Dziecko w oriencie

Opiniowali:

Prof. dr hab. Stanisław Piłaszewicz

Dr. hab. Marian Bałczewski

Dr. hab. Stanisław Godziński

Redakcja i korekta:

Bernadeta Lekacz

Okładka:

Barbara Ćwik

Publikacja dofinansowana przez

Wydział Orientalistyczny Uniwersytetu Warszawskiego

© Copyright by Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2013

ISBN 978-83-63778-36-1

Wydawnictwo Akademickie DIALOG

00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./faks: 22 620 87 03

e-mail: redakcja@wydawnictwodialog.pl

www.wydawnictwodialog.pl

Plik ePub przygotowała firma eLib.pl

al. Szucha 8, 00-582 Warszawa

e-mail: kontakt@elib.pl

www.eLib.pl

DANUTA CHMIELOWSKA, BARBARA GRABOWSKAWstęp

Niniejszy tom przygotowany przez
specjalistów z zakresu kultur i języków Wschodu i Afryki Wydziału
Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego był w zamierzeniu
zbiorem artykułów dotyczących dziecka, jego sytuacji i roli
w rodzinie w różnych krajach Orientu i różnych czasach: starożytnej
Mezopotamii, dawnych Indiach, krajach arabskich, Afganistanie, Turcji,
Wietnamie, Chinach, Japonii i Nigerii. Teksty przedstawiają zasadniczo
sytuację współczesną, lecz przedmiotem analizy jest także wielka
rola tradycji.

Dziecko zgodnie z definicją jest istotą, której
brak wyraźnie określonych, jednoznacznych cech, jest pozbawione
seksualności. Nie osiągnęło jeszcze dojrzałości, znajduje
się w stanie inicjalnym. Jest symbolem początku, nowej sekwencji
dziejów.

Gdy weźmiemy pod uwagę powyższe sformułowanie,
to okaże się, że zebrany w tomie bogaty i różnorodny materiał
nie zawsze odnosi się do dziecka nieokreślonej płci, lecz w dużej
mierze omawia sytuację małego chłopca i małej dziewczynki. W świetle
tego dziecko w krajach Orientu nie jest wartością samą w sobie, lecz
jego znaczenie zależy od tego, czy jest synem, którego się oczekuje
i pożąda w rodzinie, czy też córką, której przybycie nie budzi
radości (Dziecko w społeczeństwie
chińskim). U plemion zamieszkujących Półwysep Arabski
bezcenne było każde niemowlę płci męskiej, natomiast niechciane
córki zakopywano żywcem. Z czasem dopiero Koran zabronił zabijania
dziewczynek (Być dzieckiem arabskim).
W cywilizacji chińskiej, gdy nie wskazuje się konkretnej płci,
niemal wyłącznie jest mowa o mężczyźnie. W Indiach spłodzenie
syna jest religijnym obowiązkiem mężczyzny – spłaca on tym samym
dług wobec przodków, syn będzie kontynuować składanie im ofiar
(Dar w postaci syna w literaturze indyjskiej).
W Wietnamie wszyscy oczekiwali potomka męskiego – kontynuatora tradycji
rodzinnej i opiekuna na starość (Dziecko wietnamskie
w rodzinie i społeczeństwie).
W Afganistanie zakazano dziewczętom nauki i pracy (Dzieci
w Afganistanie). Tak więc przybycie na świat
chłopca świętowano, inaczej się nim opiekowano, inaczej go
wychowywano. Chłopcy i dziewczęta mieli inne prawa i obowiązki (Chiny,
Wietnam, kraje arabskie, Indie, Mezopotamia, Nigeria, Afganistan). Na
brak tego rozróżnienia napotyka się natomiast w tekstach odnoszących
się do Turcji, Nigerii i Japonii, choć dotyczy to jedynie czasów
współczesnych. Islam, konfucjanizm i szintoizm ukształtowały tam
także społeczeństwo patriarchalne z dominacją mężczyzn.

Szczególnie wyraźnie ta dysproporcja zaznacza
się w Chinach, gdzie polityka jednego dziecka (syna) doprowadziła
do trudnej sytuacji społecznej – jeden wnuczek przypada na dwoje
rodziców i czworo dziadków. W dodatku jedynacy niezbyt dobrze radzą
sobie ze stawianymi im wymaganiami, są nadmiernie rozpieszczeni
i słabi psychicznie. Niejednakowe traktowanie dzieci, zróżnicowanie
ról żeńskich i męskich jest wynikiem patriarchalnej organizacji
społeczeństwa, kultu przodków, konfucjańskiej filozofii i tradycyjnego
układu stosunków w rodzinie.

W Indiach przywiązywanie wagi do posiadania syna
doprowadza stopniowo do katastrofy demograficznej. W tej chwili rodzi
się tam znacznie mniej dziewcząt niż chłopców. Jak dawne i istotne
są problemy związane z narodzinami syna, a właściwie z jego brakiem,
prezentuje tekst czerpiący materiał z dwu słynnych sanskryckich
epopei Mahabharaty i Ramajany
(Dar w postaci syna w literaturze indyjskiej). Brak
syna był tragedią dla króla. Władcy stosowali różne środki
zaradcze, przede wszystkim składali wielkie ofiary, które przywracały
zakłócony porządek kosmiczny i płodność w świecie, poddawali
się surowym umartwieniom, starali się zyskać łaskę świętych
mężów. Nieco inny obraz zaprezentowała literatura bengalska. Tu
płodność ma wyraźny związek z żeńską zasadą świata. Synem
obdarzają boginie, odpowiedzialność za jego narodziny spada na
kobietę i to ona się umartwia oraz składa ofiary.

Wszystkie teksty podkreślają duży wpływ tradycji
na wychowanie dziecka, prawie w każdej z omawianych kultur jest mowa
o uznawaniu rodzimych wartości, przywiązaniu do religii, o szacunku
i posłuszeństwie wobec starszych, hierarchii w rodzinie, przestrzeganiu
zasad gościnności, wpajaniu grzeczności.

I tak np. w muzułmańskiej społeczności
Hausa wychowanie dziecka jest podporządkowane zasadom zawartym
w prawodawstwie muzułmańskim i wynika ze wskazań Koranu (Dzieci
z muzułmańskiej części
Nigerii wobec wyzwań edukacyjnych). Dziecko żyje w wielkiej
rodzinie o ustalonej hierarchii, jego pozycja zależy od pozycji jego
matki. Uczy się je przede wszystkim grzeczności wobec starszych
i jednocześnie kładzie nacisk na wyrobienie samodzielności.

