do końca życia. Jed­ne­go dnia taki ktoś był dy­rek­to­rem spółdziel­ni, dru­gie­go re­dak­to­rem na­czel­nym ważnej ga­ze­ty, a jesz­cze później se­kre­ta­rzem w wo­jewództwie.

Tym lu­dziom – jak to eli­cie każdego ustro­ju – wiodło się świet­nie. Ale i do nich w la­tach 80. do­tarło, że do­tych­cza­so­wy sys­tem po­li­tycz­ny jest nie do utrzy­ma­nia. W ta­kiej sy­tu­acji wewnątrz PRL-owskich elit zaczęły za­cho­dzić stop­nio­we prze­mia­ny. Hi­sto­ryk Hen­ryk Słabek wyjaśnia to w sposób następujący: „Dla lu­dzi no­men­kla­tu­ry go­spo­dar­czej – a w mniej­szym stop­niu również urzędni­czej i po­li­tycz­nej – ist­niejący ustrój z bie­giem cza­su sta­wał się gor­se­tem. Tym bar­dziej uwie­rającym, im wyższe się miało do­cho­dy. Do zmian zachęcała ich na­dzie­ja za­pew­nie­nia przyszłości własnej i ro­dzi­ny po­przez unie­za­leżnie­nie się od władz po­li­tycz­nych. Które ka­rierę par­tyjną mogły w każdej chwi­li prze­kreślić. W ich in­te­re­sie było więc zdo­by­cie od­po­wied­niej ilości majątku”.

Zda­niem Słabka czy Dud­ka to właśnie ta no­men­kla­tu­ra stała się po­mysłodawcą ra­dy­kal­nej zmia­ny sys­te­mo­wej i za­pro­wa­dze­nia w Pol­sce ka­pi­ta­li­zmu. Zaczęli roz­ważać, jak w sposób sko­or­dy­no­wa­ny do­ko­op­to­wać do swo­je­go kręgu część opo­zy­cji. Byli więc go­to­wi na da­le­ko idące zmia­ny w po­li­ty­ce go­spo­dar­czej, oczy­wiście w kie­run­ku go­spo­dar­cze­go li­be­ra­li­zmu, który naj­sku­tecz­niej chro­ni za­ku­mu­lo­wa­ny majątek. Początko­wo ma­rzy­li o mo­de­lu chińskim, czy­li wpro­wa­dze­niu ele­mentów ka­pi­ta­li­zmu przy za­cho­wa­niu au­to­ry­tar­ne­go porządku po­li­tycz­ne­go. Zdzisław Sa­dow­ski – wi­ce­pre­mier w rządzie Mes­sne­ra – wspo­mi­na, że był to sposób myśle­nia bli­ski Ja­ru­zel­skie­mu. „Mam wrażenie, że w cza­sie na­szej współpra­cy [lata 1987-1988] przyświe­cało mu prze­ko­na­nie, że z po­mocą re­form eko­no­micz­nych jest szan­sa na roz­wiąza­nie kon­flik­tu po­li­tycz­ne­go w Pol­sce. Bez ko­niecz­ności dziele­nia się władzą z So­li­dar­nością. To nas różniło” – mówi Sa­dow­ski.

De­li­kat­ne re­for­my Mes­sne­ra nie przy­niosły jed­nak spo­dzie­wa­ne­go odprężenia po­li­tycz­ne­go. Wte­dy młodzi PZPR-owscy li­be­rałowie – prze­czu­wając, że po­zy­cja par­tii słab­nie – zde­cy­do­wa­li się na skok w go­spo­darkę ryn­kową. Mie­li szczęście, bo tra­fi­li na wyjątko­wo miękkich i po­zba­wio­nych da­le­ko­siężnej wi­zji po­li­tycz­nej szefów – ham­le­ty­zującego in­te­lek­tu­alistę Ra­kow­skie­go i słabo znającego się na go­spo­dar­ce Ja­ru­zel­skie­go. Ana­li­zując ko­lej­ne po­li­tycz­ne po­su­nięcia tego ostat­nie­go, ma się wrażenie, że jego je­dy­nym pla­nem było przywróce­nie spo­ko­ju w ogar­niętym ostrym kon­flik­tem wewnętrznym kra­ju. A co po­tem? Ta­kie­go na­mysłu u ge­ne­rała nie widać. Pro­blem w tym, że u wszech­potężnego władcy brak wi­zji też jest… wizją. Jeżeli re­ali­zo­wa­ne działania przy­niosą do­bre skut­ki, przywódca jest chwa­lo­ny za prag­ma­tyzm. Jeśli nie, można je zupełnie słusznie na­zwać na­iw­ny­mi. I w jed­nym, i w dru­gim przy­pad­ku li­der bez wi­zji ska­za­ny jest na przyjęcie wi­zji stwo­rzo­nej przez kogoś in­ne­go.

