Dzieła zebrane Adama Mickiewicza

Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na LitwieKsięga pierwsza

Gospodarstwo

Powrót panicza — Spotkanie się pierwsze w pokoiku, drugie u stołu — Ważna Sędziego nauka o grzeczności — Podkomorzego uwagi polityczne nad modami — Początek sporu o Kusego i Sokoła — Żale Wojskiego — Ostatni Woźny Trybunału — Rzut oka na ówczesny stan polityczny Litwy i Europy

Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie:  Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,  Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie  Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.  Panno święta, co Jasnej bronisz Częstochowy  I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy  Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!  Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem  (Gdy od płaczącej matki, pod Twoją opiekę  Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę;  I zaraz mogłem pieszo, do Twych świątyń progu  Iść za wrócone życie podziękować Bogu),  Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono.  Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną  Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,  Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych;  Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem,  Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem;  Gdzie bursztynowy świerzop, gryka jak śnieg biała,  Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała,  A wszystko przepasane jakby wstęgą, miedzą  Zieloną, na niej z rzadka ciche grusze siedzą.  Śród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju,  Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,  Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany;  Świeciły się z daleka pobielane ściany,  Tym bielsze, że odbite od ciemnej zieleni  Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni.  Dom mieszkalny niewielki, lecz zewsząd chędogi,  I stodołę miał wielką, i przy niej trzy stogi  Użątku, co pod strzechą zmieścić się nie może.  Widać, że okolica obfita we zboże,  I widać z liczby kopic  Świecą gęsto jak gwiazdy, widać z liczby pługów  Orzących wcześnie łany ogromne ugoru,  Czarnoziemne, zapewne należne do dworu,  Uprawne dobrze na kształt ogrodowych grządek:  Że w tym domu dostatek mieszka i porządek.  Brama na wciąż otwarta przechodniom ogłasza,  Że gościnna, i wszystkich w gościnę zaprasza.  Właśnie dwukonną bryką wjechał młody panekI obiegłszy dziedziniec zawrócił przed ganek.  Wysiadł z powozu; konie porzucone same,  Szczypiąc trawę ciągnęły powoli pod bramę.  We dworze pusto: bo drzwi od ganku zamknięto  Zaszczepkami i kołkiem zaszczepki przetknięto.  Podróżny do folwarku nie biegł sług zapytać,  Odemknął, wbiegł do domu, pragnął go powitać.  Dawno domu nie widział, bo w dalekim mieście  Kończył nauki, końca doczekał nareszcie.  Wbiega i okiem chciwie ściany starodawne  Ogląda czule, jako swe znajome dawne.  Też same widzi sprzęty, też same obicia,  Z którymi się zabawiać lubił od powicia,  Lecz mniej wielkie, mniej piękne niż się dawniej zdały.  I też same portrety na ścianach wisiały:  Tu Kościuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma  Podniesionymi w niebo, miecz oburącz trzyma;  Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów,  Że tym mieczem wypędzi z Polski trzech mocarzów,  Albo sam na nim padnie. Dalej w polskiej szacie  Siedzi Rejtan, żałośny po wolności stracie;  W ręku trzyma nóż ostrzem zwrócony do łona,  A przed nim leży Fedon i żywot Katona.  Dalej Jasiński, młodzian piękny i posępny;  Obok Korsak, towarzysz jego nieodstępny:  Stoją na szańcach Pragi, na stosach Moskali,  Siekąc wrogów, a Praga już się wkoło pali.  Nawet stary stojący zegar kurantowy  W drewnianej szafie poznał, u wniścia alkowy;  I z dziecinną radością pociągnął za sznurek.  By stary Dąbrowskiego usłyszeć mazurek.  Biegał po całym domu i szukał komnaty,  Gdzie mieszkał dzieckiem będąc, przed dziesięciu laty.  Wchodzi, cofnął się, toczył zdumione źrenice  Po ścianach: w tej komnacie mieszkanie kobiéce!  Któż by tu mieszkał? Stary stryj nie był żonaty;  A ciotka w Petersburgu mieszkała przed laty.  To nie był ochmistrzyni pokój? Fortepiano?  Na nim nuty i książki; wszystko porzucano  Niedbale i bezładnie: nieporządek miły!  Niestare były rączki, co je tak rzuciły.  Tuż i sukienka biała, świeżo z kołka zdjęta  Do ubrania, na krzesła poręczu rozpięta;  A na oknach donice z pachnącymi ziołki.  Geranium, lewkonija, astry i fijołki.  Podróżny stanął w jednym z okien — nowe dziwo:  W sadzie, na brzegu niegdyś zarosłym pokrzywą,  Był maleńki ogródek ścieżkami porznięty,  Pełen bukietów trawy angielskiej i mięty.  Drewniany, drobny, w cyfrę powiązany płotek  Połyskał się wstążkami jaskrawych stokrotek;  Grządki, widać, że były świeżo polewane,  Tuż stało wody pełne naczynie blaszane,  Ale nigdzie nie widać było ogrodniczki;  Tylko co wyszła: jeszcze kołyszą się drzwiczki  Świeżo trącone, blisko drzwi ślad widać nóżki  Na piasku, bez trzewika była i pończoszki;  Na piasku drobnym, suchym, białym na kształt śniegu,  Ślad wyraźny, lecz lekki, odgadniesz, że w biegu  Chybkim był zostawiony nóżkami drobnemi  Od kogoś, co zaledwie dotykał się ziemi.  Podróżny długo w oknie stał patrząc, dumając,  Wonnymi powiewami kwiatów oddychając.  Oblicze aż na krzaki fijołkowe skłonił,  Oczyma ciekawymi po drożynach gonił  I znowu je na drobnych śladach zatrzymywał,  Myślał o nich i, czyje były, odgadywał.  Przypadkiem oczy podniósł, i tuż na parkanie  Stała młoda dziewczyna… Białe jej ubranie  Wysmukłą postać tylko aż do piersi kryje,  Odsłaniając ramiona i łabędzią szyję.  W takim Litwinka tylko chodzić zwykła z rana,  W takim nigdy nie bywa od mężczyzn widziana:  Więc choć świadka nie miała, założyła ręce  Na piersiach, przydawając zasłony sukience.  Włos w pukle nierozwity, lecz w węzełki małe  Pokręcony, schowany w drobne strączki białe,  Dziwnie ozdabiał głowę: bo od słońca blasku  Świecił się jak korona na świętych obrazku.  Twarzy nie było widać; zwrócona na pole  Szukała kogoś okiem, daleko, na dole;  Ujrzała, zaśmiała się i klasnęła w dłonie,  Jak biały ptak zleciała z parkanu na błonie,  I wionęła ogrodem, przez płotki, przez kwiaty,  I po desce opartej o ścianę komnaty…  Nim spostrzegł się, wleciała przez okno, świecąca,  Nagła, cicha i lekka, jak światłość miesiąca.  Nucąc chwyciła suknie, biegła do zwierciadła:  Wtem ujrzała młodzieńca i z rąk jej wypadła  Suknia, a twarz od strachu i dziwu pobladła.  Twarz podróżnego barwą spłonęła rumianą,  Jak obłok, gdy z jutrzenką napotka się raną.  Skromny młodzieniec oczy zmrużył i przysłonił,  Chciał coś mówić, przepraszać; tylko się ukłonił  I cofnął się. Dziewica krzyknęła boleśnie,  Niewyraźnie, jak dziecko przestraszone we śnie;  Podróżny zląkł się, spojrzał; lecz już jej nie było.  Wyszedł zmieszany i czuł, że mu serce biło  Głośno, i sam nie wiedział, czy go miało śmieszyć  To dziwaczne spotkanie, czy wstydzić, czy cieszyć.  Tymczasem na folwarku nie uszło baczności,  Że przed ganek zajechał któryś z nowych gości.  Już konie w stajnią wzięto, już im hojnie dano,  Jako w porządnym domu, i obrok, i siano:  Bo Sędzia nigdy nie chciał, według nowej mody,  Odsyłać koni gości Żydom do gospody.  Słudzy nie wyszli witać; ale nie myśl wcale,  Aby w domu Sędziego służono niedbale:  Słudzy czekają, nim się pan Wojski ubierze,  Który teraz za domem urządzał wieczerzę.  On pana zastępuje i on, w niebytności  Pana, zwykł sam przyjmować i zabawiać gości  (Daleki krewny pański i przyjaciel domu).  Widząc gościa, na folwark dążył po kryjomu,  Bo nie mógł wyjść spotykać w tkackim pudermanie;  Wdział więc jak mógł najprędzej niedzielne ubranie  Nagotowane z rana, bo od rana wiedział,  Że u wieczerzy będzie z mnóstwem gości siedział.  Pan Wojski poznał z dala, ręce rozkrzyżował  I z krzykiem podróżnego ściskał i całował.  