U podstawy tożsamości japońskiej leży szintoizm
(Kultura a wychowanie – japońska droga
edukacji dziecka). Rodzina uważana jest za najważniejszą
komórkę społeczną. Tradycyjne wartości przekazywane są z pokolenia
na pokolenie w trakcie wychowania. Dzieciom wpaja się szacunek dla
starszych, uczy etykietalnego zachowania, skrywania emocji.

Przedmiotem analizy monografii są także obrzędy
inicjacyjne, zwyczaje związane z ciążą, porodem, połogiem,
nadaniem imienia, wychowaniem domowym. Dzieci narażone są na liczne
zagrożenia ze strony demonów i złych mocy, dlatego matkę i dziecko
otaczano szczególną troską, stosując różnorodne środki ochronne,
i powstało związanych z tym wiele zakazów i nakazów.

Spójną i szczegółową informację o opiece nad
dzieckiem do lat trzech w Mezopotamii dostarcza artykuł Opieka
nad małym dzieckiem w Mezopotamii. Autorka sięgnęła
do tekstów magicznych, dokumentów prawnych, sądowych, kontraktów
adopcyjnych i utworów literackich z II i I tysiąclecia przed naszą
erę. Dowiadujemy się o przepowiadaniu płci dziecka, porodzie,
rytuałach ochronnych, nadaniu imienia, chorobach dziecięcych oraz
ich leczeniu i wreszcie o demonach zagrażających dziecku.

Wiele miejsca w artykułach poświęcono
systemom edukacji chłopców i dziewcząt, celom, jakie
stawiano przed szkolnictwem. Warto tu zainteresować się
materiałem o japońskim systemie edukacji rodzącym presję
wychowania tzw. supermądrego dziecka, a także o ambitnych,
pracowitych i zdolnych dzieciach wietnamskich uczących się
w polskiej szkole. Analizę materiału podręcznikowego zawiera artykuł
Byćdzieckiem arabskim.

W krajach muzułmańskich szkolnictwo jest dwutorowe,
obok placówek typu europejskiego są szkoły koraniczne o długiej
tradycji, gdzie nauka ma na celu przede wszystkim poznanie Koranu
i pisma arabskiego. Dziecko w dobie współczesnej wychowuje się jakby
w dwóch światach – tradycyjnym rodziców (rodzime wzorce kulturowe)
i współczesnym, utożsamianym z edukacją typu europejskiego.

Przedmiotem analizy w artykule Dziecko
w Republice Tureckiej jest sytuacja dziecka w Turcji
współczesnej w świetle Konwencji o prawach dziecka, Kodeksu karnego,
konstytucji oraz Kodeksu cywilnego, który reguluje prawo rodzinne
zgodnie z międzynarodowymi przepisami i zasadami. Dziecko w Turcji
bez względu na płeć traktowane jest szczególnie. Uważane jest za
najwyższe dobro i dlatego odpowiednie artykuły akt prawnych mają na
celu chronić je przed różnymi niehumanitarnymi zachowaniami dorosłych,
zapewnić właściwy rozwój, odpowiednie wykształcenie i przygotować
do życia w społeczeństwie.

Na tragedię dzieci Afganistanu, gdzie od 40 lat toczy
się wojna, na ich dzieciństwo pozbawione radości zwraca uwagę tekst
Dzieci w Afganistanie. Zdarza się, że pracujące
dziecko utrzymuje całą rodzinę. Dominuje tam wielka wielodzietna
rodzina przywiązana do tradycji i religii. Kładzie się nacisk na
szacunek wobec religii i posłuszeństwo wobec starszych. Autorka
zauważa, że obecnie jednym z głównych celów rządu w Afganistanie
jest rozwój edukacji.

Dziecko to także wdzięczny motyw literacki. To
zagadnienie podejmuje Ewa Machut-Mendencka, omawiając opowiadania
Abd Allaha al-Kuwajriego. Tematyka dziecięca stała się popularna
w literaturze i filmie arabskim w XX w.

Artykuł Literatura dla dzieci
i młodzieży w Turcji w XX
w. przedstawia, począwszy od 2. poł. XIX w. po dziś,
w zarysie historię rozwoju tureckiej literatury przeznaczonej dla
najmłodszych odbiorców. Zanim zaczęto tworzyć rodzime, oryginalne
utwory typu europejskiego tłumaczenia na język osmański wierszy,
bajek, opowiadań, powieści, szczególnie autorów francuskich,
pozwoliły poznać nieznaną dotąd tematykę i gatunki. W Republice
Tureckiej rewolucja w piśmiennictwie nastąpiła po przyjęciu w 1928
r. alfabetu łacińskiego. Utwory dla dzieci i młodzieży zaczęły
publikować wyspecjalizowane wydawnictwa. Autorzy szczególnie cenili
młodego czytelnika i ich twórczość tak prozatorska, jak i poetycka
charakteryzowała się dbałością o słowa, miłością do kraju
i dydaktyzmem. Z czasem utwory m.in. o charakterze przygodowym,
fantastyczne, sensacyjne stały się niezwykle poszukiwane. Zaczęto
też przywiązywać wagę do szaty graficznej, co czyniło książki
atrakcyjnym towarem.

Wątki mitologiczne podejmuje tekst Cudowne
dziecko Kryszna, dając obraz dzieciństwa Kryszny,
jednego najpopularniejszych bogów indyjskich. Jedynie Kryszna ma
dokładnie opisany okres dzieciństwa. Jest to dzieciństwo herosa,
pełne niezwykłych wydarzeń – cudowne narodziny, zagrożenie życia,
czyny dowodzące niezwykłej siły. Indie dodają do tego jeszcze
jeden motyw, Kryszna jest bogiem w postaci dziecka, dokonuje czynów
dowodzących jego boskiej mocy. Poezja ukazująca Krysznę dziecko ma
znaczenie religijne, przedstawia wzór miłości macierzyńskiej, uczy
czcić boga w postaci dziecka. Dziecko-bóg jest niczym nieskrępowane,
wolne, oddane zabawie.

Książkę o dziecku w Oriencie, pierwszą tego typu
pracę w Polsce, autorki przeznaczyły dla szerokiego kręgu odbiorców,
mając nadzieję, że wszyscy znajdą w niej wiele cennych, rzetelnych,
opartych na rodzimych źródłach informacji.

WYKAZ SKRÓTÓW

AbM

– Rāmdev Dvij,
Abhayā-maṅgal.

AnM

– Bhāratcandra Rāy,
Annadā-maṅgal.

BC

– Bhasa,
Balacarita (Die Abenteuer des Knaben
Krischna).

BhP

– Bhāgavata
Mahāpurāṇa.