Ten pa­ra­doks, zna­ny ze wszyst­kich podręczników zarządza­nia, naj­le­piej od­da­je na­sta­wie­nie Ja­ru­zel­skie­go (i Ra­kow­skie­go zresztą też) do re­form go­spo­dar­czych lat 80. I tłuma­czy, jak to możliwe, że zde­kla­ro­wa­ny ko­mu­ni­sta po­pro­wa­dził Polskę ku wol­ne­mu ryn­ko­wi. I to nie ryn­ko­wi oswo­jo­ne­mu przez za­chod­nich so­cjal­de­mo­kratów, lecz dzi­kie­mu i nie­okiełzna­ne­mu, bar­dzo ana­chro­nicz­ne­mu. Ta­kie­go, który bar­dziej pa­su­je do wie­ku XIX niż końcówki XX. W ten sposób na pol­skim przykładzie do­sko­na­le po­twier­dziły się prze­wi­dy­wa­nia uczen­ni­cy Key­ne­sa, bry­tyj­skiej eko­no­mist­ki z Cam­brid­ge Joan Ro­bin­son, która stwier­dziła, że re­al­ny so­cja­lizm (wbrew prze­wi­dy­wa­niom Mark­sa) nig­dy nie stał się następcą ka­pi­ta­li­zmu, ale ra­czej sub­sty­tu­tem jego wcze­snej, bar­dzo wol­no­ryn­ko­wej fazy.

Efek­tem tego sko­ku były właśnie re­for­my Wilcz­ka, które według do­mi­nującej nar­ra­cji do­pro­wa­dziły do eks­plo­zji pol­skiej przed­siębior­czości (w krótkim cza­sie za­re­je­stro­wa­no 3 mln pry­wat­nych pod­miotów go­spo­dar­czych), a także uwol­nie­nia ze smy­czy go­spo­dar­ki na­ka­zo­wo-roz­dziel­czej tłam­szo­nych dotąd ener­gii i po­mysłowości Po­laków.

Ale była również dru­ga, ciem­niej­sza stro­na tego sa­me­go me­da­lu – bez­sprzecz­ny hi­sto­rycz­ny fakt, że w Pol­sce naj­pierw wpro­wa­dzo­no ka­pi­ta­lizm, a do­pie­ro po­tem de­mo­krację. Ze wszyst­ki­mi ne­ga­tyw­ny­mi kon­se­kwen­cja­mi tego sta­nu rze­czy, o których jesz­cze będzie mowa.

A zwy­kli oby­wa­te­le? Ich wpraw­dzie nikt (z wyjątkiem ogra­ni­czo­ne­go eks­pe­ry­men­tu z czasów Mes­sne­ra) o zda­nie nie pytał. Oczy­wi­ste jest jed­nak to, że także dla nich so­cja­lizm a la po­lo­na­ise był skończo­ny (zwłasz­cza w ostrym kry­zy­sie go­spo­dar­czym lat 80., wzmoc­nio­nym jesz­cze wpro­wa­dze­niem sta­nu wo­jen­ne­go) – jako sym­bol wie­lu palących do­le­gli­wości: ko­le­jek, nie­do­borów to­wa­ro­wych i wresz­cie in­fla­cji. Do tego do­cho­dziły tra­dy­cyj­ne złe doświad­cze­nia z państwem, które miały ko­lej­ne po­ko­le­nia Po­laków. Można więc było albo to państwo po­pra­wiać, albo pójść na skróty i nie bawić się w żadne re­for­my, tyl­ko ogłosić, że im więcej wol­ne­go ryn­ku, tym le­piej. Wy­bra­no to dru­gie (zde­cy­do­wa­nie łatwiej­sze) roz­wiąza­nie. W tę nar­rację bar­dzo ocho­czo weszła również opo­zy­cja. Po 10 la­tach pod­ziem­nej działalności przywódcy So­li­dar­ności nie mie­li już jed­nak tej le­gi­ty­ma­cji społecz­nej co w roku 1980. W sa­mym ru­chu po­ja­wiały się pierw­sze wyraźne kon­flik­ty – cza­sem am­bi­cjo­nal­ne, a cza­sem o podłożu ide­owym. Nie­raz także kla­so­we (w związku klu­czową rolę od­gry­wa­li jed­nak in­te­li­gen­ci albo ro­bot­ni­cy, którzy bar­dzo chcie­li in­te­li­gen­tom im­po­no­wać). W ten sposób re­wo­lu­cja za­początko­wa­na przez zryw ro­bot­ni­czy zaczęła dry­fo­wać w kie­run­ku przyjęcia roz­wiązań, za które ci sami ro­bot­ni­cy zapłacą wkrótce naj­więcej.