Zaczęła się ta prędka, zmieszana rozmowa,  W której lat kilku dzieje chciano zamknąć w słowa  Krótkie i poplątane, w ciąg powieści, pytań,  Wykrzykników i westchnień, i nowych powitań.  Gdy się pan Wojski dosyć napytał, nabadał,  Na samym końcu dzieje tego dnia powiadał.  «Dobrze mój Tadeuszu, (bo tak nazywano  Młodzieńca, który nosił Kościuszkowskie mianoNa pamiątkę, że w czasie wojny się urodził)  Dobrze mój Tadeuszu, żeś się dziś nagodził  Do domu, właśnie kiedy mamy panien wiele.  Stryjaszek myśli wkrótce sprawić ci wesele;  Jest z czego wybrać; u nas towarzystwo liczne  Od dni kilku zbiera się na sądy graniczne,  Dla skończenia dawnego z panem Hrabią sporu.  I pan Hrabia ma jutro sam zjechać do dworu;  Podkomorzy już zjechał z żoną i z córkami.  Młodzież poszła do lasu bawić się strzelbami,  A starzy i kobiety żniwo oglądają  Pod lasem i tam pewnie na młodzież czekają.  Pójdziemy, jeśli zechcesz, i wkrótce spotkamy  Stryjaszka, Podkomorstwo i szanowne damy».  Pan Wojski z Tadeuszem idą pod las drogą,  I jeszcze się do woli nagadać nie mogą.  Słońce ostatnich kresów nieba dochodziło,  Mniej silnie, ale szerzej niż we dnie świeciło,  Całe zaczerwienione, jak zdrowe oblicze  Gospodarza, gdy prace skończywszy rolnicze  Na spoczynek powraca. Już krąg promienisty  Spuszcza się na wierzch boru i już pomrok mglisty,  Napełniając wierzchołki i gałęzie drzewa,  Cały las wiąże w jedno i jakoby zlewa;  I bór czernił się na kształt ogromnego gmachu,  Słońce nad nim czerwone jak pożar na dachu.  Wtem zapadło do głębi; jeszcze przez konary  Błysnęło, jako świeca przez okiennic szpary,  I zgasło. I wnet sierpy gromadnie dzwoniące  We zbożach, i grabliska suwane po łące,  Ucichły i stanęły: tak pan Sędzia każe,  U niego ze dniem kończą pracę gospodarze.  «Pan świata wie, jak długo pracować potrzeba;  Słońce, Jego robotnik, kiedy znijdzie z nieba,  Czas i ziemianinowi ustępować z pola».  Tak zwykł mawiać pan Sędzia, a Sędziego wola  Była Ekonomowi poczciwemu świętą;  Bo nawet wozy, w które już składać zaczęto  Kopę żyta, niepełne jadą do stodoły:  Cieszą się z niezwyczajnej ich lekkości woły.  Właśnie z lasu wracało towarzystwo całe,  Wesołe, lecz w porządku. Naprzód dzieci małe  Z dozorcą, potem Sędzia szedł z Podkomorzyną,  Obok pan Podkomorzy otoczon rodziną;  Panny tuż za starszymi, a młodzież na boku;  Panny szły przed młodzieżą o jakie pół kroku  (Tak każe przyzwoitość). Nikt tam nie rozprawiał  O porządku, nikt mężczyzn i dam nie ustawiał:  A każdy mimowolnie porządku pilnował;  Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował,  I nigdy nie dozwalał, by chybiano względu  Dla wieku, urodzenia, rozumu, urzędu.  Tym ładem, mawiał, domy i narody słyną,  Z jego upadkiem domy i narody giną.  Więc do porządku wykli domowi i słudzy;  I przyjezdny gość, krewny albo człowiek cudzy,  Gdy Sędziego nawiedził, skoro pobył mało,  Przyjmował zwyczaj, którym wszystko oddychało.  Krótkie były Sędziego z synowcem witania:  Dał mu poważnie rękę do pocałowania,  I w skroń ucałowawszy uprzejmie pozdrowił;  A choć przez wzgląd na gości niewiele z nim mówił,  Widać było z łez, które wylotem kontusza  Otarł prędko, jak kochał pana Tadeusza.  W ślad gospodarza wszystko ze żniwa i z boru,  I z łąk, i z pastwisk razem wracało do dworu.  Tu owiec trzoda becząc w ulice się tłoczy  I wznosi chmurę pyłu; dalej z wolna kroczy  Stado cielic tyrolskich z mosiężnymi dzwonki;  Tam konie rżące lecą ze skoszonej łąki:  Wszystko bieży ku studni, której ramię z drzewa  Raz wraz skrzypi i napój w koryta rozlewa.  Sędzia, choć utrudzony, chociaż w gronie gości,  Nie chybił gospodarskiej, ważnej powinności:  Udał się sam ku studni. Najlepiej z wieczora  Gospodarz widzi, w jakim stanie jest obora.  Dozoru tego nigdy sługom nie poruczy;  Bo Sędzia wie, że oko pańskie konia tuczy.  Wojski z Woźnym Protazym ze świecami w sieni  Stali i rozprawiali, nieco poróżnieni:  Bo w niebytność Wojskiego Woźny po kryjomu  Kazał stoły z wieczerzą powynosić z domu,  I ustawić co prędzej w pośrodku zamczyska,  Którego widne były pod lasem zwaliska.  Po cóż te przenosiny? Pan Wojski się krzywił  I przepraszał Sędziego; Sędzia się zadziwił,  Lecz stało się: już późno i trudno zaradzić,  Wolał gości przeprosić i w pustki prowadzić.  Po drodze Woźny ciągle Sędziemu tłumaczył,  Dlaczego urządzenie pańskie przeinaczył:  We dworze żadna izba nie ma obszerności  Dostatecznej dla tylu, tak szanownych gości,  W zamku sień wielka, jeszcze dobrze zachowana,  Sklepienie całe — wprawdzie pękła jedna ściana,  Okna bez szyb, lecz latem nic to nie zawadzi;  Bliskość piwnic wygodna służącej czeladzi.  Tak mówiąc na Sędziego mrugał; widać z miny,  Że miał i taił inne, ważniejsze przyczyny.  O dwa tysiące kroków zamek stał za domem,  Okazały budową, poważny ogromem,  Dziedzictwo starożytnej rodziny Horeszków;  Dziedzic zginął był w czasie krajowych zamieszków.  Dobra całe zniszczone sekwestrami rządu,  Bezładnością opieki, wyrokami sądu,  W cząstce spadły dalekim krewnym po kądzieli,  A resztę rozdzielono między wierzycieli.  Zamku żaden wziąć nie chciał, bo w szlacheckim stanie  Trudno było wyłożyć koszt na utrzymanie;  Lecz Hrabia, sąsiad bliski, gdy wyszedł z opieki,  Panicz bogaty, krewny Horeszków daleki,  Przyjechawszy z wojażu upodobał mury,  Tłumacząc, że gotyckiej są architektury;  Choć Sędzia z dokumentów przekonywał o tem,  Że architekt był majstrem z Wilna, nie zaś Gotem.  Dość, że Hrabia chciał zamku. Właśnie i Sędziemu  Przyszła nagle taż chętka, nie wiadomo czemu.  Zaczęli proces w ziemstwie, potem w głównym sądzie,  W senacie, znowu w ziemstwie i guberskim rządzie;  Wreszcie, po wielu kosztach i ukazach licznych,  Sprawa wróciła znowu do sądów granicznych.  Słusznie Woźny powiadał, że w zamkowej sieni  Zmieści się i palestra, i goście proszeni.  Sień wielka jak refektarz, z wypukłym sklepieniem  Na filarach, podłoga wysłana kamieniem,  Ściany bez żadnych ozdób, ale mur chędogi;  Sterczały wkoło sarnie i jelenie rogi  Z napisami, gdzie, kiedy te łupy zdobyte;  Tuż myśliwców herbowne klejnoty wyryte,  I stoi wypisany każdy po imieniu;  Herb Horeszków, Półkozic, jaśniał na sklepieniu.  Goście weszli w porządku i stanęli kołem.  Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem;  Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy,  Idąc kłaniał się damom, starcom i młodzieży.  Przy nim stał kwestarz, Sędzia tuż przy bernardynie.  Bernardyn zmówił krótki pacierz po łacinie;  Mężczyznom dano wódkę; wtenczas wszyscy siedli,  I chołodziec litewski milcząc żwawo jedli.  Pan Tadeusz, choć młodzik, ale prawem gościa  Wysoko siadł przy damach obok jegomościa;  Między nim i stryjaszkiem jedno pozostało  Puste miejsce, jak gdyby na kogoś czekało.  Stryj nieraz na to miejsce i na drzwi poglądał,  Jakby czyjegoś przyjścia był pewny i żądał.  I Tadeusz wzrok stryja ku drzwiom odprowadzał,  I z nim na miejscu pustym oczy swe osadzał.  Dziwna rzecz! miejsca wkoło są siedzeniem dziewic,  Na które mógłby spojrzeć bez wstydu królewic,  Wszystkie zacnie zrodzone, każda młoda, ładna:  Tadeusz tam pogląda, gdzie nie siedzi żadna.  To miejsce jest zagadką; młodź lubi zagadki;  Roztargniony, do swojej nadobnej sąsiadki  Ledwo słów kilka wyrzekł, do Podkomorzanki;  Nie zmienia jej talerzów, nie nalewa szklanki,  I panien nie zabawia przez rozmowy grzeczne,  Z których by wychowanie poznano stołeczne;  To jedno puste miejsce nęci go i mami,  Już nie puste, bo on je napełnił myślami.  Po tym miejscu biegało domysłów tysiące,  Jako po deszczu żabki na samotnej łące;  Śród nich jedna króluje postać, jak w pogodę  Lilia jezior skroń białą wznosząca nad wodę.  Dano trzecią potrawę. Wtem pan Podkomorzy,  Wlawszy kropelkę wina w szklankę panny Róży,  A młodszej przysunąwszy z talerzem ogórki,  Rzekł: «Muszę ja wam służyć, moje panny córki,  Choć stary i niezgrabny». Zatem się rzuciło  Kilku młodych od stołu i pannom służyło.  