BP

– Bāiśkavi
Padmapurāṇa.

BR

– Caṭṭopādhyāy
Baṅkimcandra, Baṅkim racanāvalī.

CB

– Vṛndavan Dās Ṭhākur,
Śrī Caitanya-bhāgavat.

CM

– Mukundarām Cakravartī,
Caṇḍī-maṅgal.

CMS

– Mukundarām Cakravartī,
Caṇḍī-maṅgal, Sukumār Sen (red.).

DhM

– Rūprām Cakravartī, Dharmamaṅgal.

DhU

– Cakravartī Mukundarām, Caṇḍī-maṅgal Dhanapati Upākhyān.

DM

– The Devī Māhātmyam.

GG

– Jayadeva: Gītagovinda, Satyendra Nāth Vasu.

KK

– Rāmprasād Sen: Kālīkīrttan.

KKS

– Kālidāsa’s Kumārasaṁbhava.

KP

– Kālikā-purāṇe Mūrtivinirdesaḥ.

KS

– Kālidāsa’s Kumārasaṁbhava, The Origin of the Young God.

Manu

– Swajambhuwa Manu, Manusmryti, czyli traktat o zacności.

Mbh

– Kāśīrām Dās, Mahābhārata.

MD

– Kālidāsa, Meghadūta.

MG

– Mādhav, Dvij, Maṅgalacaṇḍīr gīt.

MM

– Jagajjīvan, Manasāmaṅgal.

MMK

– Ketakādās Kṣemānanda, Manasāmaṅgal.

MP

– Markaṇḍeya-Purāṇa.

MR

– Datta, Māikel Madhusūdan, Māikel-racanā-saṁbhār.

PHN

– Upādhyāya Umāpati, Pārijātaharaṇanāṭaka.

PKM

– Paraśurāmer kṛṣṇamaṅgala, Dāśgupta Nalinīnāth.

PP

– Vijay Gupta, Padmāpurāṇa bā Manasāmaṅgal.

PPJ

– Jānakīnāth, Padmapurāṇa.

Ram

– Kṛttivāsī rāmāyaṇa.

SKA

– Śrīdharadāsa, Saduktikarṇāmṛta.

SRK

– Subhāṣitaratnakoṣa compiled by
Vidyākara.

ŚKV

– Guṇarāj Khān-Mālādhar Vasu, Śrīkṛṣṇavijay.

ŚP

– Śiva-Purāṇa.

VG

– Vijay Gupta, Padmapurāṇa bā Manasā-maṅgala gīt.

VPV

– Vidyāpati-padāvalīi, Vasumatī-sāhitya-mandir,
Kalikātā 1935.

VP

– Viṣṇupurāṇa.

VPC

– Vaiṣṇava padāvalīi (cayan).

Vpad

– Mukhopādhyāy Harekṛṣṇa, Vaiṣṇava padāvalī.

NINA PAWLAKDzieci z muzułmańskiej części Nigerii wobec wyzwań edukacyjnych

Wstęp

O afrykańskich dzieciach pisze się
najczęściej w kontekście biedy, analfabetyzmu, ograniczonych
możliwości kształcenia i rozwoju. Sama fraza ‘afrykańskie
dziecko’ zawiera epitet będący synonimem ubóstwa, niedożywienia
czy wręcz głodu. W przekazach medialnych o Afryce dominuje obraz
dziecka mieszkającego na ulicy, uwikłanego w konflikty dorosłych,
bezradnego wobec zagrożeń współczesnego świata. Nie kwestionując
prawdziwości takich przekazów, które odzwierciedlają trudną
sytuację społeczną i polityczną wielu krajów Afryki, warto też
pokazywać inną Afrykę, w której codzienność afrykańskich
dzieci nie jest tak dramatyczna. O ile obszary biedy w Afryce są
na bieżąco rejestrowane i zostały już obrazowo opisane, postęp
i rozwój są tam ciągle jeszcze postrzegane jako stan doraźny
i rzadki. Coraz częściej mówi się jednak o istotnych zmianach
w Afryce. Wiele wskazuje na to, że renesans kontynentu zainicjowany
w sferze ideologicznej w końcu ubiegłego wieku idzie w parze z renesansem
ekonomicznym. Raport Afrykańskiego Banku Rozwoju (AfDB)[1] opublikowany na początku roku 2011 pokazuje, że można
mówić o szybkim wzroście liczebności klasy średniej na kontynencie,
co w sposób bezpośredni wpływa na warunki życia dzieci. Jednocześnie
dorośli w obliczu zmian na kontynencie dostrzegają znaczenie
inwestowania w dzieci, w ich przyszłość, zwłaszcza tam, gdzie sami
zdobyli pieniądze, o jakich nie marzyli ich rodzice.

Wzrost zamożności afrykańskich rodzin powoduje
zmianę stylu życia, ale nie oznacza to automatycznego włączenia
dzieci do przemian wynikających z globalizacji, normy kulturowe są
bowiem często barierą w przyjmowaniu wartości, jakie przenikają
wraz z dobrami cywilizacyjnymi, co stwarza dodatkowe problemy zarówno
dla rodziców, jak i dzieci. Dzieci funkcjonują często w dwóch
światach rodziców – tradycyjnym, nastawionym na kultywowanie rodzimych
wzorców kulturowych, oraz współczesnym, utożsamianym z edukacją typu
europejskiego, której początki na kontynencie afrykańskim sięgają
czasów kolonializmu.

Niniejsze opracowanie dotyczy wychowania i edukacji
dzieci w północnej Nigerii, gdzie zamieszkuje lud Hausa i inne
społeczności (m.in. Fulanie), dla których religia muzułmańska
i język hausa są podstawą wspólnoty identyfikowanej w płaszczyźnie
kulturowej. Materiałem źródłowym są teksty w języku hausa
zawierające zbiory tradycyjnych zasad i norm wychowawczych
oraz publikacje ukazujące się na forach internetowych, które
pokazują zmiany w tradycyjnym modelu edukacyjnym. Uzupełnieniem są
obserwacje własne i wywiady z przedstawicielami nigeryjskich elit
społecznych.

Dziecko w kulturze Hausa

Hausańczycy są największą grupą
etniczną w Afryce Zachodniej (jej liczebność oceniana jest na 20
mln). Zamieszkują zwarty obszar w pasie sawannowym i półpustynnym
Nigerii Północnej oraz południowego Nigru, ale są też osiedleni
w wielu innych miejscach Afryki Zachodniej (m.in. w Ghanie, Togo, Beninie,
Kamerunie). Język hausa jest powszechnie używany w Afryce Zachodniej
w kontaktach międzyetnicznych, stąd łączna liczba jego użytkowników
sięga nawet 50 mln.