Był w tym wszyst­kim jesz­cze je­den bar­dzo ważny ele­ment. Au­to­rzy prze­mian roku 1989 mówią o nim dość niechętnie. Jak­by półgębkiem. Cho­dzi o fak­tycz­ny brak su­we­ren­ności w pro­ce­sie wy­bie­ra­nia przez po­rzu­cającą ko­mu­nizm Polskę no­we­go ustro­ju go­spo­dar­cze­go. Proszę mnie źle nie zro­zu­mieć. To nie jest żadne oskarżenie ówcze­snych elit o per­fidną „zdradę sta­nu” albo „nową tar­go­wicę”. Cho­dzi ra­czej o trzeźwą kon­sta­tację twar­de­go fak­tu. W roku 1989 Pol­ska nie była kra­jem w pełni wład­nym de­cy­do­wać o swo­jej przyszłości. To zresztą w po­li­ty­ce między­na­ro­do­wej nic no­we­go. Im państwo mniej­sze i eko­no­micz­nie słab­sze, tym bar­dziej musi się li­czyć z pod­mio­ta­mi zewnętrzny­mi. Na przykład z wie­rzy­cie­la­mi. A ci trzy­ma­li wówczas Polskę moc­no w garści. Nie ma więc ra­cji Wal­de­mar Ku­czyński, w 1989 r. główny do­rad­ca pre­mie­ra Ta­de­usza Ma­zo­wiec­kie­go (i człowiek, który wymyślił Lesz­ka Bal­ce­ro­wi­cza jako twarz pol­skich prze­mian eko­no­micz­nych), który od lat prze­ko­nu­je, że jego eki­pie „nikt nie su­flo­wał ar­cy­li­be­ral­nej te­ra­pii szo­ko­wej” (to słowa Ku­czyńskie­go z roz­mo­wy ze mną). To w su­mie dosyć na­iw­ne prężenie mu­skułów. Tak na­prawdę pole ma­new­ru pierw­szych nie­ko­mu­ni­stycz­nych rządów było moc­no ogra­ni­czo­ne. Z jed­nej stro­ny de­cy­do­wały o tym rze­czy­wi­stość i do­ko­nujące się od czasów pamiętnej usta­wy Wilcz­ka/Rakowskie­go (1988) dzi­kie uryn­ko­wie­nie go­spo­dar­ki. Z dru­giej przyjęcie neo­li­be­ral­nej „do­brej no­wi­ny” było tym, cze­go ocze­ki­wa­li wówczas od War­sza­wy jej za­gra­nicz­ni wie­rzy­cie­le, pu­blicz­ni i pry­wat­ni, którzy wpraw­dzie Pol­sce sporą część zadłużenia da­ro­wa­li, ale nig­dy w for­mie, którą par­la­men­ta­rzy­stom So­li­dar­ności przed­sta­wił Jef­frey Sachs. W sierp­niu 1989 r. mówił on pod­czas po­sie­dze­nia se­nac­kiej ko­mi­sji ds. go­spo­dar­czych: „Je­dy­ne, co mu­si­cie te­raz zro­bić, to wysłać swo­im wie­rzy­cie­lom kart­ki pocz­to­we z tek­stem »Mamy wolną Polskę. Nie za­mie­rza­my spłacać długów ko­mu­ni­stycz­nej dyk­ta­tu­ry. Po­zdra­wia­my z War­sza­wy«”. Słuchało się tego zna­ko­mi­cie. W prak­ty­ce jed­nak ga­bi­ne­ty Ta­de­usza Ma­zo­wiec­kie­go (1989-1990) czy Jana Krzysz­to­fa Bie­lec­kie­go (1991) wie­działy, że zadłużenio­wa pętla zo­sta­nie po­lu­zo­wa­na tyl­ko wówczas, gdy Pol­ska będzie postępowała według wskazówek płynących z wa­szyng­tońskich in­sty­tu­cji fi­nan­so­wych. Nie po­zo­sta­wało im więc nic in­ne­go, jak płynąć z neo­li­be­ral­nym prądem i li­czyć, że społeczeństwo wy­trzy­ma szo­kową ku­rację (bez­ro­bo­cie, spa­dek re­al­nych do­chodów), którą mu za­fun­do­wa­li.