Sędzia, z boku rzuciwszy wzrok na Tadeusza  I poprawiwszy nieco wylotów kontusza,  Nalał węgrzyna i rzekł: «Dziś, nowym zwyczajem,  My na naukę młodzież do stolicy dajem;  I nie przeczym, że nasi synowie i wnuki  Mają od starych więcej książkowej nauki;  Ale co dzień postrzegam, jak młodź cierpi na tem,  Że nie ma szkół uczących żyć z ludźmi i światem.  Dawniej na dwory pańskie jachał szlachcic młody;  Ja sam lat dziesięć byłem dworskim Wojewody,  Ojca Podkomorzego, mościwego pana  (Mówiąc, Podkomorzemu ścisnął za kolana);  On mnie radą do usług publicznych sposobił,  Z opieki nie wypuścił, aż człowiekiem zrobił.  W mym domu wiecznie będzie jego pamięć droga,  Co dzień za duszę jego proszę Pana Boga.  Jeślim tyle na jego nie korzystał dworze  Jak drudzy, i wróciwszy w domu ziemię orzę,  Gdy inni, więcej godni Wojewody względów,  Doszli potem najwyższych krajowych urzędów,  Przynajmniej tom skorzystał, że mi w moim domu  Nikt nigdy nie zarzuci, bym uchybił komu  W uczciwości, w grzeczności; a powiem to śmiało,  Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą.  Niełatwą, bo nie na tym kończy się, jak nogą  Zręcznie wierzgnąć, z uśmiechem witać lada kogo;  Bo taka grzeczność modna, zda mi się kupiecka,  Ale nie staropolska, ani też szlachecka.  Grzeczność wszystkim należy, lecz każdemu inna;  Bo nie jest bez grzeczności i miłość dziecinna,  I wzgląd męża dla żony przy ludziach, i pana  Dla sług swoich, a w każdej jest pewna odmiana.  Trzeba się długo uczyć, ażeby nie zbłądzić  I każdemu powinną uczciwość wyrządzić.  I starzy się uczyli; u panów rozmowa,  Była to historyja żyjąca krajowa,  A między szlachtą dzieje domowe powiatu.  Dawano przez to poznać szlachcicowi bratu,  Że wszyscy o nim wiedzą, lekce go nie ważą;  Więc szlachcic obyczaje swe trzymał pod strażą.  Dziś człowieka nie pytaj: co zacz? kto go rodzi?  Z kim on żył? co porabiał? Każdy gdzie chce wchodzi,  Byle nie szpieg rządowy i byle nie w nędzy.  Jak ów Wespazyjanus nie wąchał pieniędzy  I nie chciał wiedzieć, skąd są, z jakich rąk i krajów,  Tak nie chcą znać człowieka rodu, obyczajów!  Dość, że ważny i że się stempel na nim widzi,  Więc szanują przyjaciół jak pieniądze Żydzi».  To mówiąc, Sędzia gości obejrzał porządkiem;  Bo choć zawsze i płynnie mówił, i z rozsądkiem,  Wiedział, że niecierpliwa młodzież teraźniejsza,  Że ją nudzi rzecz długa, choć najwymowniejsza.  Ale wszyscy słuchali w milczeniu głębokiem.  Sędzia Podkomorzego zdał się radzić okiem;  Podkomorzy pochwałą rzeczy nie przerywał,  Ale częstym skinieniem głowy potakiwał.  Sędzia milczał, on jeszcze skinieniem przyzwalał;  Więc Sędzia jego puchar i swój kielich nalał,  I dalej mówił: «Grzeczność nie jest rzeczą małą:  Kiedy się człowiek uczy ważyć, jak przystało,  Drugich wiek, urodzenie, cnoty, obyczaje,  Wtenczas i swoją ważność zarazem poznaje:  Jak na szalach, żebyśmy nasz ciężar poznali,  Musim kogoś posadzić na przeciwnej szali.  Zaś godna jest waszmościów uwagi osobnej  Grzeczność, którą powinna młodź dla płci nadobnej;  Zwłaszcza gdy zacność domu, fortuny szczodroty  Objaśniają wrodzone wdzięki i przymioty.  Stąd droga do afektów i stąd się kojarzy  Wspaniały domów sojusz. Tak myślili starzy.  A zatem…» Tu Pan Sędzia nagłym zwrotem głowy  Skinął na Tadeusza, rzucił wzrok surowy:  Znać było, że przychodził już do wniosków mowy.  Wtem brząknął w tabakierę złotą Podkomorzy,  I rzekł: «Mój Sędzio, dawniej było jeszcze gorzéj!  Teraz, nie wiem, czy moda i nas starych zmienia,  Czy młodzież lepsza, ale widzę mniej zgorszenia.  Ach, ja pamiętam czasy, kiedy do ojczyzny,  Pierwszy raz zawitała moda francuszczyzny!  Gdy raptem paniczyki młode z cudzych krajów  Wtargnęli do nas hordą gorszą od Nogajów,  Prześladując w ojczyźnie Boga, przodków wiarę,  Prawa i obyczaje, nawet suknie stare.  Żałośnie było widzieć wyżółkłych młokosów,  Gadających przez nosy, a często bez nosów,  Opatrzonych w broszurki i w różne gazety,  Głoszących nowe wiary, prawa, toalety.  Miała nad umysłami wielką moc ta tłuszcza;  Bo Pan Bóg, kiedy karę na naród przypuszcza,  Odbiera naprzód rozum od obywateli.  I tak, mędrsi fircykom oprzeć się nie śmieli,  I zląkł ich się jak dżumy jakiej cały naród,  Bo już sam wewnątrz siebie czuł choroby zaród.  Krzyczano na modnisiów, a brano z nich wzory;  Zmieniano wiarę, mowę, prawa i ubiory.  Była to maszkarada, zapustna swawola,  Po której miał przyjść wkrótce wielki post — niewola!  Pamiętam, chociaż byłem wtenczas małe dziecię,  Kiedy do ojca mego, w Oszmiańskim powiecie,  Przyjechał pan Podczaszyc na francuskim wózku,  Pierwszy człowiek, co w Litwie chodził po francusku.  Biegali wszyscy za nim, jakby za rarogiem,  Zazdroszczono domowi, przed którego progiem  Stanęła Podczaszyca dwukolna dryndulka,  Która się po francusku zwała karyjulka:  Zamiast lokajów, w kielni siedziały dwa pieski,  A na kozłach Niemczysko chude na kształt deski;  Nogi miał długie, cienkie jak od chmielu tyki,  W pończochach, ze srebrnymi klamrami trzewiki,  Peruka z harbajtelem zawiązanym w miechu.  Starzy na on ekwipaż parskali ze śmiechu,  A chłopi żegnali się, mówiąc: że po świecie  Jeździ wenecki diabeł w niemieckiej karecie.  Sam Podczaszyc jaki był, opisywać długo;  Dosyć, że się nam zdawał małpą lub papugą  W wielkiej peruce, którą do złotego runa  On lubił porównywać, a my do kołtuna.  Jeśli kto i czuł wtenczas, że polskie ubranie  Piękniejsze jest niż obcej mody małpowanie,  Milczał; bo by krzyczała młodzież, że przeszkadza  Kulturze, że tamuje progresy, że zdradza!  Taka była przesądów owoczesnych władza!  Podczaszyc zapowiedział, że nas reformować,  Cywilizować będzie i konstytuować;  Ogłosił nam, że jacyś Francuzi wymówni  Zrobili wynalazek : iż ludzie są równi…  Choć o tym dawno w Pańskim pisano Zakonie,  I każdy ksiądz toż samo gada na ambonie.  Nauka dawną była, szło o jej pełnienie!  Lecz wtenczas panowało takie oślepienie,  Że nie wierzono rzeczom najdawniejszym w świecie,  Jeśli ich nie czytano w francuskiej gazecie.  Podczaszyc, mimo równość, wziął tytuł markiża;  Wiadomo, że tytuły przychodzą z Paryża,  A natenczas tam w modzie był tytuł markiża.  Jakoż, kiedy się moda odmieniła z laty,  Tenże sam markiż przybrał tytuł demokraty;  Wreszcie z odmienną modą, pod Napoleonem,  Demokrata przyjechał z Paryża baronem;  Gdyby żył dłużej, może nową alternatą,  Z barona przechrzciłby się kiedyś demokratą.  Bo Paryż częstą mody odmianą się chlubi;  A co Francuz wymyśli, to Polak polubi.  Chwała Bogu, że teraz, jeśli nasza młodzież  Wyjeżdża za granicę, to już nie po odzież,  Nie szukać prawodawstwa w drukarskich kramarniach  Lub wymowy uczyć się w paryskich kawiarniach.  Bo teraz Napoleon, człek mądry a prędki,  Nie daje czasu szukać mody i gawędki.  Teraz grzmi oręż, a nam starym serca rosną,  Że znowu o Polakach tak na świecie głośno;  Jest sława, a więc będzie i Rzeczpospolita!  Zawżdy z wawrzynów drzewo wolności wykwita.  Tylko smutno, że nam, ach, tak się lata wleką  W nieczynności! a oni tak zawsze daleko!  Tak długo czekać! nawet tak rzadka nowina —  Ojcze Robaku (ciszej rzekł do bernardyna),  Słyszałem, żeś zza Niemna odebrał wiadomość;  Może też co o naszym wojsku wie Jegomość?»  — «Nic a nic» odpowiedział Robak obojętnie,  (Widać było, że słuchał rozmowy niechętnie)  «Mnie polityka nudzi; jeżeli z Warszawy  Mam list, to rzecz zakonna, to są nasze sprawy  Bernardyńskie: cóż o tym gadać u wieczerzy;  Są tu świeccy, do których nic to nie należy».  Tak mówiąc, spojrzał zyzem, gdzie śród biesiadników  Siedział gość, Moskal; był to pan kapitan Ryków,  Stary żołnierz, stał w bliskiej wiosce na kwaterze,  Pan Sędzia go przez grzeczność prosił na wieczerzę.  Ryków jadł smaczno, mało wdawał się w rozmowę,  Lecz na wzmiankę Warszawy, rzekł podniósłszy głowę:  «Pan Podkomorzy! Oj wy! Pan zawsze ciekawy  O Bonaparta, zawsze wam tam do Warszawy!  He! Ojczyzna! Ja nie szpieg, a po polsku umiem, —  Ojczyzna! ja to czuję wszystko, ja rozumiem!  