Przeważająca większość społeczności Hausa
wyznaje islam. Tym samym wierzą oni w Allaha i czczą proroka Muhammada,
modlą się pięć razy w ciągu dnia, czytają Świętą Księgę Koran,
poszczą w miesiącu Ramadan, dają jałmużnę biednym i czynią starania
o odbycie choćby raz w życiu pielgrzymki (hadż)
do Mekki. Islam przenika wszystkie sfery życia, zaznacza się w języku,
stroju, sposobie życia, ceremoniach oraz normach prawa[2].

Kraina Hausa to teren rolniczy z licznymi rozproszonymi
skupiskami osad wiejskich oraz licznymi miastami. Wśród nich jest
kilkumilionowa metropolia Kano oraz inne mniejsze miasta (Sokoto,
Maiduguri, Kaduna, Zaria). Styl życia, rodzaj wykonywanych zawodów,
poziom dochodów zasadniczo różnią się na wsi i w mieście. Masowe
migracje ludności ze wsi do miast świadczą o większych możliwościach
zdobycia pracy i lepszego życia w mieście niż na wsi. Wszystkie te
procesy bezpośrednio dotykają dzieci. Życie rodzinne na wsi toczy
się w wielopokoleniowych domostwach, w obrębie których są rodziny
poligyniczne. W miastach coraz częściej mieszkania są zajmowane tylko
przez jedną rodzinę nuklearną (mąż, żona, dzieci), choć i tu ze
względu na kulturowo akceptowane wielożeństwo możliwe są różne
rozwiązania architektoniczne, które łączą tradycyjny model domu
z wielkomiejskimi standardami.

Nigeria jest najludniejszym państwem afrykańskim
z liczbą obywateli sięgającą 165 mln (2011). Państwo nigeryjskie,
niepodległe od roku 1960, ma ustrój federacyjny z 36 stanami
posiadającymi duży zakres autonomii. Połowa tych obszarów znajduje
się w hausajęzycznej części kraju.

Nigeria jest uznawana za kraj, który nie boryka
się z problemem głodu, choć w niektórych rejonach, zwłaszcza
w okresach niekorzystnej pogody i słabszych z tego powodu zbiorów,
mogą pojawiać się niedostatki żywności. Kraina Hausa jest narażona
na takie niekorzystne sytuacje, stąd problem niedożywienia
i biedy pozostaje tutaj aktualny. Jednocześnie społeczność Hausa
jest niezwykle aktywna w zawodach pozarolniczych, w tym zwłaszcza
w handlu. Zajęciem wielu mężczyzn jest edukacja koraniczna. Kobiety
zajmują się także działalnością gospodarczą, często na ulicy
sprzedają przygotowaną przez siebie żywność. W administracji
rządowej, polityce, mediach funkcjonuje ogromna liczba wykształconych
Nigeryjczyków, zarówno mężczyzn, jak i kobiet, którzy mają stałą
pracę i dochody pozwalające na korzystanie z dóbr produkowanych
poza Nigerią. Rozwój nowych dziedzin takich jak produkcja filmowa,
dziennikarstwo przyczynia się również do ożywienia rynku pracy
i wzrostu zamożności ludzi na tym terenie.

Zrozumienie społecznej roli dziecka i postaw wobec
dziecka nie jest możliwe bez zdefiniowania relacji wewnątrz rodziny
i kontekstu kulturowego, w jakim ta rodzina funkcjonuje. Mówiąc
o czynnikach społecznych, wewnątrzgrupowych, które determinują
zachowania rodzinne w kulturze Hausa, należy przede wszystkim
wskazać na religię muzułmańską. Jest ona czynnikiem cywilizacyjnym
decydującym o normach i stylu życia codziennego ludzi. Od roku 2000
normy te wspiera przyjęty oficjalnie w stanach północnej Nigerii
shariat. Wychowywanie dzieci podporządkowane jest
więc przede wszystkim zasadom określonym w prawodawstwie muzułmańskim
i wypływa ze wskazań Koranu.

Dziecko w języku hausa

Znaczenie ‘dziecko’ oddaje w hausa termin yaro, który jest także leksykalnym
odpowiednikiem znaczenia ‘chłopiec’. W tym użyciu wyraz ma żeński
odpowiednik rodzajowy (także w sensie gramatycznym) yarinya
‘dziewczynka’. Dziecko czyjeś ma określenia
wskazujące na płeć, a więc ɗa ‘syn’,
’ya ‘córka’ lub jeszcze dokładniej –
ɗa namiji ‘syn’ (dziecko płci męskiej)
lub ’ya mace ‘córka’ (dosł. dziecko płci
żeńskiej). Tylko niemowlę (jariri) ma nazwę
rodzajową nieodnoszącą się do jednej z płci.

Dane językowe dostarczają także wielu określeń,
które pozwalają wskazać bliżej na pozycję dziecka w wieloosobowej
rodzinie. Najstarsze dziecko (syn) to ɗan fari,
czyli ‘pierworodny’, najmłodsze to auta. Dość
znamiennie jest to, że odrębne nazwy mają tylko chłopcy, nazwy
żeńskie są derywatami od określeń męskich. Inaczej jest
z określaniem wzajemnych relacji między dziećmi w jednej rodzinie, gdzie
używa się odrębnych terminów wa ‘starszy
brat’ i ya ‘starsza siostra’ oraz
ɗane (ƙani) ‘młodszy
brat’, ƙanwa (ƙanne)
‘młodsza siostra’.

Wyraz yaro jako
odpowiednik znaczenia ‘dziecko’ wiąże się przede
wszystkim z kategorią wiekową. W zasadzie nie obejmuje
on już nastolatków, dla których istnieje odrębny termin
matashi (mn. matasa)
– w dosłownym tłumaczeniu ‘wyrośnięty’. Na określenie
dorosłych młodych ludzi używa się terminów saurayi
‘kawaler’[3] i budurwa ‘panna’, co wskazuje na
ich odrębną klasę wiekową i społeczną.

Posiadanie dziecka jest dla Hausańczyków podobnie
jak dla wielu innych afrykańskich społeczności istotnym życiowym
celem. Dorosły człowiek w kulturze Hausa jest uznany za w pełni
dorosłego dopiero wówczas, gdy ma potomka. Dziecko jest z tego powodu
ważnym członkiem rodziny na nim skupia się wiele zwyczajowych działań
i tradycyjnych ceremonii. Wśród tradycji kulturowych związanych
z dziećmi są bogate zwyczaje akcentujące narodziny dziecka i nadanie
mu imienia.