Po­ro­zu­mie­nie po­nad po­działami

Czy po­ja­wiały się głosy kry­tycz­ne, ostrze­gające przed tym, że wy­bra­ny przez Polskę mo­del trans­for­ma­cji nie­ko­niecz­nie musi być naj­lep­szy z możli­wych? O tak! Pro­blem tyl­ko w tym, że nie­wie­lu chciało tego słuchać. Duża część opi­niotwórczych elit dała się po pro­stu prze­ko­nać do tego, że ra­dy­kal­ne re­for­my wol­no­ryn­ko­we są „trud­ne, ale ko­niecz­ne”, i roz­pięła nad dwo­ma pierw­szy­mi so­li­dar­nościo­wy­mi rządami pa­ra­sol ochron­ny. Przyszło im to o tyle łatwo, że naj­cięższe kon­se­kwen­cje prze­mian do­tknęły przede wszyst­kim ro­bot­ników, rol­ników i polską pro­wincję – nie zaś in­te­li­gencję i kiełkującą z niej klasę śred­nią, spośród których eli­ty opi­nii za­zwy­czaj się wy­wodzą.

Ten pa­ra­sol ochron­ny mo­men­ta­mi za­mie­niał się jed­nak w bicz na kry­tyków ob­ra­ne­go mo­de­lu trans­for­ma­cji. Każda wątpli­wość była au­to­ma­tycz­nie trak­to­wa­na jak chęć po­wro­tu do PRL-u. Ni­ko­mu nie mieściło się w głowie, że może war­to by lu­dzi za­py­tać o to, do ja­kich poświęceń są go­to­wi w imię trans­for­ma­cji i jaki ma być jej osta­tecz­ny cel. W ta­kiej at­mos­fe­rze nie było mowy o in­nej po­li­ty­ce go­spo­dar­czej. Naj­le­piej prze­ko­nał się o tym Ja­cek Kuroń, który na­der chętnie przed­sta­wiał sie­bie jako zwo­len­ni­ka roz­wiązań so­cjal­nych (w co pew­nie skądinąd głęboko wie­rzył). W prak­ty­ce jed­nak w Unii De­mo­kra­tycz­nej, a po­tem w Unii Wol­ności od­gry­wał co naj­wyżej rolę list­ka fi­go­we­go neo­li­be­ral­nej trans­for­ma­cji. W chwi­lach szcze­rości na­wet naj­bar­dziej za­twar­dzia­li li­be­rałowie przy­zna­wa­li, że coś tu jest nie tak. Gdy się czy­ta dziś Dzien­ni­ki Wal­de­ma­ra Ku­czyńskie­go, to cza­sem widać, że i u tego „bul­te­rie­ra te­ra­pii szo­ko­wej” po­ja­wiają się mo­men­ty zwątpie­nia, np. gdy pi­sze o bied­nych, skołowa­nych lu­dziach, którzy nie mogą się od­na­leźć w no­wej ustro­jo­wej rze­czy­wi­stości. Był to jed­nak tyl­ko słaby (choć pew­nie szcze­ry) od­ruch do­bre­go ser­ca – ale nig­dy myśle­nie w ka­te­go­riach po­li­tycz­nej al­ter­na­ty­wy.