Wy Polaki, ja Ruski: teraz się nie bijem,  Jest armistycjum, to my razem jemy, pijem.  Często na awanpostach nasz z Francuzem gada,  Pije wódkę; jak krzykną ura! — kanonada.  Ruskie przysłowie: z kim się biję, tego lubię;  Gładź drużkę jak po duszy, a bij jak po szubie.  Ja mówię, będzie wojna u nas. Do Majora  Płuta, adiutant sztabu przyjechał zawczora:  Gotować się do marszu! Pójdziem, czy pod Turka,  Czy na Francuza; oj ten Bonapart figurka!  Bez Suwarowa to on może nas wytuza.  U nas w pułku gadano, jak szli na Francuza,  Że Bonapart czarował: no, tak i Suwarów  Czarował; tak były czary przeciw czarów.  Raz w bitwie, gdzie podział się? szukać Bonaparta,—  A on zmienił się w lisa, tak Suwarów w charta;  Tak Bonaparte znowu w kota się przerzuca,  Dalej drzeć pazurami, a Suwarów w kuca.  Obaczcież, co się stało w końcu z Bonapartą…»  Tu Ryków przerwał i jadł; wtem, z potrawą czwartą  Wszedł służący i raptem boczne drzwi otwarto.  Weszła nowa osoba przystojna i młoda.  Jej zjawienie się nagłe, jej wzrost i uroda,  Jej ubiór zwrócił oczy; wszyscy ją witali,  Prócz Tadeusza widać, że ją wszyscy znali.  Kibić miała wysmukłą, kształtną, pierś powabną,  Suknię materyjalną, różową, jedwabną,  Gors wycięty, kołnierzyk z koronek, rękawki  Krótkie; w ręku kręciła wachlarz dla zabawki  (Bo nie było gorąco); wachlarz pozłocisty  Powiewając rozlewał deszcz iskier rzęsisty;  Głowa do włosów, włosy pozwijane w kręgi,  W pukle, i przeplatane różowymi wstęgi,  Pośród nich brylant, niby zakryty od oczu,  Świecił się jako gwiazda w komety warkoczu:  Słowem, ubiór galowy; szeptali niejedni,  Że zbyt wykwintny na wieś i na dzień powszedni.  Nóżek, choć suknia krótka, oko nie zobaczy,  Bo biegła bardzo szybko, suwała się raczéj  Jako osóbki, które na trzykrólskie święta  Przesuwają w jasełkach ukryte chłopięta.  Biegła i wszystkich lekkim witając ukłonem,  Chciała usieść na miejscu sobie zostawionem:  Trudno było; bo krzeseł dla gości nie stało,  Na czterech ławach cztery ich rzędy siedziało:  Trzeba było rzęd ruszyć lub ławę przeskoczyć;  Zręcznie między dwie ławy umiała się wtłoczyć,  A potem, między rzędem siedzących i stołem,  Jak bilardowa kula toczyła się kołem.  W biegu dotknęła blisko naszego młodziana;  Uczepiwszy falbaną o czyjeś kolana,  Pośliznęła się nieco i w tym roztargnieniu  Na pana Tadeusza wsparła się ramieniu.  Przeprosiwszy go grzecznie, na miejscu swym siadła  Pomiędzy nim i stryjem, ale nic nie jadła;  Tylko się wachlowała, to wachlarza trzonek  Kręciła, to kołnierzyk z brabanckich koronek  Poprawiała, to lekkim dotknięciem się ręki  Muskała włosów pukle i wstąg jasnych pęki.  Ta przerwa rozmów trwała już minut ze cztery.  Tymczasem, w końcu stoła, naprzód ciche szmery,  A potem się zaczęły wpół głośne rozmowy;  Mężczyźni rozsądzali swe dzisiejsze łowy.  Asesora z Rejentem wzmogła się uparta  Coraz głośniejsza kłótnia o kusego charta,  Którego posiadaniem pan Rejent się szczycił  I utrzymywał, że on zająca pochwycił;  Asesor zaś dowodził na złość Rejentowi,  Że ta chwała należy chartu Sokołowi.  Pytano zdania innych; więc wszyscy dokoła  Brali stronę Kusego albo też Sokoła,  Ci jak znawcy, ci znowu jak naoczne świadki.  Sędzia na drugim końcu do nowej sąsiadki  Rzekł półgłosem: «Przepraszam, musieliśmy siadać,  Nie podobna wieczerzy na później odkładać:  Goście głodni, chodzili daleko na pole;  Myśliłem, że dziś z nami nie będziesz przy stole».  To rzekłszy, z Podkomorzym przy pełnym kielichu  O politycznych sprawach rozmawiał po cichu.  Gdy tak były zajęte stołu strony obie,  Tadeusz przyglądał się nieznanej osobie.  Przypomniał, że za pierwszym na miejsce wejrzeniem  Odgadnął zaraz, czyim miało być siedzeniem.  Rumienił się, serce mu biło nadzwyczajnie:  Więc rozwiązane widział swych domysłów tajnie!  Więc było przeznaczono, by przy jego boku  Usiadła owa piękność widziana w pomroku!  Wprawdzie zdała się teraz wzrostem dorodniejsza,  Bo ubrana, a ubiór powiększa i zmniejsza.  I włos u tamtej widział krótki, jasnozłoty,  A u tej krucze długie zwijały się sploty?  Kolor musiał pochodzić od słońca promieni,  Którymi przy zachodzie wszystko się czerwieni.  Twarzy wówczas nie dostrzegł, nazbyt rychło znikła;  Ale myśl twarz nadobną odgadywać zwykła:  Myślił, że pewnie miała czarniutkie oczęta,  Białą twarz, usta kraśne jak wiśnie bliźnięta;  U tej znalazł podobne oczy, usta, lica.  W wieku może by była największa różnica:  Ogrodniczka dziewczynką zdawała się małą,  A pani ta niewiastą już w latach dojrzałą;  Lecz młodzież o piękności metrykę nie pyta,  Bo młodzieńcowi młodą jest każda kobiéta,  Chłopcowi każda piękność zda się rówiennicą,  A niewinnemu każda kochanka dziewicą.  Tadeusz, chociaż liczył lat blisko dwadzieście,  I od dzieciństwa mieszkał w Wilnie, wielkim mieście,  Miał za dozorcę księdza, który go pilnował  I w dawnej surowości prawidłach wychował.  Tadeusz zatem przywiózł w strony swe rodzinne  Duszę czystą, myśl żywą i serce niewinne,  Ale razem niemałą chętkę do swawoli.  Z góry już robił projekt, że sobie pozwoli  Używać na wsi długo wzbronionej swobody;  Wiedział, że był przystojny, czuł się rześki, młody,  A w spadku po rodzicach wziął czerstwość i zdrowie.  Nazywał się Soplica: wszyscy Soplicowie  Są, jak wiadomo, krzepcy, otyli i silni,  Do żołnierki jedyni, w naukach mniej pilni.  Tadeusz się od przodków swoich nie odrodził:  Dobrze na koniu jeździł, pieszo dzielnie chodził,  Tępy nie był, lecz mało w naukach postąpił,  Choć stryj na wychowanie niczego nie skąpił;  On wolał z flinty strzelać albo szablą robić.  Wiedział, że go myślano do wojska sposobić,  Że ojciec w testamencie wyrzekł taką wolę;  Ustawicznie do bębna tęsknił, siedząc w szkole.  Ale stryj nagle pierwsze zamiary odmienił.  Kazał, aby przyjechał i aby się żenił  I objął gospodarstwo; przyrzekł na początek  Dać małą wieś, a potem cały swój majątek.  Te wszystkie Tadeusza cnoty i zalety  Ściągnęły wzrok sąsiadki, uważnej kobiety.  Zmierzyła jego postać kształtną i wysoką,  Jego ramiona silne, jego pierś szeroką,  I w twarz spojrzała, z której wytryskał rumieniec,  Ilekroć z jej oczyma spotkał się młodzieniec:  Bo z pierwszej lękliwości całkiem już ochłonął,  I patrzył wzrokiem śmiałym, w którym ogień płonął.  Również patrzyła ona: i cztery źrenice  Gorzały przeciw sobie jak roratne świéce.  Pierwsza z nim po francusku zaczęła rozmowę.  Wracał z miasta, ze szkoły: więc o książki nowe,  O autorów pytała Tadeusza zdania  I ze zdań wyciągała na nowo pytania.  Cóż, gdy potem zaczęła mówić o malarstwie,  O muzyce, o tańcach, nawet o rzeźbiarstwie,  Dowiodła, że zna równie pędzel, nuty, druki;  Aż osłupiał Tadeusz na tyle nauki!  Lękał się, by nie został pośmiewiska celem,  I jąkał się jak żaczek przed nauczycielem.  Szczęściem, że nauczyciel ładny i niesrogi;  Odgadnęła sąsiadka powód jego trwogi,  Wszczęła rzecz o mniej trudnych i mądrych przedmiotach,  O wiejskiego pożycia nudach i kłopotach,  I jak bawić się trzeba, i jak czas podzielić,  By życie uprzyjemnić i wieś rozweselić.  Tadeusz odpowiadał śmielej, szła rzecz daléj,  W pół godziny już byli z sobą poufali;  Zaczęli nawet małe żarciki i sprzeczki.  W końcu, stawiła przed nim trzy z chleba gałeczki.  Trzy osoby na wybór; wziął najbliższą sobie;  Podkomorzanki na to zmarszczyły się obie,  Sąsiadka zaśmiała się, lecz nie powiedziała  Kogo owa szczęśliwsza gałka oznaczała.  Inaczej bawiono się w drugim końcu stoła;  Bo tam, wzmogłszy się nagle, stronnicy Sokoła  Na partyję Kusego bez litości wsiedli.  Spór był wielki, już potraw ostatnich nie jedli;  Stojąc i pijąc obie kłóciły się strony,  A najstraszniej pan Rejent był zacietrzewiony:  Jak raz zaczął, bez przerwy rzecz swoją tokował,  I gestami ją bardzo dobitnie malował.  (Był dawniej adwokatem pan Rejent Bolesta,  Zwano go kaznodzieją, że zbyt lubił gesta).  Teraz ręce przy boku miał, w tył wygiął łokcie,  Spod ramion wytknął palce i długie paznokcie,  Przedstawiając dwa smycze chartów tym obrazem:  Właśnie rzecz kończył. «Wyczha! puściliśmy razem  Ja i Asesor, razem, jakoby dwa kurki  Jednym palcem spuszczone u jednej dwururki;  Wyczha! poszli, a zając jak struna, smyk w pole,  Psy tuż (to mówiąc, ręce ciągnął wzdłuż po stole  I palcami ruch chartów przedziwnie udawał)  Psy tuż, i hec od lasu odsadzili kawał;  Sokół smyk naprzód; rączy pies, lecz zagorzalec,  Wysadził się przed Kusym, o tyle, o palec:  Wiedziałem, że spudłuje. Szarak, gracz nie lada,  Czchał niby prosto w pole, za nim psów gromada;  Gracz szarak! Skoro poczuł wszystkie charty w kupie  Pstręk na prawo, koziołka, z nim w prawo psy głupie,  A on znowu fajt w lewo, jak wytnie dwa susy,  Psy za nim fajt na lewo: on w las, a mój Kusy  Cap!» Tak krzycząc, pan Rejent na stół pochylony,  Z palcami swymi zabiegł aż do drugiej strony,  I «cap!» Tadeuszowi wrzasnął tuż nad uchem:  Tadeusz i sąsiadka, tym głosu wybuchem  Znienacka przestraszeni właśnie w pół rozmowy,  Odstrychnęli od siebie mimowolnie głowy,  Jako wierzchołki drzewa powiązane społem  Gdy je wicher rozerwie; i ręce pod stołem  Blisko siebie leżące wstecz nagle uciekły,  I dwie twarze w jeden się rumieniec oblekły.  Tadeusz, by nie zdradzić swego roztargnienia:  «Prawda — rzekł — mój Rejencie, prawda bez wątpienia,  Kusy piękny chart z kształtu, jeśli równie chwytny…»  «Chwytny? — krzyknął pan Rejent — mój pies faworytny  Żeby nie miał być chwytny?…» Więc Tadeusz znowu  Cieszył się, że tak piękny pies nie ma narowu,  Żałował, że go tylko widział idąc z lasu,  I że przymiotów jego poznać nie miał czasu.  Na to zadrżał Asesor, puścił z rąk kieliszek,  Utopił w Tadeusza wzrok jak bazyliszek.  Asesor mniej krzykliwy i mniej był ruchawy  Od Rejenta, szczuplejszy i mały z postawy,  Lecz straszny na reducie, balu i sejmiku,  Bo powiadano o nim: ma żądło w języku;  Tak dowcipne żarciki umiał komponować,  Iżby je w kalendarzu można wydrukować,  Wszystkie złośliwe, ostre. Dawniej człek dostatni,  Schedę ojca swojego i majątek bratni  Wszystko strwonił na wielkim figurując świecie;  Teraz wszedł w służbę rządu, by znaczyć w powiecie.  Lubił bardzo myślistwo, już to dla zabawy,  Już to że odgłos trąbki i widok obławy  Przypominał mu jego lata młodociane,  Kiedy miał strzelców licznych i psy zawołane:  Teraz mu z całej psiarni dwa charty zostały,  I jeszcze z tych jednemu chciano przeczyć chwały!  Więc zbliżył się i z wolna gładząc faworyty  Rzekł z uśmiechem, a był to uśmiech jadowity:  «Chart bez ogona jest jak szlachcic bez urzędu,  Ogon też znacznie chartom pomaga do pędu:  A pan kusość uważasz za dowód dobroci?  Zresztą zdać się możemy na sąd pańskiej cioci.  Choć pani Telimena mieszkała w stolicy  I bawi się niedawno w naszej okolicy,  Lepiej zna się na łowach niż myśliwi młodzi:  Tak to nauka sama z latami przychodzi».  Tadeusz, na którego niespodzianie spadał  Grom taki, wstał zmieszany, chwilę nic nie gadał,  Lecz patrzał na rywala coraz straszniej, srożej…  Wtem, wielkim szczęściem, dwakroć kichnął Podkomorzy  «Wiwat!» krzyknęli wszyscy; on się wszystkim skłonił  I z wolna w tabakierę palcami zadzwonił.  Tabakiera ze złota, z brylantów oprawa,  A w środku jej był portret króla Stanisława.  Ojcu Podkomorzego sam król ją darował,  Po ojcu Podkomorzy godnie ją piastował;  Gdy w nią dzwonił, znak dawał, że miał głos zabierać.  Umilkli wszyscy i ust nie śmieli otwierać.  On rzekł: «Wielmożni szlachta bracia dobrodzieje,  Forum myśliwskim tylko są łąki i knieje;  Więc ja w domu podobnych spraw nie decyduję,  I posiedzenie nasze na jutro solwuję,  I dalszych replik stronom dzisiaj nie dozwolę.  Woźny! odwołaj sprawę, na jutro na pole.  Jutro i Hrabia z całym myślistwem tu zjedzie,  I waszeć z nami ruszysz, Sędzio mój sąsiedzie,  I pani Telimena, i panny, i panie,  Słowem, zrobim na urząd wielkie polowanie;  I Wojski towarzystwa nam też nie odmówi».  To mówiąc, tabakierę podawał starcowi.  Wojski na ostrym końcu śród myśliwych siedział,  Słuchał zmrużywszy oczy, słowa nie powiedział,  Choć młodzież nieraz jego zasięgała zdania,  Bo nikt lepiej nad niego nie znał polowania.  On milczał, szczyptę wziętą z tabakiery ważył  W palcach i długo dumał, nim ją w końcu zażył;  Kichnął, aż cała izba rozległa się echem,  I potrząsając głową, rzekł z gorzkim uśmiechem:  «O, jak mnie to starego i smuci, i dziwi!  Cóż by to o tym starzy mówili myśliwi,  Widząc że w tylu szlachty, w tylu panów gronie,  Mają sądzić się spory o charcim ogonie?  Cóż by rzekł na to stary Rejtan, gdyby ożył?  Wróciłby do Lachowicz i w grób się położył!  Co by rzekł wojewoda Niesiołowski stary,  Który ma dotąd pierwsze na świecie ogary,  I dwiestu strzelców trzyma obyczajem pańskim,  I ma sto wozów sieci w zamku Worończańskim,  A od tylu lat siedzi jak mnich na swym dworze,  Nikt go na polowanie uprosić nie może,  Białopiotrowiczowi samemu odmówił!  Bo cóż by on na waszych polowaniach łowił?  Piękna byłaby sława, ażeby pan taki  Wedle dzisiejszej mody jeździł na szaraki!  Za moich, panie, czasów, w języku strzeleckim,  Dzik, niedźwiedź, łoś, wilk, zwany był zwierzem szlacheckim  A zwierzę niemające kłów, rogów, pazurów,  Zostawiano dla płatnych sług i dworskich ciurów;  Żaden pan nigdy przyjąć nie chciałby do ręki  Strzelby, którą zhańbiono sypiąc w nią śrut cienki!  Trzymano wprawdzie chartów: bo z łowów wracając,  Trafia się, że spod konia mknie się biedak zając:  Puszczano wtenczas za nim dla zabawki smycze  I na konikach małe goniły panicze  Przed oczyma rodziców, którzy te pogonie  Ledwie raczyli widzieć, cóż kłócić się o nie!  Więc niech jaśnie wielmożny Podkomorzy raczy  Odwołać swe rozkazy i niech mi wybaczy,  Że nie mogę na takie jechać polowanie,  I nigdy na nim noga moja nie postanie!  Nazywam się Hreczecha, a od króla Lecha,  Żaden za zającami nie jeździł Hreczecha».  Tu śmiech młodzieży mowę Wojskiego zagłuszył.  Wstano od stołu, pierwszy Podkomorzy ruszył,  Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy,  Idąc kłaniał się damom, starcom i młodzieży;  Za nim szedł kwestarz, Sędzia tuż przy bernardynie.  Sędzia u progu rękę dał Podkomorzynie,  Tadeusz Telimenie, Asesor Krajczance,  A pan Rejent na końcu Wojskiej Hreczeszance.  Tadeusz z kilku gośćmi poszedł do stodoły,  A czuł się pomieszany, zły i niewesoły.  Rozbierał myślą wszystkie dzisiejsze wypadki:  Spotkanie się, wieczerzę przy boku sąsiadki;  A szczególniej mu słowo «ciocia» koło ucha  Brzęczało ciągle jako naprzykrzona mucha.  Pragnąłby u Woźnego lepiej się wypytać  O pani Telimenie, lecz go nie mógł schwytać;  Wojskiego też nie widział, bo zaraz z wieczerzy  Wszyscy poszli za gośćmi, jak sługom należy,  Urządzając we dworze izby do spoczynku.  Starsi i damy spały we dworskim budynku;  Młodzież Tadeuszowi prowadzić kazano,  W zastępstwie gospodarza, w stodołę na siano.  W pół godziny tak było głucho w całym dworze  jako po zadzwonieniu na pacierz w klasztorze;  Ciszę przerywał tylko głos nocnego stróża.  Usnęli wszyscy. Sędzia sam oczu nie zmruża;  Jako wódz gospodarstwa obmyśla wyprawę  W pole i w domu przyszłą urządza zabawę.  Dał rozkaz ekonomom, wójtom i gumiennym,  Pisarzom, ochmistrzyni, strzelcom i stajennym  I musiał wszystkie dzienne rachunki przezierać.  Nareszcie rzekł Woźnemu, że się chce rozbierać.  Woźny pas mu odwiązał, pas słucki, pas lity,  Przy którym świecą gęste kutasy jak kity,  Z jednej strony złotogłów w purpurowe kwiaty,  Na wywrót jedwab czarny posrebrzany w kraty;  Pas taki można równie kłaść na strony obie,  Złotą na dzień galowy, a czarną w żałobie.  Sam Woźny umiał pas ten odwiązywać, składać;  Właśnie tym się zatrudniał i kończył tak gadać:  «Cóż złego, że przeniosłem stoły do zamczyska?  Nikt na tym nic nie stracił, a pan może zyska.  Bo przecież o ten zamek dziś toczy się sprawa.  My od dzisiaj do zamku nabyliśmy prawa  I mimo całą strony przeciwnej zajadłość  Dowiodę, że zamczysko wzięliśmy w posiadłość.  Wszakże kto gości prosi w zamek na wieczerzę,  Dowodzi, że posiadłość tam ma albo bierze;  Nawet strony przeciwne weźmiemy na świadki:  Pamiętam za mych czasów podobne wypadki».  Już Sędzia spał. Więc Woźny cicho wszedł do sieni,  Siadł przy świecy i dobył książeczkę z kieszeni,  Która mu jak Ołtarzyk Złoty zawsze służy,  Której nigdy nie rzuca w domu i w podróży.  Była to trybunalska wokanda: tam rzędem  Stały spisane sprawy, które przed urzędem  Woźny sam głosem swoim przed laty wywołał,  Albo o których później dowiedzieć się zdołał.  Prostym ludziom wokanda zda się imion spisem;  Woźnemu jest obrazów wspaniałych zarysem.  Czytał więc i rozmyślał: Ogiński z Wizgirdem,  Dominikanie z Rymszą, Rymsza z Wysogirdem,  Radziwił z Wereszczaką, Giedroić z Rdułtowskim,  Obuchowicz z kahałem, Juraha z Piotrowskim,  Maleski z Mickiewiczem, a na koniec Hrabia  Z Soplicą; i czytając, z tych imion wywabia  Pamięć spraw wielkich, wszystkie procesu wypadki,  I stają mu przed oczy sąd, strony i świadki;  I ogląda sam siebie, jak w żupanie białym,  W granatowym kontuszu stał przed trybunałem,  Jedna ręka na szabli, a druga do stoła,  Przywoławszy dwie strony, «Uciszcie się!» woła.  Marząc i kończąc pacierz wieczorny, pomału  Usnął ostatni w Litwie woźny trybunału.  Takie były zabawy, spory w one lata  Śród cichej wsi litewskiej, kiedy reszta świata  We łzach i krwi tonęła; gdy ów mąż, bóg wojny,  Otoczon chmurą pułków, tysiącem dział zbrojny,  Wprzągłszy w swój rydwan orły złote obok srebrnych,  Od puszcz Libijskich łatał do Alpów podniebnych,  Ciskając grom po gromie, w Piramidy, w Tabor,  W Marengo, w Ulm, w Austerlitz. Zwycięstwo i Zabor  Biegły przed nim i za nim. Sława czynów tylu,  Brzemienna imionami rycerzy, od Nilu  Szła hucząc ku północy, aż u Niemna brzegów  Odbiła się, jak od skał, od Moskwy szeregów,  Które broniły Litwę murami żelaza  Przed wieścią dla Rosyi straszną jak zaraza.  Przecież nieraz nowina niby kamień z nieba  Spadała w Litwę. Nieraz dziad żebrzący chleba,  Bez ręki lub bez nogi, przyjąwszy jałmużnę,  Stanął i oczy wkoło obracał ostróżne.  Gdy nie widział we dworze rosyjskich żołnierzy  Ani jarmułek, ani czerwonych kołnierzy,  Wtenczas kim był, wyznawał: był legijonistą,  Przynosi kości stare na ziemię ojczystą,  Której już bronić nie mógł… Jak go wtenczas cała  Rodzina pańska, jak go czeladka ściskała,  Zanosząc się od płaczu! On za stołem siadał  I dziwniejsze od baśni historyje gadał.  On opowiadał, jako jenerał Dąbrowski,  Z ziemi włoskiej stara się przyciągnąć do Polski,  Jak on rodaków zbiera na lombardzkim polu;  Jak Kniaziewicz rozkazy daje z Kapitolu  I zwycięzca, wydartych potomkom cezarów  Rzucił w oczy Francuzów sto krwawych sztandarów,  Jak Jabłonowski zabiegł, aż kędy pieprz rośnie,  Gdzie się cukier wytapia i gdzie w wiecznej wiośnie  Pachnące kwitną lasy; z legiją Dunaju  Tam wódz Murzyny gromi, a wzdycha do kraju.  Mowy starca krążyły we wsi po kryjomu;  Chłopiec, co je posłyszał, znikał nagle z domu,  Lasami i bagnami skradał się tajemnie,  Ścigany od Moskali, skakał kryć się w Niemnie  I nurkiem płynął na brzeg Księstwa Warszawskiego,  Gdzie usłyszał głos miły: «Witaj nam kolego!»  Lecz nim odszedł, wyskoczył na wzgórek z kamienia  I Moskalom przez Niemen rzekł: «Do zobaczenia!»  Tak przekradł się Gorecki, Pac i Obuchowicz,  Piotrowski, Obolewski, Rożycki, Janowicz,  Mierzejewscy, Brochocki i Bernatowicze,  Kupść, Gedymin i inni, których nie policzę:  Opuszczali rodziców i ziemię kochaną,  I dobra, które na skarb carski zabierano.  Czasem do Litwy kwestarz z obcego klasztoru  Przyszedł, i kiedy bliżej poznał panów dworu,  Gazetę im pokazał, wyprutą z szkaplerza.  Tam stała wypisana i liczba żołnierza,  I nazwisko każdego wodza legijonu,  I każdego z nich opis zwycięstwa lub zgonu.  Po wielu latach pierwszy raz miała rodzina  Wieść o życiu, o chwale i o śmierci syna;  Brał domKsięga druga

Zamek

Polowanie z chartami na upatrzonego — Gość w zamku — Ostatni z dworzan opowiada historię ostatniego z Horeszków — Rzut oka w sad — Dziewczyna w ogórkach — Śniadanie — Pani Telimeny anegdota petersburska — Nowy wybuch sporów o Kusego i Sokoła — Interwencja Robaka — Rzecz Wojskiego — Zakład — Dalej w grzyby!

Kto z nas tych lat nie pomni, gdy, młode pacholę,  Ze strzelbą na ramieniu świszcząc szedł na pole,  Gdzie żaden wał, płot żaden nogi nie utrudza,  Gdzie, przestępując miedzę, nie poznasz, że cudza!  Bo na Litwie myśliwiec jak okręt na morzu,  Gdzie chcesz, jaką chcesz drogą, buja po przestworzu:  Czyli jak prorok patrzy w niebo, gdzie w obłoku  Wiele jest znaków widnych strzeleckiemu oku;  Czy jak czarownik gada z ziemią, która, głucha  Dla mieszczan, mnóstwem głosów szepce mu do ucha.  Tam derkacz wrzasnął z łąki, szukać go daremnie,  Bo on szybuje w trawie jako szczupak w Niemnie;  Tam ozwał się nad głową ranny wiosny dzwonek,  Również głęboko w niebie schowany skowronek;  Ówdzie orzeł szerokim skrzydłem przez obszary  Zaszumiał, strasząc wróble, jak kometa cary;  Zaś jastrząb, pod jasnymi wiszący błękity,  Trzepie skrzydłem jak motyl na szpilce przybity,  Aż ujrzawszy wśród łąki ptaka lub zająca,  Runie nań z góry jako gwiazda spadająca.  Kiedyż nam Pan Bóg wrócić z wędrówki dozwoli,  I znowu dom zamieszkać na ojczystej roli,  I służyć w jeździe, która wojuje szaraki,  Albo w piechocie, która nosi broń na ptaki,  Nie znać innych prócz kosy i sierpa rynsztunków,  I innych gazet, oprócz domowych rachunków!  Nad Soplicowem słońce weszło i już padło  Na strzechy i przez szpary w stodołę się wkradło;  I po ciemnozielonym, świeżym, wonnym sianie,  Z którego młodzież sobie zrobiła posłanie,  Rozpływały się złote, migające pręgi  Z otworu czarnej strzechy jak z warkocza wstęgi;  I słońce usta sennych promykiem poranka  Drażni jak dziewczę kłosem budzące kochanka.  Już wróble skacząc, świerkać zaczęły pod strzechą;  Już trzykroć gęgnął gąsior, a za nim jak echo  Odezwały się chórem kaczki i indyki  I słychać bydła w pole idącego ryki.  Wstała młodzież. Tadeusz jeszcze senny leży;  Bo też najpóźniej zasnął. Z wczorajszej wieczerzy  Wrócił tak niespokojny, że o kurów pianiu  Jeszcze oczu nie zmrużył, a na swym posłaniu  Tak kręcił się, że w siano jak w wodę utonął,  I spał twardo, aż zimny wiatr w oczy mu wionął,  Gdy skrzypiące stodoły drzwi otwarto z trzaskiem,  I bernardyn, ksiądz Robak, wszedł z węzlastym paskiem,  «Surge puer!» wołając i ponad barkami  Rubasznie wywijając pasek z ogórkami.  Już na dziedzińcu słychać myśliwskie okrzyki;  Wyprowadzają konie, zajeżdżają bryki,  Ledwie dziedziniec taką gromadę ogarnie,  Odezwały się trąby, otworzono psiarnie;  Zgraja chartów, wypadłszy, wesoło skowycze;  Widząc rumaki szczwaczów, dojeżdżaczów smycze,  Psy jak szalone cwałem śmigają po dworze,  Potem biegną i kładą szyje na obroże:  Wszystko to bardzo dobre polowanie wróży;  Nareszcie Podkomorzy dał rozkaz podróży.  Ruszyli szczwacze z wolna, jeden tuż za drugim;  Ale za bramą rzędem rozbiegli się długim.  W środku jechali obok Asesor z Rejentem;  A choć na siebie czasem patrzyli ze wstrętem,  Rozmawiali przyjaźnie, jak ludzie honoru  Idąc na rozstrzygnienie śmiertelnego sporu:  Nikt ze słów zawziętości ich poznać nie zdoła;  Pan Rejent wiódł Kusego, Asesor Sokoła.  Z tyłu damy w pojazdach; młodzieńcy, stronami  Cwałując tuż przy kołach, gadali z damami.  Ksiądz Robak po dziedzińcu wolnym chodził krokiem  Kończąc ranne pacierze; ale rzucał okiem  Na pana Tadeusza, marszczył się, uśmiechał,  Wreszcie kiwnął nań palcem, Tadeusz podjechał;  Robak palcem po nosie dawał mu znak groźby:  Lecz mimo Tadeusza pytania i prośby,  Ażeby mu wyraźnie, co chce, wytłumaczył,  Bernardyn odpowiedzieć ni spojrzeć nie raczył;  Kaptur tylko nasunął i pacierz swój kończył,  Więc Tadeusz odjechał i z gośćmi się złączył.  Właśnie wtenczas myśliwi smycze zatrzymali,  I wszyscy nieruchomi w miejscach swoich stali;  Jeden drugiemu ręką dawał znak milczenia,  A wszyscy obrócili oczy do kamienia,  Nad którym stał pan Sędzia. On zwierza obaczył  I rąk skinieniem swoje rozkazy tłumaczył.  Pojęli wszyscy: stoją, a środkiem po roli  Asesor i pan Rejent kłusują powoli.  Tadeusz, będąc bliższy, obydwu wyprzedził,  Stanął obok Sędziego i oczyma śledził.  Dawno już nie był w polu; na szarej przestrzeni  Trudno dojrzeć szaraka, zwłaszcza śród kamieni.  Pokazał mu pan Sędzia; siedział biedny zając,  Płaszcząc się pod kamieniem, uszy nadstawiając,  Okiem czerwonym spotkał myśliwców wejrzenie  I jakby urzeczony, czując przeznaczenie,  Ze strachu od ich oczu nie mógł zwrócić oka,  I pod opoką siedział martwy jak opoka.  Tymczasem kurz na roli rośnie coraz bliżéj;  Pędzi na smyczy Kusy, za nim Sokół chyży,  Tuż Asesor z Rejentem razem wrzaśli z tyłu:  «Wyczha, wyczha!» i z psami znikli w kłębach pyłu.  Kiedy tak za szarakiem goniono, tymczasem  Ukazał się pan Hrabia pod zamkowym lasem.  Wiedziano w okolicy, że ten pan nie może  Nigdy nigdzie stawić się w naznaczonej porze.  I dziś zaspał poranek; więc na sługi zrzędził,  Widząc myśliwców w polu cwałem do nich pędził.  Surdut swój angielskiego kroju, biały, długi,  Połami na wiatr puścił; z tyłu konno sługi,  W kapeluszach jak grzybki, czarnych, lśniących, małych,  W kurtkach, w butach stryflastych, w pantalonach białych:  Sługi, które pan Hrabia tym kształtem odzieje,  Nazywają się w jego pałacu dżokeje.  Cwałująca czereda zleciała na błonia,  Gdy Hrabia ujrzał zamek i zatrzymał konia.  Pierwszy raz widział zamek z rana i nie wierzył,  Że to były też same mury; tak odświeżył  I upięknił poranek zarysy budowy:  Zadziwił się pan Hrabia na widok tak nowy.  Wieża zdała się dwakroć wyższa, bo stercząca  Nad mgłą ranną; dach z blachy złocił się od słońca,  Pod nim błyszczała w kratach reszta szyb wybitych,  Łamiąc promienie wschodu w tęczach rozmaitych;  Niższe piętra oblała tumanu powłoka,  Rozpadliny i szczerby zakryła od oka;  Krzyk dalekich myśliwców wiatrami przygnany,  Odbijał się kilkakroć o zamkowe ściany:  Przysiągłbyś, że krzyk z zamku, że pod mgły zasłoną  Mury odbudowano i znów zaludniono.  Hrabia lubił widoki niezwykłe i nowe,  Zwał je romansowymi; mawiał, że ma głowę  Romansową: w istocie był wielkim dziwakiem.  Nieraz, pędząc za lisem albo za szarakiem,  Nagle stawał i w niebo poglądał żałośnie,  Jak kot, gdy ujrzy wróble na wysokiej sośnie;  Często bez psa, bez strzelby, błąkał się po gaju  Jak rekrut zbiegły; często siadał przy ruczaju  Nieruchomy, schyliwszy głowę nad potokiem,  Jak czapla wszystkie ryby chcąca pozrzeć okiem:  Takie były Hrabiego dziwne obyczaje.  Wszyscy mówili, że mu czegoś nie dostaje;  Szanowano go przecież, bo pan z prapradziadów,  Bogacz, dobry dla chłopów, ludzki dla sąsiadów,  Nawet dla Żydów.  Hrabski koń, zwrócony z drogi,  Prosto kłusował polem aż pod zamku progi.  Hrabia samotny wzdychał, poglądał na mury,  Wyjął papier, ołówek i kreślił figury.  Wtem, spojrzawszy w bok — ujrzał o dwadzieścia kroków  Człowieka, który, równie miłośnik widoków,  Z głową zadartą, ręce włożywszy w kieszenie,  Zdawało się, że liczył oczyma kamienie.  Poznał go zaraz, ale musiał kilka razy  Krzyknąć, nim głos Hrabiego usłyszał Gerwazy.  Szlachcic to był, służący dawnych zamku panów,  Pozostały ostatni z Horeszki dworzanów;  Starzec wysoki, siwy, twarz miał czerstwą, zdrową,  Zmarszczkami pooraną, posępną, surową.  Dawniej pomiędzy szlachtą z wesołości słynął;  Ale od bitwy, w której dziedzic zamku zginął,  Gerwazy się odmienił i już od lat wielu  Ani był na kiermaszu, ani na weselu;  Odtąd jego dowcipnych żartów nie słyszano,  I uśmiechu na jego twarzy nie widziano.  Zawsze nosił Horeszków liberyją dawną;  Kurtę z połami żółtą, galonem oprawną,  Który dziś żółty, dawniej zapewne był złoty,  Wkoło szyte jedwabiem herbowe klejnoty,  Półkozice: i stąd też cała okolica  Półkozicem przezwała starego szlachcica.  Czasem też od przysłowia, które bez ustanku  Powtarzał, nazywano go także Mopanku;  Czasem Szczerbcem, że całą łysinę miał w szczerbach;  Lecz on zwał się Rębajło, a o jego herbach  Nie wiadomo. Klucznikiem siebie tytułował,  Iż ten urząd na zamku przed laty piastował.  I dotąd nosił wielki pęk kluczy za pasem,  Uwiązany na taśmie ze srebrnym kutasem,  Choć nie miał co otwierać, bo zamku podwoje  Stały otworem. Przecież, wynalazł drzwi dwoje;  Sam je własnym nakładem naprawił i wstawił,  I drzwi tych odmykaniem codziennie się bawił.  W jednej z izb pustych, obrał mieszkanie dla siebie;  Mogąc żyć u Hrabiego na łaskawym chlebie,  Nie chciał, bo wszędzie tęsknił i czuł się niezdrowym,  Jeżeli nie oddychał powietrzem zamkowym.  Skoro ujrzał Hrabiego, czapkę z głowy schwycił,  I krewnego swych panów ukłonem zaszczycił,  Chyląc łysinę wielką, świecącą z daleka,  I naciętą od licznych kordów jak nasieka;  Gładził ją ręką, podszedł, i jeszcze raz nisko  Skłoniwszy się, rzekł smutnie: «Mopanku, panisko,  Daruj mnie, że tak mówię, jaśnie grafie panie,  To jest mój zwyczaj, nie zaś nieuszanowanie:  »mopanku« powiadali wszyscy Horeszkowie,  Ostatni Stolnik, pan mój, miał takie przysłowie…  Czyż to prawda, mopanku, że pan grosza skąpisz  Na proces i ten zamek Soplicom ustąpisz?  Nie wierzyłem, lecz w całym powiecie tak słychać».  Tu, poglądając w zamek, nie przestawał wzdychać.  «Cóż dziwnego — rzekł Hrabia — koszt wielki, a nuda  Jeszcze większa; chcę skończyć, lecz szlachcic maruda  Upiera się; przewidział, że mię znudzić może:  Dłużej też nie wytrzymam i dzisiaj broń złożę,  Przyjmę warunki zgody, jakie mi sąd poda…»  «Zgody? — krzyknął Gerwazy — z Soplicami zgoda?  Z Soplicami, mopanku?» — To mówiąc wykrzywił  Usta, jakby nad własną mową się zadziwił.  «Zgoda i Soplicowie! Mopanku, panisko,  Pan żartuje, co? Zamek, Horeszków siedlisko,  Ma pójść w ręce Sopliców? Niech pan tylko raczy  Zsiąść z konia. Pójdźmy w zamek. Niech no pan obaczy.  Pan sam nie wie, co robi. Niech się pan nie wzbrania,  Zsiadaj pan» — i przytrzymał strzemię do zsiadania.  Weszli w zamek; Gerwazy stanął w progu sieni:  «Tu — rzekł — dawni panowie dworem otoczeni,  Często siadali w krzesłach w poobiedniej porze.  Pan godził spory włościan lub w dobrym humorze  Gościom różne ciekawe historyje prawił,  Albo ich powieściami i żarty się bawił,  A młodzież na dziedzińcu biła się w palcaty,  Lub ujeżdżała pańskie tureckie bachmaty».  Weszli w sień. Rzekł Gerwazy: «W tej ogromnej sieni  Brukowanej nie znajdziesz pan tyle kamieni,  Ile tu pękło beczek wina w dobrych czasach;  Szlachta ciągnęła kufy z piwnicy na pasach,  Sproszona na sejm albo sejmik powiatowy,  Albo na imieniny pańskie, lub na łowy.  Podczas uczty na chorze tym kapela stała,  I w organ, i w rozliczne instrumenty grała;  A gdy wnoszono zdrowie, trąby jak w dniu sądnym  Grzmiały z choru; wiwaty szły ciągiem porządnym:  Pierwszy wiwat za zdrowie Króla Jegomości,  Potem prymasa, potem Królowej Jejmości,  Potem szlachty i całej Rzeczypospolitej,  A na koniec po piątej szklanicy wypitej,  Wnoszono: »Kochajmy się«. Wiwat bez przestanku,  Który dniem okrzykniony, brzmiał aż do poranku;  A już gotowe stały cugi i podwody,  Aby każdego odwieźć do jego gospody».  Przeszli już kilka komnat. Gerwazy w milczeniu,  Tu wzrok na ścianie wstrzymał, ówdzie na sklepieniu,  Przywołując pamiątkę tu smutną, tam miłą;  Czasem, jakby chciał mówić: «Wszystko się skończyło»,  Kiwnął żałośnie głową; czasem machnął ręką:  Widać, że mu wspomnienie samo było męką,  I że je chciał odpędzić. Aż się zatrzymali  Na górze, w wielkiej, niegdyś zwierciadlanej sali.  Dziś wydartych zwierciadeł stały puste ramy,  Okna bez szyb, z krużgankiem wprost naprzeciw bramy.  Tu wszedłszy, starzec głowę zadumaną skłonił  I twarz zakrył rękami; a gdy ją odsłonił,  Miała wyraz żałości wielkiej i rozpaczy.  Hrabia, chociaż nie wiedział, co to wszystko znaczy,  Poglądając w twarz starca czuł jakieś wzruszenie,  Rękę mu ścisnął; chwilę trwało to milczenie,  Przerwał je starzec, trzęsąc wzniesioną prawicą:  «Nie masz zgody, mopanku, pomiędzy Soplicą  I krwią Horeszków; w panu krew Horeszków płynie,  Jesteś krewnym Stolnika, po matce łowczynie,  Która się rodzi z drugiej córki kasztelana,  Który był, jak wiadomo, wujem mego pana.  Słuchaj pan historyi swej własnej rodzinnej,  Która się stała właśnie w tej izbie, nie innej.  Nieboszczyk pan mój, Stolnik, pierwszy pan w powiecie,  Bogacz i familiant, miał jedyne dziecię,  Córkę piękną jak anioł; więc się zalecało  Stolnikównie i szlachty, i paniąt niemało.  Między szlachtą był jeden wielki paliwoda,  Kłótnik, Jacek Soplica, zwany Wojewoda  Przez żart; w istocie wiele znaczył w województwie,  Bo rodzinę Sopliców miał jakby w dowództwie,  I trzystu ich kreskami rządził wedle woli,  Choć sam nic nie posiadał prócz kawałka roli,  Szabli i wielkich wąsów od ucha do ucha.  Owoż pan Stolnik nieraz wzywał tego zucha,  I ugaszczał w pałacu, zwłaszcza w czas sejmików,  Popularny dla jego krewnych i stronników.  Wąsal tak wzbił się w dumę łaskawym przyjęciem,  Że mu się uroiło zostać pańskim zięciem.  Do zamku nieproszony coraz częściej jeździł,  W końcu u nas jak w swoim domu się zagnieździł.  I już miał się oświadczać: lecz pomiarkowano,  I czarną mu polewkę do stołu podano.  Podobno Stolnikównie wpadł Soplica w oko,  Ale przed rodzicami taiła głęboko.  Było to za Kościuszki czasów; pan popierał  Prawo trzeciego maja i już szlachtę zbierał,  Aby konfederatom ciągnąć ku pomocy,  Gdy nagle Moskwa zamek opasała w nocy.  Ledwie był czas z moździerza na trwogę wypalić,  Podwoje dolne zamknąć i ryglem zawalić.  W zamku całym był tylko: pan Stolnik, ja, pani,  Kuchmistrz i dwóch kuchcików, wszyscy trzej pijani,  Proboszcz, lokaj, hajducy czterej, ludzie śmiali.  Więc za strzelby, do okien. Aż tu tłum Moskali,  Krzycząc: »Ura!«, od bramy wali po tarasie;  My im ze strzelb dziesięciu palnęli »A zasie«.  Nic tam nie było widać; słudzy bez ustanku  Strzelali z dolnych pięter, a ja i pan z ganku.  Wszystko szło pięknym ładem, choć w tak wielkiej trwodze:  Dwadzieścia strzelb leżało tu na tej podłodze;  Wystrzeliliśmy jedną, podawano drugą.  Ksiądz proboszcz zatrudniał się czynnie tą usługą,  I pani, i panienka, i nadworne panny:  Trzech było strzelców, a szedł ogień nieustanny.  Grad kul sypały z dołu moskiewskie piechury;  My z rzadka, ale celniej dogrzewali z góry.  Trzy razy aż pode drzwi to chłopstwo się wparło,  Ale za każdym razem trzech nogi zadarło,  Więc uciekli pod lamus; a już był poranek.  Pan Stolnik wesół wyszedł ze strzelbą na ganek,  I skoro spod lamusa Moskal łeb wychylił,  On dawał zaraz ognia, a nigdy nie mylił;  Za każdym razem czarny kaszkiet w trawę padał  I już się rzadko który zza ściany wykradał.  Stolnik, widząc strwożone swe nieprzyjaciele,  Myślił zrobić wycieczkę, porwał karabelę  I z ganku krzycząc sługom wydawał rozkazy;  Obróciwszy się do mnie, rzekł: »Za mną Gerwazy!«  Wtem strzelono spod bramy… Stolnik się zająknął,  Zaczerwienił się, zbladnął, chciał mówić, krwią chrząknął:  Postrzegłem wtenczas kulę, wpadła w piersi same.  Pan słaniając się, palcem ukazał na bramę:  Poznałem tego łotra Soplicę! poznałem!  Po wzroście i po wąsach! Jego to postrzałem  Zginął Stolnik, widziałem! Łotr jeszcze do góry  Wzniesioną trzymał strzelbę, jeszcze dym szedł z rury!  Wziąłem go na cel; zbójca stał jak skamieniały!  Dwa razy dałem ognia, i oba wystrzały  Chybiły: czym ze złości, czy z żalu źle mierzył…  Usłyszałem wrzask kobiet, spojrzałem — pan nie żył».  Tu Gerwazy umilknął i łzami się zalał,  Potem rzekł kończąc: «Moskal już wrota wywalał:  Bo po śmierci Stolnika stałem bezprzytomnie,  I nie widziałem, co się działo wokoło mnie.  Szczęściem, na odsiecz przyszedł nam Parafianowicz,  Przywiódłszy Mickiewiczów dwiestu z Horbatowicz,  Którzy są szlachta liczna i dzielna, człek w człeka,  A nienawidzą rodu Sopliców od wieka.  Tak zginął pan potężny, pobożny i prawy,  Który miał w domu krzesła, wstęgi i buławy,  Ojciec włościan, brat szlachty; i nie miał po sobie  Syna, który by zemstę poprzysiągł na grobie!  Ale miał sługi wierne. Ja w krew jego rany  Obmoczyłem mój rapier Scyzorykiem zwany  (Zapewne pan o moim słyszał Scyzoryku,  Sławnym na każdym sejmie, targu i sejmiku).  Przysiągłem wyszczerbić go na Sopliców karkach,  Ścigałem ich na sejmach, zajazdach, jarmarkach.  Dwóch zarąbałem w kłótni, dwóch na pojedynku;  Jednego podpaliłem w drewnianym budynku,  Kiedyśmy zajeżdżali z Rymszą Korelicze:  Upiekł się tam jak piskorz; a tych nie policzę,  Którym uszy obciąłem. Jeden tylko został,  Który dotąd ode mnie pamiątki nie dostał:  Rodzoniutki braciszek owego wąsala!  Żyje dotąd i z swoich bogactw się przechwala,  Zamku Horeszków tyka swych kopców krawędzią,  Szanowany w powiecie, ma urząd, jest Sędzią!  I pan mu zamek oddasz? Niecne jego nogi  Mają krew pana mego zetrzeć z tej podłogi?  O nie! Póki Gerwazy ma choć za grosz duszy,  I tyle sił, że jednym małym palcem ruszy  Scyzoryk swój wiszący dotychczas na ścianie,  Póty Soplica tego zamku nie dostanie!»  «O! — krzyknął Hrabia, ręce podnosząc do góry —  Dobre miałem przeczucie, żem lubił te mury!  Choć nie wiedziałem, że w nich taki skarb się mieści,  Tyle scen dramatycznych i tyle powieści!  Skoro zamek mych przodków Soplicom zagrabię,  Ciebie osadzę w murach jak mego burgrabię.  Twoja powieść, Gerwazy, zajęła mię mocno.  Szkoda, żeś mię nie przywiódł tu w godzinę nocną;  Udrapowany płaszczem, siadłbym na ruinach,  A ty byś mi o krwawych rozpowiadał czynach.  Szkoda, że masz niewielki dar opowiadania!  Nieraz takie słyszałem i czytam podania;  W Anglii i w Szkocyi każdy zamek lordów,  W Niemczech każdy dwór grafów był teatrem mordów.  W każdej dawnej, szlachetnej, potężnej rodzinie  Jest wieść o jakimś krwawym lub zdradzieckim czynie,  Po którym zemsta spływa na dziedziców w spadku:  W Polsce pierwszy raz słyszę o takim wypadku.  Czuję, że we mnie mężnych krew Horeszków płynie!  Wiem, co winienem sławie i mojej rodzinie.  Tak, muszę zerwać wszelkie z Soplicą układy,  Choćby do pistoletów przyszło lub do szpady!  Honor każe». Rzekł, ruszył uroczystym krokiem,  A Gerwazy szedł z tyłu w milczeniu głębokiem.  Przed bramą stanął Hrabia, sam do siebie gadał,  Poglądając na zamek prędko na koń wsiadał,  Tak samotną rozmowę kończąc roztargniony:  «Szkoda, że ten Soplica stary nie ma żony  Lub córki pięknej, której ubóstwiałbym wdzięki!  Kochając i nie mogąc otrzymać jej ręki,  Nowa by się w powieści zrobiła zawiłość:  Tu serce, tam powinność — tu zemsta, tam miłość!»  Tak szepcąc spiął ostrogi; koń leciał do dworu,  Gdy z drugiej strony strzelcy wyjeżdżali z boru.  Hrabia lubił myślistwo, ledwie strzelców zoczył,  Zapomniawszy o wszystkim, prosto ku nim skoczył,  Mijając bramę, ogród, płoty: gdy w zawrocie  Obejrzał się, i konia zatrzymał przy płocie.  Był sad. —Drzewa owocne, zasadzone w rzędy,  Ocieniały szerokie pole; spodem grzędy.  Tu kapusta, sędziwe schylając łysiny,  Siedzi i zda się dumać o losach jarzyny;  Tam, plącząc stronki w marchwi zielonej warkoczu,  Wysmukły bób obraca na nią tysiąc oczu;  Owdzie podnosi złotą kitę kukuruza;  Gdzieniegdzie otyłego widać brzuch harbuza,  Który od swej łodygi aż w daleką stronę,  Wtoczył się jak gość między buraki czerwone.  Grzędy rozcięte miedzą; na każdym przykopie  Stoją jakby na straży w szeregach konopie,  Cyprysy jarzyn; ciche, proste i zielone,  Ich liście i woń służą grzędom za obronę,  Bo przez ich liście nie śmie przecisnąć się żmija,  A ich woń gąsienice i owad zabija.  Dalej maków białawe górują badyle;  Na nich, myślisz, iż rojem usiadły motyle  Trzepiotąc skrzydełkami, na których się mieni  Z rozmaitością tęczy blask drogich kamieni:  Tylą farb żywych, różnych, mak źrenicę mami.  W środku kwiatów, jak pełnia pomiędzy gwiazdami,  Krągły słonecznik licem wielkim, gorejącem,  Od wschodu do zachodu kręci się za słońcem.  Pod płotem wąskie, długie, wypukłe pagórki,