Autorka z dziećmi w Kano (fot. Nina Pawlak)

Odpowiednikiem znaczenia ‘urodzić’ jest w hausa czasownik haifa; dość znamiennie, jest on używany
nie tylko do wyrażenia znaczenia ‘kobieta urodziła dziecko’, ale
także ‘mężczyźnie urodziło się dziecko’ (dosł. mężczyzna
urodził)[4]. Językowy obraz narodzin dziecka jest w hausa zbudowany
przy pomocy określeń opisowych, frazeologizmów używanych w celu
podania tej informacji nie w sposób bezpośredni, tylko przy pomocy
zwrotów wyszukanych takich jak Allah ya kaddara haihuwar
yaro, czyli ‘Allah spełnił swą wolę o narodzinach
dziecka’. Społeczny kontekst aktu narodzin utrwalił się w językowym
zwrocie ji guɗar haihuwa (dosł. usłyszeć okrzyk
z okazji narodzin), którego używa się do przekazania informacji
o przyjściu na świat dziecka[5].

W kognitywnym obrazie dziecka wyłaniającym się z językowych użyć wyrazu yaro i jego kontekstowych
uwarunkowań dominuje służebny status dziecka wobec rodziców (osób
starszych). W tej płaszczyźnie znaczeniowej rozwinęło się znaczenie
wyrazu yaro jako ‘sługa’, ‘służący’,
‘kelner’.

Narodziny dziecka

Przysłowie hausa mówi: Haihuwa maganin mutuwa, czyli ‘narodziny są lekarstwem na
śmierć’. Pojawienie się na świecie dziecka jest więc przede
wszystkim postrzegane jako akt odnowy biologicznej grupy. Inne przysłowie
uzupełnia ten przekaz: Kyan gida da magaji! ‘dom
jest piękny tylko wtedy, gdy są w nim nowe pokolenia’, gdzie akcentuje
się radość, jaką rodzinie daje posiadanie dziecka.

Przyjęciu dziecka do społeczności
towarzyszy wiele rytuałów. Narodziny obwieszcza się donośnym
zawołaniem guɗa powtarzanym trzy razy, żeby
poinformować, że urodził się chłopiec, a cztery, gdy urodziła
się dziewczynka. Bezpośrednio po narodzinach do domu rodziców
dziecka[6] ściągają posłańcy od rodziny, by pogratulować
i przynieść dary niezbędne do pielęgnacji dziecka.

Jednym z tradycyjnych zwyczajów stosowanych w czwartym dniu po narodzinach dziecka jest kauri, który polega
na częstowaniu przez ojca dziecka domowników, krewnych, przyjaciół,
a nawet kolegów z pracy pieczonym mięsem (współcześnie jest to
najczęściej poczęstunek z mięsa barana). Ma on na celu podzielenie
się radością z narodzin dziecka i poinformowanie o nadaniu mu
imienia.

Zaraz po narodzinach dziecko powinno też
usłyszeć imię, jakie mu się nadaje. Ten rytuał określa się
terminem raɗa suna, czyli ‘wyszeptanie
imienia’. Współcześnie wszystkie ceremonie związane z narodzinami
przekłada się na dogodny termin, zwykle na siódmy dzień po
narodzinach, i uczestniczy w nich osoba, która na tę okoliczność
zabija barana, oraz osoba duchowna (imam). Jest
to jednocześnie uroczystość, w czasie której zebrani modlą się
o pomyślność dla nowo narodzonego dziecka, a imam
wymienia jego imię. Lista imion hausańskich jest długa,
w ich etymologii są często odniesienia do czasu i okoliczności
narodzin dziecka. Na przykład chłopiec urodzony w nocy może być
nazwany Ɗandare (dosł. syn nocy), urodzony w niedzielę (dzień
zwany Lahadi/Ladi) to Ɗanladi, urodzony
w środę (Laraba)  – Balarabe (dziewczynka to
Balaraba). Jeśli w rodzinie były dotychczas tylko dziewczynki, a po
nich urodził się chłopiec, otrzyma imię Tanko. Niekiedy takie imiona
informują bliżej o wzajemnych relacjach w rodzinie, np. najstarszy syn
otrzymuje imię Dikko, drugi syn zostanie nazwany Sambo, trzeci będzie
identyfikowany jako taki poprzez nadanie mu imienia Yaro, a czwarty –
Dabo. Chłopiec urodzony po bliźniakach będzie nazwany Gambo. Imiona
hausańskie mogą mieć charakter eufemizmów takich jak Inna (czyli
‘matka’) lub Babangida (‘ojciec domu’). Wszystkie one są
nazywane przydomkami (laƙabi), a nie imionami
właściwymi, ponieważ w rodzinach muzułmańskich imię pochodzi
z katalogu imion muzułmańskich. Jest wśród nich imię Proroka,
imiona jego towarzyszy, innych wysłanników Allaha, kalifów,
aniołów lub po prostu jedno z imion uznanych za obdarzone łaską
Proroka. Na liście imion nadawanych chłopcom w kulturze Hausa jest
więc Muhammad, ale też takie imiona jak Sani, Rabi’u, Isa, Musa,
Jibril(u), Yahaya, Hafizu, Usman (dla chłopców) i A’isha, Zainabu,
Hawwa, Hassana, Husaina (dla dziewczynek).

W tradycji hausańskiej związanej z wychowywaniem
dziećmi są też praktyki bezpośrednio dotykające ciała dziecka. Już
przy okazji nadania imienia dokonuje się strzyżenia głowy noworodka. Od
tego dnia można także na ciele dziecka dokonywać różnych nacięć,
tatuaży, skaryfikacji. Dziewczynkom przekłuwa się uszy i zawiesza
ozdoby. Jednym z ważniejszych rytuałów jest też obrzezanie. Dokonuje
się go, gdy chłopiec ma sześć lub siedem lat. Nie ma przy tej okazji
specjalnych ceremonii, choć praktyki takie wykonuje się na ogół
w większych grupach.

Tradycyjne wychowanie dzieci (tarbiyya)

Jak mówi hausańskie przysłowie, człowiek należy do innych ludzi (mutum na mutane
ne)[7]. Oznacza to, że nie żyje on na świecie sam,
jest wśród innych ludzi i z nimi powinien utrzymywać różne
relacje. Z tego powodu ważne jest przestrzeganie społecznych norm
zachowania, czyli tzw. reguł grzecznościowych (określanych jako
ladabi da biyayya), które dzieci poznają już od
najmłodszych lat. Tradycyjna edukacja dzieci obejmuje wdrażanie reguł
zachowania wobec osób starszych (wiekiem lub urzędem) i kształcenie
samodzielności u młodszych. Te dwie zasady są treścią całego procesu
wychowawczego polegającego na wpojeniu dzieciom norm życia społecznego
oraz radzeniu sobie samemu w życiu. Umiejętność dobrego radzenia
w życiu nie oznacza jednak realizowania własnych celów, polega raczej
na dostosowaniu się jednostki do istniejącego porządku grupowego,
w którym funkcjonuje zhierarchizowana struktura społeczna zapewniająca
ład i wyznaczająca każdemu jego miejsce w grupie.