Wśród in­te­lek­tu­alistów i eko­no­mistów zna­leźli się oczy­wiście i tacy, którzy próbo­wa­li two­rzyć od­mien­ne roz­wiąza­nia. Chy­ba naj­bar­dziej zna­ny z nich to Ta­de­usz Ko­wa­lik. Eko­no­mi­sta o dużej re­no­mie, uzna­wa­nej również poza gra­ni­ca­mi kra­ju, je­den z nie­wie­lu działaczy i do­radców So­li­dar­ności, który kon­se­kwent­nie twier­dził, że trans­for­ma­cja mogła wyglądać zupełnie in­a­czej, a ówcze­sne eli­ty oraz ich gor­li­wi obrońcy po­szli na mo­ralną i in­te­lek­tu­alną łatwiznę, for­sując tezę, że nie było żad­nej al­ter­na­ty­wy. Po­nie­waż Ko­wa­lik był na­ukow­cem ob­da­rzo­nym dużym ta­len­tem pi­sar­skim, zo­sta­wił po so­bie wie­le cel­nych dyk­te­ry­jek, jak choćby tę: „Owszem, Ta­de­usz Ma­zo­wiec­ki obie­cy­wał, że po re­cep­ty na prze­bu­do­wy pol­skiej go­spo­dar­ki chce je­chać do Bonn [ówcze­sna sto­li­ca RFN]. Niem­cy to prze­cież oj­czy­zna społecz­nej go­spo­dar­ki ryn­ko­wej. Ale nie­ste­ty, jego współpra­cow­ni­cy [w domyśle – rządowi eko­no­miści: Ku­czyński, Bal­ce­ro­wicz czy Sy­ryj­czyk] ku­pi­li sze­fo­wi bi­let do Wa­szyng­to­nu i Chi­ca­go, a więc do świa­ta neo­li­be­ra­li­zmu”. Swoją kry­tykę trans­for­ma­cji Ko­wa­lik po­wta­rzał wie­lo­krot­nie. Naj­pełniej w książce Pol­ska­Trans­for­ma­cja.pl (2009) oraz wy­da­nej już po jego śmier­ci po­zy­cji O lep­szy ład społecz­no-eko­no­micz­ny (2013). Pro­blem w tym, że za­in­te­re­so­wa­nie Ko­wa­li­kiem rośnie do­pie­ro dziś, ćwierć wie­ku po trans­for­ma­cji i kil­ka lat po śmier­ci eko­no­mi­sty. W tam­tych cza­sach poglądy pro­fe­so­ra Ko­wa­li­ka, Ka­zi­mie­rza Łaskie­go albo Włod­zi­mie­rza Bru­sa kom­plet­nie nie mogły się prze­bić. Często z przy­czyn zupełnie po­za­me­ry­to­rycz­nych. Tych dwóch ostat­nich eko­no­mistów można było łatwo zde­za­wu­ować, wska­zując na ich uwikłanie w PRL (bo fak­tycz­nie – obaj przed ro­kiem 1968 należeli do na­uko­wej śmie­tan­ki ko­mu­ni­stycz­nej Pol­ski). Kłopot z za­ist­nie­niem w głównym nur­cie miały jed­nak również ta­kie po­sta­cie, jak znaj­dująca się poza wszel­kim po­dej­rze­niem iko­na opo­zy­cji Ka­rol Mo­dze­lew­ski – który swój sprze­ciw wo­bec kształtu pol­skich re­form wol­no­ryn­ko­wych w pełni wy­krzy­czał do­pie­ro nie­daw­no w au­to­bio­gra­fii Zajeździ­my kobyłę hi­sto­rii. Wy­da­nej za­le­d­wie… 24 lata po przełomie. Osob­nym przy­pad­kiem jest na tym tle po­stać Jef­freya Sach­sa, eko­no­mi­sty z Uni­wer­sy­te­tu Ha­rvar­da, który pod ko­niec lat 80. cie­szył się wielką po­pu­lar­nością. „The New York Ti­mes” na­zwał go na­wet kie­dyś In­dianą Jo­ne­sem świa­to­wej eko­no­mii. Sachs – choć do­pie­ro lek­ko po trzy­dzie­st­ce – miał już nie tyl­ko tytuł pro­fe­so­ra, ale i doświad­cze­nie główne­go do­rad­cy rządu Bo­li­wii, któremu po­ma­gał w zwal­cza­niu pla­gi hi­per­in­fla­cji za po­mocą tzw. te­ra­pii szo­ko­wej. Ostat­ni rząd ko­mu­ni­stycz­nej Pol­ski chciał za­trud­nić go w roli do­rad­cy już na początku 1989 r. Sachs jed­nak pryn­cy­pial­nie odmówił, twierdząc, że przy­je­dzie do­pie­ro wówczas, gdy So­li­dar­ność zo­sta­nie do­pusz­czo­na do wy­borów. I słowa do­trzy­mał. Po­ja­wił się w War­sza­wie w okre­sie hi­sto­rycz­nych wy­borów 4 czerw­ca 1989 r. Sachs bar­dzo różnił się od pol­skich eks­pertów eko­no­micz­nych tam­tej epo­ki. Mówił pro­stym, ob­ra­zo­wym języ­kiem. Nie mnożył wątpli­wości, mówił ogólnie. Przywódców So­li­dar­ności za­chwy­cił, zwłasz­cza tych, którzy na go­spo­dar­ce się nie zna­li. Bro­nisław Ge­re­mek, Adam Mich­nik czy Ja­cek Kuroń na­wet się z tym spe­cjal­nie nie kry­li. Sachs był więc au­to­rem pier­wot­nej kon­cep­cji te­ra­pii szo­ko­wej (li­be­ra­li­za­cja możli­wie naj­większej licz­by dzie­dzin życia, szyb­kie przywróce­nie wy­mie­nial­ności złote­go), która kil­ka mie­sięcy później zo­stała wypełnio­na le­gi­sla­cyjną treścią w po­staci pla­nu Bal­ce­ro­wi­cza. Zna­mien­ne jest jed­nak to, że gdy dziś roz­ma­wia się z Sach­sem, on zupełnie nie uważa, by te­ra­pia szo­ko­wa była pro­jek­tem… li­be­ral­nym. Dla nie­go tam­te prze­mia­ny miały sta­no­wić tyl­ko fun­da­ment, na którym do­pie­ro ko­lej­ne po­ko­le­nia Po­laków będą wzno­sić gmach go­spo­dar­ki ryn­ko­wej. Według Sach­sa – de­kla­rującego się dziś jako so­cjal­de­mo­kra­ta – po­wi­nien to być ustrój po­dob­ny ra­czej do tego, jaki jest w Niem­czech czy Skan­dy­na­wii, a więc taki, w którym państwo moc­no kon­tro­lu­je ry­nek i trosz­czy się o oby­wa­te­la. Wygląda jed­nak na to, że w roku 1989 (i w la­tach ko­lej­nych) przesłanie Sach­sa zo­stało przez Po­laków zro­zu­mia­ne dokład­nie… od­wrot­nie.