Zasady wychowywania dzieci muzułmańskich są
w wielu miejscach wskazane w Koranie. Powołują się na nie nauczyciele
w szkołach koranicznych, rodzice oraz wszyscy, którzy zabierają
głos w sprawach edukacyjnych. Hafizu Muhammad Sa’id[8] tak interpretuje zawarte w wersach Koranu wskazania dotyczące
dzieci (nazwy sur Koranu według ortografii języka hausa):

Dzieci są ozdobą życia na tym świecie, sura Kahafi, wers 46.

Dzieci są tylko
pokuszeniem, prawdziwą nagrodę otrzymacie od Allaha, sura
Tagabun, wers 15.

Wśród niektórych waszych dzieci są wasi wrogowie, sura Tagabun, wers 14.

Nie trzeba martwić się trudami wychowania dzieci, sura An’am, wers 151.

Nie wolno okazywać pychy z powodu liczby swoich dzieci, sura Saba’, wers 35.

Dzieci, które są
niewierne, nie pomogą wam w Dniu Zmartwychwstania, sura
Mumtahannat, wers 3.

Niech wasze dzieci nie odrywają was od wspomnienia Allaha, sura Munafikun, wers
9.

Dzieci są sensem życia i ochłodą dla oczu, sura Furkan, wers 74.

Napominaj dzieci i dawaj im mądre rady, sura Lukman, wers 13.

Dla dobra dzieci módl się o całe miasto, sura Ibrahim, wers 35.

Dzieciom należy przekazać rady mędrców i ostatnią wolę rodziców, sura Bakara,
wers 132.

Mając na uwadze ‘wytyczne’ Koranu, Hafizu Muhammad
Sa’id formułuje bardziej szczegółowe zasady postępowania w procesie
wychowawczym. Dotyczą one m.in. przekazywania dzieciom historii z życia
innych ludzi, zapoznawania ich z dokonaniami przodków, wpajania dzieciom
szacunku wobec innych ludzi i respektu przed Allahem. Wychowanie musi
także uwzględniać potrzeby dziecka. Jeden z hadisów przytaczających
wypowiedź Proroka w języku hausa mówi: Yaro a shekara
bakwai na farko shugaba ne kuma sarki, a shekara bakwai kuma bawa
ne kuma ribataccen yaƙi, a shekara bakwai kuma ɗan’uwa ne kuma
waziri (‘Dziecko w pierwszych siedmiu latach jest panem
i władcą, w drugich siedmiu – sługą i zwycięskim wojownikiem,
w trzeciej siódemce lat jest twoim bratem i wezyrem’). Takie zasady
wskazują na więź między rodzicami i dziećmi utrzymywaną do
wieku dorosłego, choć te relacje zmieniają się wraz z dorastaniem
dziecka. Współcześnie formułowane interpretacje zasad wychowywania
dzieci obejmują zalecenie, by rozmawiać z dzieckiem o sprawach dnia
powszedniego, nawet tak błahych jak to, co dziś będziemy jeść czy
dokąd pójdziemy. Akcentowane jest też wskazanie, by rodzice swoim
postępowaniem nie wyróżniali żadnego z dzieci.

W tradycyjnym wychowaniu dzieci dominuje jednak zasada
poszanowania starszych, posłuszeństwa i zachowania uprzejmości
wobec nich. Rytuały komunikacyjne są w hausa bardzo rozbudowane
zarówno w warstwie werbalnej, jak i pozawerbalnej. Niedopuszczalne
jest pominięcie odpowiedniej formy adresu osoby, do której dziecko
się zwraca. Zwracając się bezpośrednio do osoby starszej, dziecko
powinno uklęknąć. Podczas rozmowy nie może podnosić głosu.

Społeczne obszary dzieciństwa

Dom rodzinny

Tradycyjna afrykańska rodzina
zamieszkująca wspólnie w jednym domostwie jest liczna. Ojciec,
głowa rodziny, mieszka tu wraz z żoną lub kilkoma żonami oraz ich
dziećmi, a także ze swoimi rodzicami i innymi członkami dalszej
rodziny przysposobionymi do pełnienia określonych zajęć.

Tradycyjnie do dwóch lat, choć zdarza się, że
i dłużej, dziecko pozostaje w bliskim kontakcie z matką ze względu
na karmienie piersią. Po odstawieniu od piersi matki dziecko coraz
częściej przebywa z innymi dziećmi mieszkającymi w domostwie,
a opiekę nad nimi przejmują starsze dzieci (starsze rodzeństwo,
zwykle dziewczynki).

Dziewczynka ze szkoły specjalnej (dla głuchoniemych)
w Kano (fot. Nina Pawlak)

Edukacja, jaką dziecko otrzymuje w domu, jest nauką
przez uczestnictwo w pracach dorosłych. Matka przygotowuje córki do
przyszłej roli żony/matki. Uczy je gotowania, sprzątania, zajmowania
się dziećmi. Ojciec angażuje synów do prac, które sam wykonuje
zarobkowo. Zwykle w wieku 7 lat dzieci uczestniczą już we wszystkich
pracach, jakie wykonują rodzice.

Wychowanie dzieci w pierwszym okresie życia
charakteryzuje się tym, że oprócz matki i ojca uczestniczą w tym
procesie także inni członkowie rodziny. Bardzo ważną rolę odgrywa
starsze rodzeństwo. Babban wa uba ne ‘starszy
brat to (tak jak) ojciec’ – mówi hausańskie przysłowie. Relacje
między rodzicami i dziećmi są także zdeterminowane szerszym
kontekstem więzów pokrewieństwa, a kontakt dziecka z matką, a tym
bardziej z ojcem, jest luźny i skupia się przede wszystkim na sferze
bytowej. Nie oznacza to braku ciepła rodzinnego w życiu i rozwoju
dziecka. Zapewniają je opiekunowie z kręgu rodzinnego, przede wszystkim
dziadkowie, a także inni krewni i przyjaciółki matki. Bogaty system
leksykalnych odpowiedników pojęcia ‘matka’ i ‘ojciec’ w języku
hausa[9] oraz formacje tworzące pieszczotliwe nazwy imion[10] potwierdzają silne więzi w rodzinie hausańskiej i wspólną
odpowiedzialność członków rodziny za wychowanie dzieci[11].

Zmiany stylu życia notowane współcześnie wpływają
również na zmianę relacji wewnątrzrodzinnych. Dzieci coraz częściej
mieszkają tylko z rodzicami. Zacieśniają się kontakty między
rodzicami i dziećmi, wzrasta rola ojca w wychowaniu dzieci już
w pierwszym etapie życia, choć nadal jest to model, w którym dzieci
otrzymują miłość, opiekę i troskę o byt nie tylko od rodziców
biologicznych, ale także od innych członków rodziny. Niezależnie
od tych przekształceń kulturowych pozycja dziecka w rodzinie jest
w dużym stopniu zależna od pozycji jego matki.

Obraz zewnętrzny relacji rodzinnych w społeczności
Hausa jest znacząco inny. Opiera się on na kulturowym dystansie między
rodzicami i dziećmi[12], który polega na braku serdeczności i okazywania czułości
dzieciom, na publicznym karceniu dzieci, stosowaniu sformalizowanego
języka w komunikacji między rodzicami i dziećmi. W szerszym kontekście
takie zachowania utrwalają zhierarchizowaną strukturę społeczną
i służą podtrzymaniu norm życia grupowego.

‘Podwórko’ i ‘ulica’

Hausańskie dzieci spędzają wiele czasu
poza rodzinnym domostwem. Oprócz grup rówieśniczych gromadzących
dzieci ‘z sąsiedztwa’ wiele jest okazji do spotkań z innymi
dziećmi nawet z dalszych stron. Na wsi i w mieście są wydzielone
miejsca przeznaczone do zabaw dzieci i młodzieży. Nazywa się je
dandalin rawa, czyli ‘plac do tańców’,
ponieważ często odbywają się tam imprezy połączone z tańcami
organizowanymi z jakiejś okazji lub nawet bez okazji. Często taki
teren usytuowany jest blisko miejsca targowego, w większych miastach
znajduje się przed siedzibą władcy. Zasadniczo jest to miejsce
spotkań młodzieży, niekiedy także dorosłych, ale dzieci w różnym
wieku znajdują tam także wiele ciekawych zajęć. Polegają one
głównie na zabawach ruchowych lub uczestniczeniu w przedstawieniach,
oglądaniu występów zespołów i indywidualnych wykonawców, słuchaniu
wędrownych ‘griotów’ przekazujących w formie pieśni aktualne
problemy lokalnej społeczności. Muzyka i taniec są przez to obecne
w codziennym życiu młodych ludzi, są częścią ich doświadczeń
kształtujących wrażliwość i rozwijających talenty.

Lista hausańskich gier i zabaw[13] jest bardzo długa, choć niektóre z nich odchodzą
w zapomnienie, szczególnie w miastach. Szkoły – zarówno islamiczne,
jak i rządowe – włączają do programu zajęć (popularnie zwanych
gimnastyką) również gry tradycyjne. Ich nieodłącznym elementem
jest ruch, ale także zabawa słowem. Często jest to dialog między
jednym z uczestników zabawy a całą grupą, w którym powtarzany jest
jeden element, a inne są w sposób kreatywny rozwijane. W zabawie
Tayalo-tayalo początek jest stały: jeden
z uczestników rozpoczyna grę frazą tayalo-tayalo,
a pozostali odpowiadają: Tayalo. Co ciekawe,
nie jest to żaden znaczący tekst w języku hausa. Dalej rozwija się
opowieść przerywana zawołaniami Tayalo!:

Tayalo kawata (Tayalo to moja przyjaciółka)

Odpowiedź:

Tayalo

Ta yada taronta (to ona rzuciła monetę)

Tayalo

A gindin marke (pod drzewem guava)

Tayalo

Ba don ita ce ba (to nie jest dla niej)

Tayalo

Ba zan ba ta ba (i ja jej nie dam)

Tayalo

Da na kashe shi (mógłbym ją wydać)

Tayalo

Amma na bata shi (ale ją zgubiłem)

Tayalo

Na podobnych zasadach oparta jest gra Alal-kitima, w której także powtarzana formuła
jest w języku hausa tylko rytmiczną frazą. Gra polega na tym, że
dzieci tworzą koło, a jeden z uczestników (często tę rolę bierze
na siebie nauczyciel) staje pośrodku i inicjuje wspólną zabawę:

Alal-kitima, alal-kitima, a pozostali mu odpowiadają: Alal-kitima,
alal-kitima.

Dalej prowadzący grę uzupełnia swoją formułkę
jakimś poleceniem, np. teraz bijemy brawo – i pozostali muszą to
wykonać.

Treść kolejnych poleceń zależy od inwencji prowadzącego, np. gra może mieć taki przebieg:

Alal-kitima mu tsalla (Alal-kitima teraz skaczemy),

Alal-kitima mu yi haka (Alal-kitima teraz robimy tak),

Alal-kitima mu zauna (Alal-kitima teraz siadamy),

Alal-kitima mu miƙe (Alal-kitima łapiemy się [za ręce]).

Gra toczy się do czasu, aż uczestnicy się zmęczą[14].

W ludowej tradycji hausańskiej popularne są zabawy
mające charakter przedstawień, scenek tematycznych, w których
dzieci wykazują się inwencją zarówno w odniesieniu do treści,
jak i formy swoich występów. Najbardziej znane są scenki odgrywane
w czasie Ramadanu, muzułmańskiego postu, które określa się
wspólną nazwą tashe [czyt. tasze]. W scence
Ka yi rawa ‘tańcz’ uczestniczy od sześciu
do ośmiu chłopców. Jednego z nich wybiera się, by odgrywał rolę
malama, nauczyciela. Ubiera się go w strój
tradycyjny, taki, jaki noszą dorośli, doczepia wąsy i brodę,
czyniąc z niego bardzo poważną osobę. Dodatkowo, powinien on mieć
w ręku takie przedmioty jak tabliczka do pisania używana w szkołach
koranicznych, pojemnik z atramentem, torba, a nawet różaniec
i kij. Tak ubrany idzie przez ulice i zamieszkałe tereny, a jego koledzy
podążają za nim, śpiewając Ka yi rawa malam ka yi rawa
‘zatańcz malamie, zatańcz’. Ten
zaś odpowiada: Ban yi ba ‘nie zatańczę’,
a przy dalszych ponagleniach podaje przyczyny, dla których tego nie
może zrobić (bo ma brodę, bo niesie tabliczkę itd.). Kiedy wyczerpie
się lista przedmiotów, które miałyby przeszkadzać w tańczeniu,
następny chłopiec przejmuje rolę przebranego nauczyciela.