A po­li­ty­cy? Prze­cież w ustro­ju de­mo­kra­tycz­nym po­win­ni wy­czu­wać na­stro­je społecz­ne. Pierw­szym poważnym ostrzeżeniem dla nawróco­nych na or­to­dok­syj­ny li­be­ra­lizm elit post­so­li­dar­nościo­wych było wejście Sta­nisława Tymińskie­go do dru­giej tury wy­borów pre­zy­denc­kich w 1990 r. Jako pierw­szy zro­zu­miał to ob­da­rzo­ny nie­kwe­stio­no­waną in­tu­icją po­li­tyczną Lech Wałęsa. Gdy słucha się dziś jego wystąpień z ówcze­snej kam­pa­nii wy­borczej, widać, że przywódca So­li­dar­ności szu­ka przy­najm­niej no­we­go języka. In­ne­go niż for­so­wa­ne przez obóz Ma­zo­wiec­kie­go przeświad­cze­nie o nie­uchron­ności te­ra­pii szo­ko­wej. „Choć się z kon­cepcją za­chod­nią zga­dzam, żeby za­my­kać nie­do­bre zakłady, to wy­ko­nać tego nie wy­ko­nam. Niech się obrażają, niech skaczą. Naj­pierw muszę otwo­rzyć możliwości, żeby nie było tak, że ktoś chce pra­co­wać, a nie ma gdzie” – mówił Wałęsa w cza­sie spo­tka­nia z wy­borcami w war­szaw­skim Ur­su­sie. I jeśli od­ce­dzić z tej wy­po­wie­dzi cha­rak­te­ry­stycz­ny styl re­to­rycz­ny przywódcy So­li­dar­ności, to mówi on jak kla­sycz­ny key­ne­si­sta, który prze­ciw­sta­wia się li­be­ral­ne­mu do­gma­to­wi o pry­ma­cie wol­ne­go ryn­ku nad po­li­tyką. Osta­tecz­nie jed­nak Wałęsa, gdy już wy­grał wy­bory, ta­kiej le­wi­co­wej po­li­tyki w życie by­najm­niej nie wpro­wa­dził. Na­wet nie podjął próby. Dla­cze­go? Przy­chyl­ny Wałęsie pu­bli­cy­sta Ro­bert Kra­sow­ski w książce Po południu twier­dzi, że pre­zy­den­to­wi nie po­zwo­liło roz­winąć skrzy­deł roz­pa­sa­ne par­tyj­niac­two wcze­snej fazy III RP. Trochę in­ne­go zda­nia jest jed­nak An­to­ni Du­dek, au­tor Hi­sto­rii po­li­tycz­nej Pol­ski 1989-2012. Uważa on, że w prak­ty­ce Wałęsa oka­zał się po pro­stu mar­nym po­li­ty­kiem, który nie miał po­mysłu na swoją pre­zy­den­turę. Gdy tyl­ko zo­rien­to­wał się, że nie ma re­al­nej władzy wy­ko­naw­czej, na którą li­czył, zaczął się wikłać w doraźne próby oba­la­nia lub wzmac­nia­nia ko­lej­nych rządów. Na go­spo­darkę nie zna­lazł w trak­cie swo­jej pre­zy­den­tury miej­sca. I swoją szansę, aby stanąć na cze­le sze­ro­kie­go obo­zu le­wi­co­we­go, były przywódca So­li­dar­ności szyb­ko za­prze­paścił.

In­nym śro­do­wi­skiem, które mogło wzbo­ga­cić pol­ski plu­ra­lizm po­li­tycz­ny o pier­wia­stek praw­dzi­wej le­wi­cy go­spo­dar­czej, był rząd Jana Ol­szew­skie­go. „Chce­my go­spo­dar­ki ryn­ko­wej, która będzie działać w ściśle określo­nych ra­mach praw­nych. Chce­my w tym dążeniu wy­ko­rzy­stać doświad­cze­nia wiel­kich de­mo­kra­cji eu­ro­pej­skich od­bu­do­wujących państwa po II woj­nie świa­to­wej” – to frag­ment exposé Ol­szew­skie­go z grud­nia 1991 r., który był ja­snym sy­gnałem, że pol­ska trans­for­ma­cja nie musi zo­stać prze­pro­wa­dzo­na we­dle an­glo­sa­skie­go mo­de­lu neo­li­be­ral­ne­go i że in­spi­ra­cji można szu­kać choćby w nie­miec­kiej społecz­nej go­spo­dar­ce ryn­ko­wej z czasów po­wo­jen­ne­go cudu go­spo­dar­cze­go. Ol­szew­ski miał zresztą inne atu­ty, by stać się pre­mie­rem le­wi­co­wym. Sam po­cho­dził z ro­dzi­ny za­an­gażowa­nych przed­wo­jen­nych PPS-owców. Po­par­cia jego rządowi udzie­lały par­tyj­ki, którym nie od­po­wia­dała np. przy­spie­szo­na pry­wa­ty­za­cja pol­skie­go prze­mysłu oraz sys­te­mu ban­ko­we­go. Jak to często bywa, le­wi­co­we mrzon­ki Ol­szew­skie­go pozo­stały jed­nak tyl­ko na pa­pie­rze. Pre­mier go­spo­darką nie bar­dzo się in­te­re­so­wał, cze­go naj­lep­szym do­wo­dem było to, że swo­je­go mi­ni­stra fi­nansów, prof. Ka­ro­la Lut­kow­skie­go z SGH, po­dob­no po­znał do­pie­ro na półto­rej go­dzi­ny przed exposé. Nic