Uczniowie szkoły koranicznej z okolic Maiduguri (fot. Abdalla Uba Adamu)

Słowno-muzyczna scenka tashe jest
oparta na głęboko zakorzenionej w kulturze Hausa konwencji dotyczącej
rytmu i zasady dialogu solisty z chórem. Konwencja ta jest wykorzystywana
we współczesnej poezji i muzyce.

Dzieci hausańskie spędzają czas poza domem nie tylko
z powodu zabawy. Wiele z nich pracuje, pomagając rodzicom prowadzącym
jakąś działalność (często jest to handel) lub zastępując
matkę w prowadzeniu tej działalności[15]. Na ulicy można spotkać dzieci dźwigające zakupy lub
sprzedające drobne produkty takie jak napoje czy orzeszki ziemne. Widok
dziecka żebrzącego nie jest rzadki, ale najczęściej są to dzieci
pozyskujące dochody dla rodziny lub opiekunów. Nagminnie osoby ułomne
(np. niewidome) korzystają z usług dzieci, które są ich przewodnikami
i opiekunami. W społeczeństwie muzułmańskim, gdzie jałmużna jest
obowiązkiem religijnym, w ten sposób gromadzone są niekiedy całkiem
pokaźne dochody.

Ciąg dalszy w wersji pełnej

[1] http://www.afdb.org/fileadmin/uploads/afdb/Documents/Publications/.

[2] Na obszarach wiejskich można jeszcze spotkać wyznawców
religii animistycznych, którzy nie przyjęli islamu. Nazywa się ich
maguzawa.

[3] W tradycyjnym
podziale na grupy wiekowe chłopca można było zaliczyć do
saurayi (samrayi)
dopiero wówczas, gdy zaczął on nosić ubranie kupione
za zarobione przez siebie pieniądze, także wówczas, gdy
pracował zarobkowo na farmie ojca. Za: R. H. Faulkingham,
Political Support in a Hausa Village,
University Microfilms, Ann Arbor, Michigan 1971(1972), s. 163.
/http://www2.hu-berlin.de/sexology/GESUND/ARCHIV/GUS/HAUSA.HTM/.

[4] W tłumaczeniu Biblii na język hausa występuje zdanie: Yakubu ya haifi Yusufu mijin Maryamu
wadda ta haifi Yesu, wanda ake kira Almasihu‘Jakubowi
urodził się Józef, mąż Marii, która urodziła Jezusa, zwanego
Mesjaszem’, w którym czasownik haifa (tu
w gramatycznie uwarunkowanym wariancie haifi)
występuje raz w formie męskiej (ya haifi ‘on
urodził’), drugi raz w żeńskiej (ta haifi ‘ona
urodziła’).

[5] Terminem guɗa określa się też piskliwe zawodzenie, które
wydają kobiety na znak radości lub przyjemności, często słyszane
podczas lokalnych imprez rozrywkowych.

[6] W tradycyjnym społeczeństwie
pierwszy poród kobiety odbywał się w domu jej rodziców, gdzie
łatwiej było zapewnić rodzącej poczucie bezpieczeństwa
i zorganizować lepszą opiekę. H. Alhassan, U. I.  Musa, R. M. Zarruk,
Zaman Hausawa, Islamic Publications Bureau, Sokoto
1982, s. 20.

[7] Ibidem, s. 29.

[8] http://www.islamshia-w.com/.

[9] N. Pawlak, Kognitywny obraz ‘matki’ i ‘ojca’ w języku i kulturze Hausa,
[w:] Afryka na progu XXI wieku. Kultura i społeczeństwo, red. J.J. Pawlik, M. Szupejko, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR – Polskie Towarzystwo Afrykanistyczne,
Warszawa 2009, s. 237–247.

[10] P. Newman, M. Ahmad, Hypocoristic Names in Hausa, „Anthropological
Linguistics” 1992, 34, s. 159 – 172.

[11] Przykładem jest szeroko rozpowszechniony zwyczaj
używania określenia inna‘matka’ jako formy
adresu względem ciotki ze strony matki lub innej kobiety z rodziny,
a określenia baba‘ojciec’ podczas zwracania
się do wujka ze strony ojca, a nawet każdego mężczyzny, który jest
w wieku ojca.

[12] Ten charakter relacji
jest jeszcze bardziej zaakcentowany u Fulanów, ale funkcjonuje on także
wśród Hausa. F. A. Salamone, The Hausa of Nigeria,
University Press of America, Lanham 2010, s. 116.

[13] Obszerny zbiór gier i zabaw hausańskich
Wasannina yara zebrał i opublikował w roku 1972
Umaru Dembo.

[14] Opisy gier dostępne na http://gumel.com/hausa/littattafai/kabiru-fagge/motsa-jike.htm.

[15] W tradycyjnych muzułmańskich rodzinach kultywowany
jest obyczaj nieuczestniczenia kobiet w życiu publicznym. Mimo
że spotyka się wiele kobiet zajmujących eksponowane stanowiska
i nieprzestrzegających tych zasad, nadal powszechną praktyką jest
‘zamknięcie kobiet’, tzw. ƙulle w obrębie
domostwa mające zastosowanie wobec kobiet pozostających w wieku
rozrodczym.

WIOLETTA ZYCHOpieka nad małym dzieckiem w Mezopotamii

Dostępne w wersji pełnej

EWA MACHUT-MENDECKAByć dzieckiem arabskim

Dostępne w wersji pełnej

KATARZYNA BUTRYMDanuta ChmielowskaDziecko w Republice Tureckiej

Dostępne w wersji pełnej

DANUTA CHMIELOWSKALiteratura dla dzieci i młodzieży w Turcji w XX w. Zarys

Dostępne w wersji pełnej

MARIA AMIRIDzieci w Afganistanie

Dostępne w wersji pełnej

BARBARA GRABOWSKADar w postaci syna w literaturze indyjskiej

Dostępne w wersji pełnej

BARBARA GRABOWSKACudowne dziecko Kryszna

Dostępne w wersji pełnej

IRENA KAŁUŻYŃSKADziecko w społeczeństwie chińskim

Dostępne w wersji pełnej

SYLWIA MELANOWICZ-KIEŁBIEWSKAKultura a wychowanie – japońska droga edukacji dziecka

Dostępne w wersji pełnej

TERESA HALIKDziecko wietnamskie w rodzinie i społeczeństwie

Dostępne w wersji pełnej

Notki o Autorkach

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej