Dziennik 1967-1976

Sándor Márai

Dziennik 1967-1976

Wybór, przekład, opracowanie, przypisy i posłowie

Teresy Worowskiej

Czytelnik
Warszawa 2019

1967

2 stycznia

Przed zgaszeniem lampy nocne przeglądanie książek: kilka linijek (w ostatnich tygodniach) z Cortegiano Castiglionego, potem fragment
zapisków Boswella z 1770 roku, później relacja Delacroix, o czym
rozmawiał po południu z Mussetem czy Chopinem… Przed czterystu,
dwustu, nawet stu laty ludzie w Europie jeszcze rozmawiali. I to, o czym
rozmawiali, było w europejskim życiu duchowym co najmniej takim
fermentem i energią, jak to, co pisali czy malowali. W Ameryce tego
brakuje, tu nie ma rozmów. Spierają się albo niechętnie o coś pytają czy
odpowiadają, ale rozmów nie ma, bo tu ludzie niczego nie boją się
bardziej niż odpowiedzialności związanej ze swobodnym, indywidualnym
głoszeniem własnego sądu.

W Budapeszcie było „gadanie”, coś mniej istotnego od rozmowy, coś
nieporządniejszego, ale jeszcze ciągle bardziej ludzkiego od
amerykańskiej „konwersacji”.

Niewychowanie Amerykanów już mnie nie zaskakuje, ale czasami trzeba to
dostrzec, dla porządku, nawet bez oburzenia, ale jednak zauważyć. W tutejszej nieobyczajności najczęściej nie ma złej woli, po prostu nie
umieją inaczej, tak zostali wychowani.

W liście noworocznym szwajcarski duchowny przysyła napisaną przez siebie
wierszowaną naukę życiową. Jedna z linijek plastyczna – pisze, że żyć
trzeba „jak drzewo, które każdego roku tworzy nowy słój”. Ma rację,
wszystko, co istotne, powstaje w taki powolny sposób, dzieło życia, samo
życie… Reszta to przechwałki.

4 stycznia

Pierwsze dni nowego roku przynoszą dwa zawiadomienia o śmierci. W Budapeszcie nagle zmarł mój szwagier (73). W rodzinie uchodził za
„Spartanina”, surowy ojciec rodziny, niepalący, zachowujący umiar we
wszystkim. Ale nie ma miary, której można by się trzymać, śmierć nie
rozpoznaje zasług, nie daje czasu na przygotowanie. Druga wiadomość –
nagle zmarł nasz dozorca, Mr. Johnson, sześćdziesięcioletni mieszkaniec
Harlemu, wódz plemienia składającego się z dwadzieściorga jeden dzieci i wnuków, który ze szczególnym uśmiechem, niepozwalającym zapomnieć o trzystu latach niewolnictwa, krzątał się po budynku, zamiatał i zawsze
uprzejmie się kłaniał. Jego szef, gospodarz domu, wygłosił przy tej
okazji krótką amerykańską mowę pogrzebową: „He was a gentleman”
1. Tak, był nim, Murzynem, dozorcą
i dżentelmenem. Po raz ostatni spotkałem go w Boże Narodzenie, dałem mu
prezent, a potem widziałem go jeszcze na ulicy, jak z torbą w ręce,
pogodnie uśmiechnięty wracał do domu.

Radio podaje, że grabarze nowojorscy od trzech dni strajkują, zmarli
czekają na swoją kolej w chłodni. To jakby skazaniec otrzymał
odroczenie, ponieważ kat zachorował na grypę.

5 stycznia

W noc sylwestrową telewizja w ramach ogłupiająco prostackiego programu
pokazała nowojorczyków witających w lokalach Nowy Rok tańcem i zabawą;
orkiestra dęta o nazwie „Beethoven” niejakiego Guya Lombardo przygrywała
gościom w hotelu Waldorf Astoria. Przy stolikach mężczyźni we frakach i smokingach, damy w wieczorowych toaletach, niektórzy mieli na głowach
karnawałowe czapki, i wszystkie te postaci, twarze uderzająco
przypominały karykaturalnych spekulantów z albumu George’a Grosza Das
Gesicht der herrschenden Klasse2, w którym po pierwszej wojnie
światowej ten rysownik o ostrym spojrzeniu i okrutnie pewnej ręce
uwiecznił z gorzką refleksją berlińską parweniuszowską elitę. Ci sami
łysi, okrutni lichwiarze o sępim spojrzeniu, te same tłuste,
wyszminkowane czarownice, to samo podłe, bezduszne towarzystwo, które
zabawia się na śmietniku – Das Gesicht der klassenlosen
Gesellschaft3. Takie szumowiny wszędzie i zawsze
wypływają na powierzchnię; również w Sowietach, na balach maskowych
dolce-bolsze vita.

Pieniądz dla tego społeczeństwa jest nie wyłącznie środkiem płatniczym,
lecz miarą wartości człowieka… Ukazuje nie tylko to, że komuś wiedzie
się lepiej niż innym, ma więcej szczęścia, bezwzględności czy talentu,
ale mierzy samą wartość człowieka, bo tu każdy jest tylko na tyle dobry,
mądry, utalentowany czy szlachetny, na ile można to wycenić w dolarach.

Zarezerwowałem bilety na samolot – jeśli wszystko dobrze się ułoży, 20
maja wyemigrujemy stąd do Europy.

Zakończyłem układ scen i scenografię Sądu w Canudos, przedstawienie
może się zacząć. L. pyta, co „właściwie” chcę powiedzieć w tej powieści.
Tylko tyle: jeśli nie ma jednostki czy wspólnoty, która jest skłonna
zbuntować się przeciw Systemowi (nieważne, jakiemu, wystarczy, że
posiada on mechanizm, który człowieka traktuje jak surowiec czy daną w komputerze), wówczas kończy się ludzkie zadanie na ziemi.

11 stycznia

Przed kilkoma dniami w jednym z mieszkań na końcu naszego korytarza
zmarła Madame Roberts. Wiadomość przekazała mi jej córka, Mademoiselle
Roberts, która ma z górą siedemdziesiąt lat i mieszkała z matką.
Dziewięćdziesięciosiedmioletnia Madame Roberts 29 grudnia poczuła się
źle i zmarła. Poprzedniego wieczora jeszcze przeczytano jej biografię
starszej siostry Ludwika XVI, jedynej, która przeżyła rewolucję. Obie
panie są Kanadyjkami. Przed sześciu laty wróciły do Paryża, bo matka
chciała „przeżyć ostatnie lata w spokoju”. Sprzedały mieszkanie, zbyły
za bezcen meble. Ale prędko wróciły, nie mogły sobie znaleźć miejsca we
Francji. Znów wprowadziły się do tego domu. Córka przypomina mi
niewolnika z Godota: chodzi zgięta w pałąk, nieustannie dźwiga jakieś
wielkie paczki, dużo czyta. Matka do ostatniej chwili zachowała
świadomość, wszystko ją interesowało, słuchała radia.

14 stycznia

Przed zgaszeniem lampy Mencken. Bywa czasami przegadany, czasami znów
minoderyjny, ale zawsze sympatyczny i śmiały. Nie lubił demokracji,
ponieważ uważał, że „demokrata nie ma możności być wolnym” – jest
„wolny” tylko wtedy, gdy czuje się chroniony przez tłum. Arystokrata,
którego nie interesuje ani uznanie, ani obmowa tłumu, jest wolny nawet w więzieniu, ale plutokrata, którego w demokracji mob4 posadził na
miejscu arystokraty, zawsze musi się trząść z obawy, co o nim ten mob
mówi. Z kaznodziejskim gniewem Mencken piętnuje fakt, że pierwszym
refleksem człowieka tłumu, tego „ciepłokrwistego ssaka”, jest strach:
boi się, że kto inny może się okazać bardziej oryginalny, swoisty,
indywidualny. Ale w swoim demokratycznym poczuciu niższości i psychozie
strachu mob potrzebuje jednocześnie mitologii, półbogów, których
mógłby w zachwycie podziwiać; dlatego w amerykańskich czasopismach
wynaleziono dział plotek towarzyskich, w którym donoszą, gdzie, kiedy,
jak i z kim spędzają czas wolny idole tłumu. Zalicza do nich
rozjeżdżających się cadillacami przywódców związków zawodowych,
socjalistów pobierających pensje wysokości stu tysięcy dolarów – dają
oni tłumom iluzję hierarchii. Mencken był wybitnym umysłem, dziś już
nikt z piszących w Ameryce nie potrafi postawić tak dokładnej diagnozy.

A tymczasem nowojorscy grabarze strajkują dalej. Tygodniowo umiera tu
średnio tysiąc osiemset osób, trzyma się ich teraz w chłodni, póki
trwają negocjacje. U Szekspira grabarze byli jednak pogodniejsi i bardziej ludzcy.

Podsumowanie minionych piętnastu amerykańskich lat i tutejszych ludzi,
Radia Wolna Europa, życia umysłowego: byłem zmuszony żyć w niegodnym,
prostackim otoczeniu. Amen.

Komunizm upadł, i to w każdym sensie tego słowa. Ale od komunistów
trudno będzie się uwolnić, bo nikt nie jest tak uparty i niebezpieczny,
jak beneficjent upadłej idei, który już nie jej broni, lecz własnego
życia i łupu.

Uczę się włoskiego, książkę Castiglionego mam za podręcznik. Jak w celi
skazańców.

„Emerytura”. Dla innych to chwila, gdy mogą odsapnąć: „Wreszcie nie
muszę pracować”. Dla mnie chwila, w której mogę westchnąć: „Wreszcie –
może – będę mógł pracować”.

Za zwyczajnym, pospolitym, obrzydłym i głupim odwiecznie ukrywa się coś
czarodziejskiego, niepojętego, zaskakującego. Nawet starość nie otępia
istoty żywej do tego stopnia, by czasami tego nie dostrzegała.

7 lutego

Śnieżyca. Arktyczna burza śnieżna. Minus piętnaście stopni Celsjusza.
János mówi przez telefon, że na Alasce to przyjemna, wiosenna pogoda, bo
tam nierzadko jest minus czterdzieści. Przeżył to w ciągu trzech lat.

To nieprawda, że nie odczuwam żadnego niepokoju, kiedy myślę o tym, że
za trzy miesiące wyjedziemy stąd, zostawimy to szalenie drogie i dusząco
beznadziejne, ale jednak dające jakieś schronienie i już znajome życie,
mieszkanie. Jesteśmy starzy, perspektywa zmiany budzi lęk. I nigdzie
nikogo. Ale zdrada i perwersyjny przymus nazywany drożyzną, ten przymus
wygodnego życia skłania nas do wyjazdu. W Salerno, posiadając własne
lokum, utrzymamy się bez problemu za to, co tu płacę tylko za mieszkanie
(sto pięćdziesiąt dolarów). A w Ameryce właściwie nie mamy nic wspólnego
z niczym i nikim. I choć tam też nie – trzeba jednak jechać, nie wolno
się bać. Jeśli pozostało nam jeszcze trochę czasu, to tam w każdym razie
jest coś znajomego. A tu jestem haniebnie opuszczony przez wszystkich i wszystko. Tu ludzie żyją obok siebie, szczerząc zęby na innych i chorobliwie nie cierpiąc się nawzajem, w odrębnych małych gettach, w bojaźni, przerażeni perspektywą bliskości. Tam wygląda to jednak inaczej
– „tam”, to znaczy w Italii czy Austrii. Wielu wróciło po
piętnastoletnim pobycie w Ameryce: Thomas Mann, niedawno Schuschnigg,
Fritz von Unruh, stary Menyhért Lengyel5; i wszyscy byli starsi
ode mnie, kiedy się na to zdecydowali. Ale to jednak trudne. Starość to
zmęczenie. Ale znów pozostać tu, w emeryckim koszu na śmieci (tam z tej
emerytury można wyżyć), dorabiać parę groszy jakimś prostym zajęciem dla
starych ludzi oznaczałoby znaleźć się w szponach władzy tutejszego
systemu, a tego udało mi się przez piętnaście lat uniknąć. Więc jednak,
choć to bardzo trudne, trzeba jechać. Nawet kabała tak podpowiada.

Wiersze zebrane Ezry Pounda, od 1900 po dziś. Czasami jakiś zaskakujący,
migotliwy wers czy pomysł. Ale wiele wysilonych, rozrzedzonych,
sztucznych wierszydeł. U Eliota w każdym wersie jest prąd, każde jego
słowo ma swoją wagę jak dzwon opadły na dno, którego dźwięk dobiega z głębiny. Głos Pounda brzmi jak głos podrostka, z mutacyjnym brzmieniem.
Są tacy pisarze, poeci – Pound, Joyce – którzy inspirują nie przez to,
co piszą, tylko przez to, że odrzucają, wysadzają w powietrze
obowiązujące dotychczas normy pisania, przekazywania, wyrażania. Nie
mają dzieła – mają tylko zadanie, rolę.

Mencken prędko mnie zniechęca. Zawsze jest „odważny”, ale trochę tak jak
matador, który wie, że byk nie ma dokąd uciec; drażni tematem – kobiet,
mężczyzn, łgarstw wokół seksu, w ogóle i zawsze wszelkich
drobnomieszczańskich, prostackich kłamstw, których wodorosty oblepiają
życie Amerykanów – a potem dumnie przekłuwa go. To nie takie trudne. Do
tego, co zamierza przekłuć, podchodzi bez skrępowania, przejęcia czy
nabożności, ponieważ wie, że ofiara, czyli Przesąd, w żaden sposób nie
zdoła obronić się przed jego mistrzowskim ciosem, nigdy też
wielkodusznie nie daje Przesądowi szansy wypowiedzenia się we własnej
obronie, wyjaśnienia, z czego i dlaczego powstał. W tej wyższości jest
coś taniego. Zawsze jest dowcipny i mądry; ma rację, kiedy tak szczerze
pogardza tym, o czym mówi: amerykańskim systemem społecznym. Nie ma
racji, kiedy – zawsze – mówi o „mężczyznach”, „kobietach”, „duchownych”,
„snobach”, „głupcach”. Bo za nimi za każdym razem kryje się konkretny
człowiek, nie tylko taki czy siaki, ale również „on”, ten pojedynczy. I o tym konkretnym człowieku, który kryje się gdzieś za każdym z rozmaitych typów, Mencken nigdy nie mówi.

11 lutego

Otrzymałem pierwszy czek emerytury. Sto dwadzieścia sześć dolarów i trzydzieści centów. Per saldo jestem zadowolony.

Radio o każdej godzinie wykrzykuje informacje o Chinach. Mao, Czerwona
Gwardia, armia, w tle starzy, pozytywistyczni komuniści, Liu Szao-ci,
„człowiek bez twarzy”. Który reprezentuje zasadę yang, zasadę
pozytywizmu, w przeciwieństwie doyin, idealistycznego szaleństwa Mao.
W tych tygodniach książka Bodarda6 jest zdumiewającą lekturą.
Opublikowano ją w 1961, przed pięciu laty. Wszystko, o czym pisze, co
przewidział, dziś się urzeczywistnia. Niewiele znam książek, które
rzeczywistość potwierdziłaby tak dokładnie, jak tę przerażającą i fantastyczną relację o tym, że ludzki materiał daje się kształtować w niewyobrażalny sposób. Za pięćdziesiąt lat Chiny mogą się stać
prawdziwym końcem ludzkiego świata: obecne całkowite załamanie
gospodarcze, upadek komun i komunizmu, upokarzanie inteligencji i zmuszanie jej, by służyła partii, eksperyment, w którym ludzi pozbawiano
rodzin, rozdzielano małżeństwa, odbierano dzieci rodzicom, kurczęta
karmiono ciałami zmarłych, wydobywano z grobów i mielono na proch kości
nieboszczyków, by ich fosforem użyźniać glebę, całe to wykalkulowane na
zimno szaleństwo nie zmienia faktu, że siedemset milionów czy więcej
ludzi zdobędzie teraz środki techniczne i wyruszy przeciw Azji,
Pacyfikowi, przeciw światu.

Napisałem i nagrałem na taśmę ostatni wykład, który jeszcze wyślę do
Wolnej Europy. Nie chcę się już dalej tym zajmować. To było wielkie
zadanie, z ciekawym i bolesnym początkiem. A potem zrobił się z tego
głupi i ordynarny przemysł. Wystarczy; trwało to i tak dłużej, niż
powinno.

Starość: nieustanna kontrola, na ile mamy jeszcze żywą łączność z otaczającym światem.

Chiny. Może w końcu yin jest większą siłą niż yang? Emocje są
bardziej stałą energią od rozumu.

Możliwe, że wydarzenia chińskie i wojna wietnamska są ostatnim etapem
rewolucyjnych ruchów tego wieku: epoki romantycznej utopii, kiedy
chciano zmienić los mas ludzkich na barykadach i drogą
nacjonalistycznych „walk wyzwoleńczych”. Rostow, jeden z zajmujących się
polityką zagraniczną mędrców Białego Domu, powiedział w Londynie, że
nastąpił koniec epoki romantycznej i teraz zaczyna się yang, epoka
pozytywistyczna, to jest czas inżynierów i komputerów. Zamiast
rewolucjonisty i bomby – nawozy sztuczne i antybiotyki.

5 marca

Przed południem, kiedy wracałem metrem od dentysty, znów chwila szoku:
uciekać stąd, jak zaplanowaliśmy. Czułem to samo, gdy z Paryża mieliśmy
wracać do Budapesztu. I kiedy w marcu 1944 opuściliśmy ulicę Mikó. Latem
1948 roku, kiedy wyemigrowaliśmy z Węgier, w 1952, kiedy szykowaliśmy
się do Ameryki. Chwila zmiany biegu, kiedy człowiek wie: coś dojrzało,
nie sposób tego dalej ciągnąć. Teraz też: wyjechać stąd, wrócić do
Europy. Nic tam na nas nie czeka, ale tu tym bardziej nic nas nie wiąże.
Najbardziej brakuje mi radości. To bezradosny kraj, radość mylą tu z rozrywką, sukces traktują jak zaspokojenie i zadośćuczynienie,
niezależnie od tego, za jaką cenę i na jakich warunkach został
osiągnięty, a człowiek jest w gruncie rzeczy tylko na tyle człowiekiem,
na ile można to wycenić w dolarach. Możliwe, że w Europie też jest już
taka atmosfera… Ale stąd trzeba wyjechać.

W „National Review” artykuł o sprawach CIA: progresiści, czyli
inteligencja liberalna, przekonali urzędników CIA, że tylko oni są w stanie poprowadzić Wielki Dialog z komunistami, bo przecież kto jest
„antykomunistą”, jest też niewątpliwie „faszystą” (to obowiązkowa łatka,
każdemu ją przypinają), podczas gdy oni, progresywni liberałowie, nie
będąc „antykomunistami”, pozostają wiarygodni w oczach narodów zza
żelaznej kurtyny, nie chcą bowiem zlikwidować systemu sowieckiego, tylko
go zmienić, naprawić. Dzięki temu żelazna kurtyna zniknie, a komunizm,
który pozostanie, nie będzie już niebezpieczny, da się z nim
współpracować, koegzystować. CIA, a potem oficjalne koła Ameryki
przyjęły koncepcję progresywnych liberałów jako jedynych powołanych do
prowadzenia Wielkiego Dialogu; CIA, nie licząc się z kosztami, futrowała
pieniędzmi tych niedomytych okularników, nie-antykomunistycznych
postępowców: jeden milion dolarów dla związku zawodowego dziennikarzy,
miliony dla lewicowych organizacji studenckich, dla Free Europe (skąd
kolejno wygryzano wszystkich, których można było posądzić o nastawienie
antykomunistyczne, a więc ostatnio również mnie), na rozmaite lewicowe
kongresy i spotkania; postępowi inteligenci traktowali sekretne fundusze
CIA jak kasę domową, z której, powołując się na konieczność budowania
mostów, zawsze można spróbować wyciągnąć pieniądze na podróże i osobiste
potrzeby – i zawsze je dostawali. Roli „inteligencji” w tak zwanej
zimnej wojnie nie wyjaśniono dotąd całkowicie; ale to towarzystwo z piekła rodem okazuje się jeszcze bardziej niebezpieczne niż komuniści,
którzy są przynajmniej widzialnym wrogiem.

Jaki wzór społeczny, gospodarczy, polityczny urzeczywistniłby się na
Węgrzech dziś, po trwającym dwadzieścia dwa lata komunistycznym
eksperymencie, który zbankrutował, gdyby narodowi węgierskiemu zwrócono
prawo samostanowienia? Ze społecznych urządzeń przeszłości
prawdopodobnie żaden. Może jakiś związkowy burżuazyjny socjalizm; tak,
to najbardziej prawdopodobne.

Ödön von Horváth: Gesammelte Werke. Mój rówieśnik, młodszy o rok.
Wywodził się z drobnej szlachty, z warstwy obywatelskiej, jego ojciec
był urzędnikiem ministerstwa spraw zagranicznych, chodził do Rakocianum,
jak ja, potem odnosił sukcesy w weimarskich Niemczech, jak Reinhardt, i w wieku trzydziestu ośmiu lat, już w czasach hitlerowskich, kiedy
mieszkał w Paryżu, pewnego popołudnia podczas gwałtownej burzy zginął
przywalony złamanym drzewem platana na Rond Point. Dziwne, że tego
zdolnego człowieka właściwie nie znano na Węgrzech, jego książki nie
ukazywały się po węgiersku, sztuk nie grano w Peszcie. Był naturalnie
„lewicowy”, ale na Węgrzech w czasach Horthyego7 lewicowcy
też dochodzili do głosu. Znikł jak poeta Békássy (na którym przynajmniej
poznał się Babits) czy później młody Görgey – i w tym zniknięciu jest
coś upiornego.

Chwile, w których plastycznie, wyraźnie widać: „Trzeba zrobić tak a tak”. Z anarchii wyłania się porządek dnia, podobnie jak z Chaosu –
Harmonia. Ta dwoistość jest jednocześnie i kosmiczna, i osobista.

9 marca

Wiosna. Nie widać ani jednego pączka, powietrze ma jeszcze zapach śniegu
i smak burzy. Ale gdzieś coś już się poruszyło, odwróciło.

Pisarz, który sądzi, że „postawą” nadrobi wielkie, ważne dzieła w swojej
twórczości, myli się. Postawa nie zastępuje dzieł. Ale bez postawy nie
rodzą się wielkie dzieła.

Amerykańska choroba: kompleks niższości i kompleks pieniądza. Amerykanin
boi się, że okaże się kimś mniej wartościowym, niż w rzeczywistości
jest, czy na jakiego chciałby wyglądać. To strach demokraty, który
arogancją i obawą zastępuje brak naturalnej hierarchii. I kompleks
pieniądza, morbus americanus: przekonanie, że człowiek w swojej
ludzkiej naturze jest wart więcej, jeśli ma pieniądze, niż jeśli ich nie
ma i jest „tylko mądry albo ma charakter”. Po piętnastu latach wyjeżdżam
stąd z pamięcią o tych dwóch amerykańskich chorobach. Sądzę, że nie
złapałem żadnej z nich.

10 marca

Rysunki Goi (gwasze i litografie) w Metropolitan. Cztery tuziny z czterystu, które przed czterema laty widziałem w Prado. Jakby w ogóle
nie patrzył na karton, na którym – idąc ulicą czy stojąc w bramie –
szkicował postać czy scenę. Podobnie jak fotograf, który nie patrzy na
aparat fotograficzny, tylko na model. Jego ręka malowała jakby sama, ze
świadomością i pewnością – podczas gdy on, Goya, tylko obserwował. I nigdy nie był zmęczony, gdy jakby od niechcenia kreślił starego żebraka,
który w prawej ręce trzyma żebraczy kij, i zaraz potem innego, który ten
kij ściska w lewej. Nigdy nie był rozproszony, kiedy portretował, nie
przerysowywał ani jednego gestu, miny; soczewka leiki nie jest bardziej
bezlitosna i dokładna od tego głuchego malarza, który spacerował po
Madrycie ze szkicownikiem. I zawsze ten gorzki uśmiech, z jakim patrzył
na świat, ludzi, ludzką głupotę, beznadziejność i okrucieństwo; patrzył
z odrazą i pogardą, ale jak zahipnotyzowany, bo nie mógł nie patrzeć.
Tak trzeba pisać, z dokładnością tych gwaszy: zamiast linii i odcienia –
słowem, jedynym pasującym słowem, przydawką, podmiotem i orzeczeniem; i zawsze dokładnie to, co tam potrzebne.

Na korytarzach muzeum modele Goi: kobiece twarze w stanie rozpadu,
koślawi i niezgrabni młodzi i starzy, snujące się postaci w zwariowanych
łachach.

Kiereński. Mieszka tu, kilka ulic dalej. Ma ponad osiemdziesiątkę.
Wypowiadał się przy okazji pięćdziesiątej rocznicy rewolucji
październikowej, mówił, że komunizm pożera siebie samego. To prawda. Ale
co do tego czasu?… Wezwanie Mao: zniszczcie Rodzinę, wszelkie dawne
Instytucje, Sztukę i Miłość, rozwalcie Chiny, bo to rewolucja. Ma rację,
to rewolucja, nie da się inaczej. W Sowietach właśnie próbują złożyć w całość skorupy na śmietnisku tego rozbitego świata.

Jednym ze zjawisk towarzyszących starości jest ustawiczne, falujące
powracanie trudnych wspomnień, które w dawniejszych latach świadomość
zasnuła mgłą zapomnienia, mroku czy zbagatelizowała. Te wspomnienia
„gdzieś” były – i na starość nagle okazuje się, że żyły swoim życiem w cieniu, w szczelinie świadomości, i żyły z wielką siłą. Nie przekonuje
mnie to, co Freud – ten uczciwy i tworzący w dobrej wierze, lecz niezbyt
oryginalny myśliciel – oparł na tym zjawisku: teorię o podświadomości
wywołującej neurozę. Wspomnienia pozostają, powracają, ale nie wywołują
neurozy; raczej tylko zaskoczenie.

Wielka ulga, że nie piszę już odczytów dla Radia Wolna Europa. Inaczej
czytam i piszę, odkąd porzuciłem to nieszczęsne zajęcie – czuję się
wręcz innym człowiekiem. Nie mogłem zrobić nic innego, ale od pierwszej
chwili nie lubiłem tej pracy.

Szron, marcowa pogoda, kiedy wiatr i zimno są tak bolesne, jakby
człowiek chodził nago. Na starość zima zdumiewająco wyniszcza człowieka.

Wiadomość prasowa, że w Nowym Jorku strajkują nauczyciele, ponieważ boją
się dzieci, które biją nieposłusznych nauczycieli.

18 marca

Przed dwudziestu trzema laty w niezniszczonym mieszkaniu przy ulicy Mikó
odbyła się ostatnia imieninowa kolacja, na której zebrała się cała
rodzina. Dziś brakuje już trzech osób: matki, ciotki Żuli i szwagra
Gyuli.

Minus piętnaście stopni. Mróz to największa kara. Upał jest
niebezpieczny, ale ekscytujący, owszem, wywołuje nawet euforię. Mróz
tylko dręczy. Jeśli piekło istnieje, jest zimne, nie gorące.

W jednym z pokojów na piętnastym piętrze modnego ostatnio hotelu Hilton
znaleziono martwego lekarza weterynarii, który przyjechał z Massachusetts na kongres. To był sześćdziesięcioletni mężczyzna, ojciec
czwórki dzieci, wzór obywatela. Został uduszony, ręce i nogi związano mu
krawatem. Takie homoseksualne tragedie są tu na porządku dziennym.

19 marca

Nadchodzi taki wiek – jak na przykład teraz mój – w którym świadomość
wypełnia się całkowicie pojęciem śmierci; nawet codzienność odbiera się
przez jej pryzmat, zwykła rzeczywistość, wszelkie jej odmiany są
uświadamiane tylko o tyle, o ile mają jakiś „sens” w ramach perspektywy
śmierci. A wspomnienia, które docierają do świadomości z coraz głębszych
warstw, z coraz bardziej daleka, wydają się takie, jakbym już umarł i jakby ktoś inny myślał o tym czy owym w związku z moją osobą. I w tym
wszystkim nie ma nic przerażającego.

Na przykład w nocy: „Śniła mi się Brazylia…”. Ale nigdy nie widziałem
Brazylii, i nie zobaczę jej, ponieważ umrę.

21 marca

W nocy o 2.37 rozpoczęła się wiosna. Nie spałem jeszcze, ale nic nie
zauważyłem.

Młody pisarz: „Słyszałem ciekawą historię. Opowiedzieć panu?” – Stary
pisarz: „Nie. Niech pan ją pierwej napisze”.

Otrzymuję kartkę od nieznajomego. Mieszka w Wiedniu, przebywał w Nowym
Jorku, znalazł mój adres i napisał mi tylko tyle: cieszy się, że jeszcze
żyję. Ja też się z tego cieszę, czasami.

Starość. Prawdziwą chorobą człowieka starego jest nie bezradność, tylko
brak humoru. Trzustka jeszcze wydziela – ale już w znudzeniu,
apatycznie.

Wytrwale wietrzą skandal w CIA: ta instytucja stała się w ostatnich
latach schronieniem dla liberalnych, lewicowych intelektualistów, którzy
ukrywali się pod tym liściem figowym. Free Europe też było taką kryjówką
dla lewicowych młodzieńców z CIA. Wszystko gnije – fakt, że nie tylko
tu.

Wietnam. Telewizja codziennie nadaje – live, bezpośrednio, w całej
dosłowności – wojenne koszmary w tropikalnej dżungli. Pierwszy raz w historii ludzie, trawiąc właśnie zjedzoną kolację, w czasie rzeczywistym
widzą ten koszmar, który z udziałem ich ojców i synów rozgrywa się w odległości dziesięciu tysięcy kilometrów. Obrazy wojenne bez żadnego
przejścia przerywają reklamy karmy dla psów i wody do ust.

Wietnam jest beczką bez dna; ten fakt może mieć wpływ na wiele rzeczy.
Wszystko może pozostać tak, jak jest, i przez dalszych trzydzieści lat
amerykańscy chłopcy rok po roku, kropla po kropli będą się tam
wykrwawiać, a jednocześnie nie będzie zezwolenia na to, by siły
powietrzne zlikwidowały stanowiska wojsk północnowietnamskich,
chińskich, rosyjskich, bo w istocie nie chcą zakończyć tej wojny.
Możliwe, że wokół – w Syjamie, Laosie, Kambodży – zostanie zbudowana
linia frontu, która w rejonie Pacyfiku stanie się na dziesięciolecia
wałem obronnym, a jednocześnie pozostawią Rosjanom europejskie status
quo. Możliwe też, że przez wzgląd na wybory w 1968 roku Johnson będzie
zmuszony rzucić do walki lotnictwo wojskowe, nie licząc się z tym, co na
to powiedzą Rosjanie, którzy dostarczają broń Wietkongowi. A może naród
amerykański zrozumie, że prasa amerykańska stosuje podwójną miarę, gdy
chrypi, że bomby amerykańskie zabijają żołnierzy Wietkongu, ale milczy,
gdy terroryści wietnamscy dokonują bestialskich czynów; i to samo
dotyczy sytuacji, w której rząd amerykański buduje w Europie „most” do
Sowietów, a jednocześnie bombarduje mosty w Wietnamie Północnym, któremu
Rosjanie dostarczają broń do dalszego prowadzenia wojny. Wszystko jest
możliwe.

Te codzienne, cogodzinne, wspominane mimochodem nowojorskie morderstwa.
Zabijają, jakby wypalali papierosa.

2 kwietnia

Mojżesz. Jego obietnice i groźby. Był „obcy”, widział jaśniej, wiedział,
do kogo mówi.

Goethe. Wieczne źródło; źródło siły, mądrości, uspokojenia, ufności. W tym człowieku było znacznie więcej siły niż w jego dziele.

5 kwietnia

Wydaje mi się, że ostro, wyraźnie widzę własną matkę: istotę, strukturę
jej osobowości. Ojca „nie widzę”: kim był, co zasłaniała broda czy
tusza? Jego obraz jest we mnie niewyraźny.

Wilder. Ma siedemdziesiąt lat. Po dziesięciu latach milczenia napisał
powieść: The Eighth Day. Według recenzji (książki jeszcze nie
czytałem) to rzecz napisana z mocą, trzymająca się kupy, nie
sklerotyczna. Pisze o tym, że Stworzenie nie zakończyło się siódmego
dnia, człowiek – zawsze – zaczyna Stworzenie od nowa; następuje więc i ósmy dzień. To temat Teilharda de Chardin. Przez życie każdego pisarza
przewija się ten sam problem. Problemem Wildera jest Opatrzność, której
nie ma. Ale pewnie rozmaitość kolorów czy linii tworzy jakiś wspólny
rysunek, który jest sensowny. To dobry pisarz, jedyny spośród pisarzy
amerykańskich, który wie, że pisanie jest stwarzaniem magicznego
oddziaływania.

„Literatury amerykańskiej” – w takim sensie, w jakim przed wiekiem
żądali jej Thoreau, Whitman i inni, a więc literatury, która wyraża
kontynentalną świadomość wielkiej wspólnoty, stan ducha homo
americanus – dziś już nie ma. Zamiast niej powstaje coś w rodzaju
literatury getta: pracowici pisarze z drobiazgową precyzją opisują życie
amerykańskiego (włoskiego, irlandzkiego, żydowskiego, murzyńskiego,
węgierskiego) getta, donoszą, jak kochają i nienawidzą, jedzą i spółkują, realizują się i niszczą ich bohaterowie w amerykańskim
getcie… Ten współczesny folklor getta zastępuje teraz w literaturze
amerykańskiej kontynentalną perspektywę i łotrzykowską romantykę.

Po piętnastu latach pobytu wyemigrować z Ameryki do Europy. Żyć
niezależnie. Napisać, co chcę jeszcze napisać. Wydawać i osobiście
kolportować, co napiszę. To zadanie na resztę życia.

Pisarze. Tu już nie wiedzą, kto jest pisarzem. Mylą go z kupcem pomysłów
i handlarzem słów. Kupcy pomysłów kradną je – dniem i nocą, gdzie się da
– a handlarze słów sprzedają kradzione pomysły w stutysięcznych seriach
słów. To tu uważa się za literaturę. I tylko gdzieniegdzie, jak
pustelnik na odludziu, trafia się pisarz – na przykład Wilder, który
przez trzy dziesięciolecia brał udział w tak zwanym „życiu literackim”,
a potem, zbliżając się do siedemdziesiątki, uciekł z Connecticut,
zamieszkał w Arizonie, gdzie – jak piszą – „rzadko się goli” i z nikim
nie rozmawia.

Krúdy8 po niemiecku. Przekład jest żywy, wierny, Krúdyowski. A jednocześnie przygnębiający. Bo dzięki niemieckiemu tłumaczeniu
czytelnik węgierski spostrzega, że nie sposób przełożyć właśnie tego, co
jest charakterystyczne dla prozy Krúdyego: parodii. Sposobu, w jaki ten
wielki pisarz opowiadał o wszystkim i o wszystkich: tonu wiecznej
ironii. Zakładał wspólnictwo czytelnika, wierzył, że autor i czytelnik
razem będą się śmieli z tego wszystkiego, co pisarz mówi o kobietach i mężczyznach, a także z tego, jak o nich mówi. Kiedy bohaterowie Krúdyego
wzdychają, przewracają oczami, wyznają z patosem swoje uczucia, pisarz
przypuszcza, że czytelnik wie: wszystko to tylko parodia rzeczywistości.
I właśnie to jest czarodziejskie w utworach Krúdyego po węgiersku.
Tymczasem obcy czytelnik wszystko odbiera jak coś rzeczywistego,
prawdziwego – a wtedy cały zamiar pisarza bierze w łeb. Niemiecki Krúdy
jest beznadziejnym nieporozumieniem, podobnie jak Proust po węgiersku, w tekście brakuje tego błysku oka, porozumiewawczego znaku, wspólnictwa z francuszczyzną.

W chwilach zmian istotnych życiowo wszystko w przedziwny sposób samo się
układa, „wskakuje na swoje miejsce”, staje się aktualne, dojrzewa, nawet
drobne, przypadkowe szczegóły. Ostatnio często to obserwuję.

7 kwietnia

Dziś mija dwadzieścia osiem lat od pogrzebu synka. Za dwa lata grób
zostanie zlikwidowany.

W chwili pożegnania nie pomylić Ameryki z tym, co tu przeżyłem i poznałem. Jest tu też coś innego, ale nie spotkałem się z tym.

Wyjeżdżam stąd z żalem, że nie udało mi się dotrzeć do środkowego,
prawdziwego Meksyku. Żałuję tego. Ale niewykluczone, że nawet i to się
kiedyś zrealizuje. Nie ma nic niemożliwego.

9 kwietnia

János. Przyjeżdża na dwadzieścia cztery godziny (droga w obie strony to
osiemset kilometrów i sam prowadził), przywozi mi urodzinowy prezent:
fajkę z pianki o bursztynowym cybuchu. Jest życzliwy, uczciwy, ale
otacza go jakaś aura smutku. Tylko jego mi będzie brakowało, gdy stąd
wyjedziemy.

11 kwietnia

LXVII. Rankiem dzwoni Z. i pyta: „No i jak to jest?”. Odpowiedź: „Tak
sobie”. Nic więcej. Nic mniej. Nic lepiej. Nic gorzej. Dokładnie „tak
sobie”.

Dziennik Ionesco, autora pantomim słownych, Rumuna, który żyje w Paryżu.
Pisarz starzeje się, boi się śmierci, ucieka w sanatoria i psychoanalizę. Jedno szczere zdanie: „Kiedy się nie boję, nudzę się”.
Wielu tak czuje.

W Bibliotece Morgana rysunki artystów włoskich z siedemnastego wieku.
Reni, Bernini, Carpaccio i jeszcze inni: rysowali tak, jak my dziś
rozmawiamy.

13 kwietnia

Pierwszego dnia sześćdziesiątego ósmego roku mego życia w południe,
podczas obiadu łamie mi się ząb. Ząb ważny strategicznie, ponieważ
spoczywa na nim sąsiednia korona. To poważna starość, zużycie tkanek.
Choroba i śmierć nie są starością, tylko szansą. Starość to właśnie to –
w organizmie człowieka coś się kruszy, odłamuje, każdego dnia, nie tylko
zęby, ale też włosy, paznokcie, z dnia na dzień ubywa tkanek. Starość
jest powolnym, codziennym umieraniem. Jestem w środku tego procesu,
muszę przywyknąć.

A więc natychmiast wsiadam do metra i po godzinnej podróży zgłaszam się
u dentysty. Ten święty, kulturalny, szlachetny stary człowiek, żydowski
lekarz, który był w Auschwitz, tanio liczy za wizytę. O czwartej po
południu poczekalnia przed gabinetem pełna jest ortodoksyjnych Żydówek w perukach, do których później dołączają powracający ze szkoły czy z pracy
młodzi pejsaci bachurzy. W małym przedpokoju, który służy za
poczekalnię, ciśnie się nas dziesięć osób. Okno zamknięte, powietrze i zapachy jak w klatce lwa. Każdy pacjent spędza około godziny w gabinecie
lekarza, który jest już stary, drżą mu ręce, pracuje powoli, ale
przyjmuje od siódmej rano do północy. Jakby uczynił jakiś ślub, żeby tak
pracować – może dlatego, że udało mu się przetrwać Auschwitz. Wśród
nowojorskich dentystycznych oszustów, którzy za ciężkie pieniądze
wykonują zbędne zabiegi, to jedyny człowiek, o którym wiem, że nie zrobi
nic niepotrzebnego. Desperacką szarżą wchodzę do gabinetu pomiędzy
jednym a drugim pacjentem, w przeciwnym razie musiałbym czekać na swoją
kolej do północy – i dentysta uwalnia mnie od złamanego zęba. Prolog
nowego roku życia zgodny z regułami gatunku.

„Przeprowadzka do Europy” za pasem, to rzeczywistość, a nie pomysł.
Nagle, jak zawsze, kiedy coś niepokojącego staje się rzeczywistością,
uspokojenie i poczucie bezpieczeństwa. Trzeba to zrobić, jechać do
Europy. (Gdzie nic i nikt na nas nie czeka). Trzeba, ponieważ życie w Ameryce, jak teraz sprawy stoją, jest z mojego punktu widzenia
całkowicie puste i bezcelowe – gdy wychodzę z domu, nie idę „dokądś”,
tylko jakiś czas idę przed siebie, a potem wracam tam, skąd wyruszyłem,
do domu, do swojego pokoju. Jak więzień, który chodzi w kółko po
spacerniaku.

24 kwietnia

U dentysty. Malutki przedpokój (gdzie czasem ciśniemy się w ośmioro,
dziesięcioro) pełen jest brodatych mężczyzn w chałatach i jarmułkach
oraz kobiet w perukach. Ci ortodoksyjni Żydzi – zarówno jako Żydzi, jak
i jako ludzie, i (co najdziwniejsze) jako Węgrzy – są znacznie
porządniejsi od parweniuszowskiego żydowskiego mieszczańskiego plebsu ze
śródmieścia. Nie chcą być kimś innym, niż są, nie ma w nich arogancji,
zachowują się naturalnie, zwyczajnie, są sprytnie mądrzy i pogodni.
Jeśli akurat nie mówią tym okropnym angielsko-jidyszowym dialektem, ich
węgierszczyzna jest świadoma, pozbawiona gwary i dobrze brzmiąca.

Hyannis. W zatoce otwarto szkółkę żeglarską, odbywają się tu ćwiczenia i regaty znanych klubów. Żaglówka jest ostatnim środkiem lokomocji, który
w tej zmechanizowanej cywilizacji daje człowiekowi możliwość
bezpośrednich, ręcznych zmagań z siłami natury. Auto, owszem, nawet
prywatny samolot jest już plebejską codziennością: latają obrośli w piórka magnaci filmowi, znudzeni producenci obuwia bawią się w Ikarów.
Ale żaglówka wymaga ujeżdżania jak dziki koń – Conrad mistrzowsko
opisuje, jaki to wysiłek, nim człowiekowi uda się „osiodłać” statek
żaglowy.

Lektura:Huckleberry Finn. Pewnie najlepsza książka napisana w Ameryce. Przygody zbiegłego murzyńskiego niewolnika i młodego
amerykańskiego wyrostka na wodzie i lądzie: to prawdziwa Ameryka,
młodzieńcza i zabobonna. Pan Clemens był wielkim pisarzem.

Każdego dnia kilka działań, krzątanina, zakupy, załatwianie –
przygotowania do dużej podróży, jakbyśmy jechali na Saharę czy
Grenlandię. I to samo poczucie „bezcelowości”, jakie ma podróżnik do
bieguna północnego, który właściwie nie wie, dokąd jedzie, gdzie
znajduje się cel jego wyprawy.

Sprzedajemy nowojorskie mieszkanie, w którym mieszkaliśmy przez
ostatnich piętnaście lat; przez dwa tygodnie wykopuję z mieszkania tych
trochę przedmiotów – książek, obrazów – które są nam osobiście bliskie,
podobnie jak Schliemann wykopywał Troję z piasków Azji Mniejszej.
Utwardzony nalot piętnastu lat pokrywa tu wszystko, co „osobiste”, nie
tylko przedmioty, lecz prawdopodobnie również nasze osobowości, nas
samych, jakimi byliśmy kiedyś. Jak pustynny piasek zasypał miasta
Mezopotamii, tak tu, w Nowym Jorku nasze życie osobiste pokrył żelazny
pył cywilizacji. To, co wybrałem, ciężarówka przewiezie do pewnej
miejscowości w Massachusetts, gdzie razem z Jánosem urządziliśmy
trzyosobowe mieszkanie, utrzymane w ludzkich proporcjach, przestronne
lokum. Możliwe, że tu zamieszkamy, jeśli nie znajdziemy sobie miejsca w Europie – i jeśli dożyjemy. Mieszkanie jest przytulne, miejsce
sympatyczne. Biblioteka, cisza; w pobliżu Concord, gdzie mieszkali
Emerson, Thoreau, Hawthorne… To taka nasza „z góry upatrzona pozycja”,
na którą się wycofamy, jeśli nie odnajdziemy się w Europie.

26 kwietnia

Popołudnie w Greenwich Village. Dawno tu nie byłem. Brudne, niesprzątane
ulice – MacDougal Street, Bleecker Street – w ostatnich latach stały się
powszechnie znanym siedliskiem nowojorskiego homoseksualnego i narkomańskiego półświatka. W kawiarniach, barach kobiety w spodniach, z rozpuszczonymi włosami i przypominającymi oblicza zabalsamowanych
nieboszczyków, upudrowanymi na biało twarzami, długowłosi, brodaci
mężczyźni w rurowatych spodniach, niektórzy mają w uchu złote kółko. W Figaro widzę po raz pierwszy, jak taki dziewczynochłopiec w rurowatych
spodniach szybkim gestem wsuwa coś do tylnej kieszeni spodni innego
efeba – pewnie heroinę, LSD czy coś podobnego. Przy kawiarnianych
stolikach gnieździ się przygnębiająca bezdomność i osierocenie, które
nie protestuje, nie chce „czegoś innego”, tylko być, trwać z godziny na
godzinę, w zaniedbaniu i zaroście. Ten zarost jest marką, znakiem
przynależności. Charakterystyczną cechą tej młodzieży nie jest bunt,
tylko rozpad ich życia.

Przy wejściu do hotelu Greenwich – stojącego przy Bleecker Street
schroniska dla bezdomnych – tablica z cenami pokojów: „Special room na
tydzień 16 $” – w takim miejscu i w takich warunkach nie jest to mało.
Mieszkańcy nieustannie wchodzą i wychodzą przez obrotowe drzwi. Starzy
brodaci ludzie w tenisówkach funkcjonujący na marginesie ludzkiej
egzystencji. W wielkich miastach wszędzie widać objawy tego rozpadu,
rozkładu, ale w Nowym Jorku jest to szczególnie przygnębiające i niepokojące.

Idę ulicą 23 wzdłuż rzędu hiszpańsko-portorykańskich sklepów, a wieczorem słyszę w radiu, że właśnie tam, gdzie przechodziłem przed
kilkoma godzinami, troje Portorykańczyków – dwóch chłopców i dziewczyna
– ciosami noża zabiło starego człowieka i młodego chłopca; zdobyty łup
wynosił wszystkiego dwa dolary pięćdziesiąt dziewięć centów.

W telewizji pokazują pogrzeb Adenauera. Ten majestatyczny pogrzeb mógłby
być zmartwychwstaniem Niemiec – i Niemcy urządzili go z takim zamiarem.
Przez chwilę nostalgia za tymi „innymi” Niemcami, które – niezależnie od
Hitlera – były wielką siłą, bez których nie ma i nie może być Europy.
Tylko że – jak dowodzi pięćdziesiąt lat doświadczeń – te Niemcy ciągle
od nowa wykolejają Europę.

18 maja

Pojutrze lecimy do Europy. Dokładnie czterdzieści lat temu stałem na
lotnisku w Bourget i widziałem lądowanie Lindbergha.

Nowy Jork. Piętnaście lat. Po tym czasie mniej więzi, niż kiedy tu
przyjechaliśmy. Wszędzie korupcja i indolencja. W ciągu piętnastu lat
nie ukazała się tu po angielsku ani jedna napisana przeze mnie linijka,
mafia zdusiła w zarodku wszelkie możliwości publikacji. Teraz reklamują
wspomnienia córki Stalina.

W nocy niespokojny sen: Bandi nadchodzi z przeciwka (już blisko
trzydzieści lat, jak umarł), gruby, spocony, i zacinając się, krzyczy w wielkim podnieceniu: „Wyobraź sobie, że Bóg zwariował!”. To nonsens,
chcę protestować – ale Bandi w końcu przychodzi „stamtąd”, z tamtej
strony, więc może coś wie… Nie pozwala mi dojść do słowa, jąkając się,
dowodzi: „Wyobraź sobie, zwariował… Jak dyrygent, który podczas
prowadzenia Missa solemnis nagle oszalał i zaczął dyrygować bez ładu,
kiedy miała wejść harfa, on kazał wejść kotłom…”. Jąka się spocony i mówi: „Nie ma już harmonii. Nie zauważyłeś?…”. I znika. Wspomnienie
tego snu pozostało żywe jeszcze długo po przebudzeniu.

Mieszkanie w Salerno znaleźliśmy w doskonałym porządku. Cztery pokoje
czysto wysprzątane, nic nie zginęło, wszystko na swoim miejscu. Miasto
jest tajemniczo piękne, wyniosłe, niepowtarzalne. Nie sądzę, że
zamieszkamy tu na stałe, ale na długie lato – a może i na dwa – musimy
tu pozostać, zimę zaś chyba spędzimy w Austrii. A potem „do domu”, do
Ameryki, gdzie János jest dla nas jedynym bliskim, prawdziwą rodziną.

W Neapolu zimny, późnojesienny wiatr. Na ulicach twarze, gesty sprzed
setek tysięcy lat. To nieprawda, co twierdzą głupi komuniści, że
konserwatyzm oznacza bezwład. Konserwatyzm, który czerpie siłę z baterii
tradycji, jest energią twórczą. W Neapolu we wszystkim czuje się tę
konserwatywną siłę.

Po raz pierwszy w życiu nie mam żadnych „planów”. Umrę, to pewne – ale
to nie plan. Świeci słońce. Jestem stary, jestem wdzięczny, ponieważ –
jeszcze raz, przez chwilę – świeci słońce. To jedyna realność w moim
życiu. Wszystko inne jest tak daleko, jakbym czytał listy od zmarłego
człowieka.

W domu przyjęto nas wiadomością, że została zakupiona nowa winda i mam
pilnie wpłacić część przypadających na mnie kosztów. Po raz pierwszy w życiu kupiłem windę, jeszcze nigdy nie posiadałem takiego środka
komunikacji. Człowiek w końcu dożywa wszystkiego.

Teren wokół naszego domu już zabudowano sześciopiętrowymi betonowymi
klatkami; widok tak samo przygnębiający jak w Nowym Jorku. Tylko stary,
osiemdziesięcioletni sąsiad, wieśniak z Kampanii, zachował jeszcze na
skraju miasta swoją działkę, porośnięty żółtymi kwiatami ogród, który
każdego ranka podlewa i kopie. Stoi też jeszcze w sąsiedztwie jego dom,
piętrowy, stuletni południowowłoski wiejski dom. Ale to z jego strony
ani nie „wierność”, ani „bohaterstwo”, tylko spekulacja.

Piękno – budynki, drzewa, ukwiecone balkony, czasem czyjaś twarz – które
tu jeszcze pozostało przez roztargnienie, w skrasowiałej Italii.

1 czerwca

Jaskółki. O zmierzchu zaczynają swój szalony powietrzny balet. To jakaś
wielka, tragiczna ekscytacja, koniec światła, koniec dnia, nadchodzi
zmierzch, przeznaczenie, noc. Nad balkonem jeszcze ciągle jaskółcze
gniazdo, jak przed dwoma laty.

W Ameryce nie ma jaskółek. Pod parapetem okiennym i aparatem
klimatyzacyjnym gniazdo zbudowały sobie wróble; kiedy likwidowaliśmy
nowojorskie mieszkanie, odkryliśmy to wróble gniazdko.

Mieszkanie jest chłodne, przyjemnie przestronne, pokoje wysokie; to nie
życie w klatce, jak było w Nowym Jorku. Pod koniec pobytu nowojorska
klatka stała się jednak domem. Na południu Europy pokoje są przestronne,
ale nie ma „domu” – nikt nie ma domu, Włosi po prostu go nie mają.
Domem, mieszkaniem jest ulica i spacery pod niebem. I jest w tym coś
dobrego.

Skromne egzystencje. Stolarz, którego poprosiliśmy, żeby naprawił drzwi
od szafy. Ma trzydzieści lat, żonaty, dwoje dzieci, zarabia miesięcznie
siedemdziesiąt tysięcy. Kilogram mięsa kosztuje tysiąc lirów i tak
dalej. Mieszkania są tanie, wszystko inne – żywność, ubranie – droższe
niż w Ameryce. Ale ma auto. Po tylu upokorzeniach auto jest
zadośćuczynieniem.

4 czerwca

Dwie duże skrzynie zostały dostarczone z Nowego Jorku dokładnie co do
dnia; w Neapolu, gdzie okazaliśmy dokumenty celne, nawet ich nie
otwierano, od razu wydano pozwolenie na wwóz stu pięćdziesięciu
kilogramów naszych rzeczy osobistych. Stało się to dzięki pomocy
spedytora neapolitańskiego, który z papierami w ręce chodził od pokoju
do pokoju, przekonał przynajmniej dziesięciu urzędników, by podpisali i przypieczętowali dokumenty, co oni bez pytania, od ręki robili, a gdy
kogoś akurat nie było przy biurku, spedytor sam przybijał pieczątkę. To
wszystko nie miało jednak żadnego sensu. Bo – w ciemno i bez kontroli –
mogłem był wwieźć sto pięćdziesiąt kilogramów heroiny czy broni, nikogo
to naprawdę nie obchodziło. Ale pieczątki, urzędowość, bieganie z papierami, podpisywanie były oczywiście niezbędne, ponieważ urzędnicy z tego żyją. Od tej pory minął tydzień; w oznaczonym dniu nie przywieziono
nam skrzyń, które jeszcze ciągle leżą w neapolitańskim magazynie. Droga
z Neapolu do Salerno ma pięćdziesiąt siedem kilometrów, ale przewóz trwa
dłużej niż z Nowego Jorku do Neapolu, odległego o osiem tysięcy
kilometrów. Świat już taki jest, człowiek musi się zestarzeć, by
zrozumieć i pogodzić się z tym.

Wieczorami spacer brzegiem morza w kierunku Paestum. Cisza, powietrze
wonne, cierpkie, górskie i leśne – i oddech morza. Wzdłuż alei kwitną
wielkie kaktusy, na brzegach ich wielkich jak dłoń liści kolczaste,
kosmate pączki, z których wyrastają żółte kielichy kwiatów.

Uprzejmość jest jak lecznicza terapia dla cierpiących na depresję
pacjentów. Dopiero teraz uświadamiam sobie, w jak furmańskim świecie
żyliśmy.

Zmiana z Ameryki na Europę zachodzi łatwiej i bardziej bezszmerowo, niż
sądziłem. Tu w wielu miejscach widać oczywiście niedbalstwo, ale w klimacie, trybie życia, ludziach i instytucjach nie czuję tego wrogiego
oporu, jaki panuje w Ameryce.

7 czerwca

Dwie wielkie skrzynie – łącznie sto pięćdziesiąt kilogramów – które
wysłałem statkiem z Nowego Jorku, wreszcie dotarły, dwóch ludzi, dysząc,
wniosło je do nas na szóste piętro i mamy tu teraz wszystko, co, jak
uznaliśmy, przyda się nam z nowojorskiego mieszkania: ubrania, różne
własne rzeczy, książki, rękopisy; L. zapakowała nawet czajnik z gwizdkiem. Teraz, gdy na to wszystko patrzę, Nowy Jork wydaje mi się
jeszcze bardziej obcy. Piętnaście lat w mieście i żadnych wspomnień!
Wśród książek znajduję Eckermanna, Plutarcha po angielsku, zbiór wierszy
Aranya, Biblię Károliego (wszystkie zaczytane i podniszczone, mam zamiar
zanieść je tu do introligatora) i Johnsona Boswella. To wszystko, co
przywiozłem. Nocą otwieram Biblię, czytam opowieść o Dawidzie i Goliacie, o odważnej walce posługującego się procą młodego Dawida;
jednocześnie radio podaje, że wybuchła wojna arabsko-izraelska i że
izraelskie siły wojskowe „wtargnęły w głąb terytorium Egiptu”.

Czasem na kilka godzin palący upał – ale w cieniu, po drugiej stronie
ulicy, trzęsę się z zimna.

Wielka radość na wąskiej uliczce Mercato znów ujrzeć introligatora,
grawera, jubilera, rzemieślników, którzy są wierni swojemu fachowi. Jak
pisarze. Nie wiadomo, jak im się udaje wyżyć ze swojego fachu. (Podobnie
jak pisarzom).

Lajos zmarł przed czterema laty, na drzwiach mieszkania jeszcze ciągle
znajdowała się tabliczka z jego nazwiskiem, długo nie chciałem jej
zdejmować. Ale teraz już zdjąłem i zamówiłem nową, z własnym nazwiskiem,
bo nie można mieszkać pod szyldem zmarłego. Gdy przybijam na drzwiach
nową tabliczkę (MÁRAI, tylko nazwisko, grawer wyrył je wielkimi
literami), ogarnia mnie nieprzyjemne uczucie, unheimlich. Takie jest
życie, nieprzyjemne i unheimlich – bo nie sposób nie pomyśleć o gościu, który jutro lub niedługo zdejmie moją tabliczkę z drzwi i przybije na jej miejscu swoją, z własnym nazwiskiem.

8 czerwca

Dwie wielkie skrzynie, w których teraz przybył tu nasz doczesny majątek,
to te same skrzynie, z którymi przed piętnastu laty wyjechaliśmy z Neapolu do Ameryki. Blaszane skrzynie dobrej jakości, wiele wytrzymały.
Jak my.

Wieczorem zatłoczony autobus długo stoi przy przystanku na jakimś
ciemnym rogu ulicy. Kierowca wysiada, wokół niego zbiera się tłumek – tu
ludzie jak muchy natychmiast grupowo obsiadają wszystko – i zaczyna się
długie gestykulowanie, ponieważ matka z histerycznym dzieckiem oskarża
kierowcę o szok wywołany gwałtownym hamowaniem. Zatłoczony autobus ponad
dwadzieścia minut stoi na rogu ulicy: odgrywają wyśmienitą scenę
commedii dell’arte, żadna strona nie potrafi zakończyć, tematem jest
kwestia odszkodowania czy jakiegoś innego szwindla. Gra – gestami,
minami, przeciągle, śpiewnie wypowiadanymi słowami – doskonała, widzowie
i słuchacze nie mogą się jej napatrzyć do syta, słuchają ze znawstwem,
poważnie, jak bywalcy oglądający intermezzo w teatrze.

Na szerokiej na półtora metra uliczce Mercato otwarto elegancką
kawiarenkę: wszystkiego cztery stoliki, drewniana boazeria, delikatne
ryciny na ścianach. „Obroty”, jakie ten mały lokalik w niewielkim
Salerno jest w stanie osiągnąć, są zapewne niewielkie. Ale jednak
otwarli go, bo Mercato to uliczka śródmiejska, coś w rodzaju wąskiej
ulicy Váci w Budapeszcie, i powinna tu być mała, wytworna kawiarenka; w tym przedsięwzięciu wyraża się ambicja Miasta – co od wieków jest czymś
innym i czymś więcej niż tylko widokami na dobry interes. Ale takich
Miast jest już w Europie niewiele.

To, co tu „dobre”, to zwykli Włosi, typ człowieka, który trudno opisać:
to ktoś, kto nie ma planów realizowania się w hierarchii społecznej, po
tysiącletnich upokorzeniach i bolesnych doświadczeniach chce po prostu
żyć, uprzejmie i z rezygnacją. „Mieszczanin” tu też jest niesolidny,
nieuprzejmy, okrutny. Ale zwykli ludzie stanowią pocieszenie, są godni
zaufania. Dlatego tu jestem, pod koniec życia. W Ameryce zwykli ludzie
nie są „dobrzy”, tylko wrodzy, niegodni zaufania, niezadowoleni i gniewni.

Malarze pokojowi. Młodzi Włosi. Po zakończeniu pracy jeden z nich pyta,
jaki mam zawód. Po mojej odpowiedzi zamyśla się i mówi poważnie: „To
zaszczyt dla nas, że mogliśmy pracować w mieszkaniu pisarza”. Takiego
zdania w Nowym Jorku nikt nigdy by nie wypowiedział; ani malarz
pokojowy, ani nikt inny.

Włosi przez tysiące lat odżywiali się węglowodanami i celulozą – jedli
kluski, jarzyny i owoce. (Mało ryb i bardzo rzadko mięso). Teraz, dzięki
obrotom towarowym Wspólnego Rynku, zaczynają jeść proteiny, więcej
mięsa, jak nigdy wcześniej. Możliwe, że to zmieni ich charakter?

Wystawa: w śródmiejskim barze, gdzie po południu piję kawę, wciskają mi
w rękę zaproszenie. W inteligenckim klubie La Scacchiera o wpół do ósmej
po południu (wieczór tu zaczyna się później) zostaną przedstawione
dzieła neapolitańskiego rzeźbiarza Gabriele Zambardino. Na wernisażu ma
się zjawić miejscowy arcybiskup, S.E. Moscato, wszyscy są mile widziani.
Klub znajduje się na czwartym piętrze domu przy via delle Botteghelle,
jednego z zaułków najstarszej części śródmieścia. To dawny pałac z szerokimi, płaskimi schodami, wielosetletnimi wnętrzami, wszędzie
rośliny, wielka liczba pokojów, łukowe sklepienia i stiuki; dom, o jakim
mówi bohater powieści Lampedusy, gdy wyjaśnia, że dżentelmen mieszka
tylko w takim domu, w którym nie zna liczby pokojów. W jednej z sal
krząta się młody człowiek w koszuli, z grzywą włosów – to rzeźbiarz
Zambardino. Ma około trzydziestki, szalony błysk w oku, artysta. Rzeźbi
nowoczesne pokrzywione świątki, tyczkowate Piety w manierze
Giacomettiego. Utalentowany. Po salach snuje się kilku młodych ludzi.
Klub jest w Salerno miejscem ich spotkań. Przez na wpół otwarte drzwi
widzę przy stole sztandar ze swastyką. Ale to może być równie dobrze
rekwizyt teatralny. Wszystko wydaje się egzotyczne i smutne. Kiedy
stamtąd wychodzimy, mijamy arcybiskupa, to wysoki, stary człowiek,
towarzyszy mu młodszy ksiądz; wytworni i szczególni ludzie.

Następnego dnia w miejscowej bibliotece. Wiele sal, książki zamknięte na
kłódkę. Bibliotekarz mówi, że „wśród młodzieży widzi się wielkie
rozdarcie”. W czytelni trzech młodych ludzi opartych na łokciach,
przygotowują się do egzaminu. Poza nimi przez całe godziny nikogo.

Kolacja w małej restauracji, gdzie obsługuje nas garbaty kelner. Za
talerz doskonałej zupy cozza, dwie wspaniałe pizze, wino, napiwek,
nakrycie płacimy osiemset lirów, a więc dolara dwadzieścia centów. W Nowym Jorku dwie osoby muszą wydać więcej na samo metro, jeśli chcą
dojechać do śródmieścia. A jednak, życie nie jest tu tanie; w pieniądzu
kryje się podstępna drożyzna.

W Paestum. Siedząc pod kawiarnianą markizą naprzeciw świątyni Posejdona,
przez godzinę przyglądam się głębokim kolorom skąpanego w czerwcowym
słońcu krajobrazu Kampanii.

To śródziemnomorskie światło, które wszystkiemu nadaje sens, jest
wielkim darem. Dobrze jeszcze raz przeżyć tę światłość [zanim zrobi się
ciemno9].

Światło śródziemnomorskie: światło przynoszące dojrzewanie; również
dojrzewanie w sensie rozumienia. To światło sprawia, że w człowieku
rodzi się mądra, pełna rezygnacji świadomość – tu czuje się ją wszędzie,
w spojrzeniach ludzi, w ich zachowaniu.

W tym roku pierwsza kąpiel w morzu.

Siostra przysłała mi ostatnią fotografię szwagra zmarłego pod koniec
zeszłego roku. Miał siedemdziesiąt dwa lata: na zdjęciu wygląda na
człowieka zdrowego, pełnego siły – i patrzy przeszywającym wzrokiem;
gniewne spojrzenie człowieka gotowego na wszystko.

Ale pewnie nie był gniewny. Może tylko bardzo nieszczęśliwy.

22 lipca

Każdego ranka kąpiel w morzu. W ciągu dnia suchy upał. Chłodne noce.
Takie powinno być lato, żeby cieszyć.

Wiadomość z prasy: w pewnym prowincjonalnym miasteczku francuskim
otwarto muzeum burdelu; we Francji przed dwudziestu laty zakazano
funkcjonowania domów publicznych i wszędzie je pozamykano; ale trzy
stare damy – może nie stare panny, ale na pewno osoby wiekowe – w jednym
z takich przybytków urządziły muzeum. Wstęp kosztuje dwa franki.
Właścicielki pokazują pokoje, historyczne pamiątki, puste pudełka po
wazelinie, bidety… wszystko, co pozostało po tamtej cywilizacji. Jak w Pompejach.

Po zakończeniu wojny i terroru hitlerowskiego z szuflad niemieckich
biurek nie wyjęto rękopisów, na które czekano, o których szeptano, że
powstawały w sekrecie w tamtych strasznych czasach i ukrywane w szufladach czekały na chwilę, kiedy pisarz będzie mógł wreszcie
wypowiedzieć całą prawdę. Chwila nadeszła, ale pisarze milczą, a rękopisy zapewne dalej leżą w szufladach biurek. Za żelazną granicą też
są takie szuflady. Ale możliwe, że z tej skrytki ukrywanej przed
czerwonym terrorem też nic nie zostanie wyjęte. A w każdym razie nic, co
jest literaturą.

27 lipca

Neapol. Wściekły, niebezpieczny upał. Ludzie śpiewający w gorącym
zaduchu w kościele przy via Brigida. Święta oparta o tylną ściankę
szklanej witryny wygląda, jakby zaraz miała zemdleć. Chodniki puste,
pojazdy toczą się po ulicach niespiesznie jak zielone robaki w gorgonzoli. Mądre, wspaniałe i zepsute miasto skwierczy i smaży się w tym upale jak placek w oleju na blaszanych patelniach ulicznych
sprzedawców.

Niemiecka książka – Robert Haerdter: Tagebuch Europa. Wdzięczny
pomysł, staranne, piękne wykonanie. Relacje dawnych podróżników z kilku
europejskich miast – Manchesteru, Weimaru, Escorialu; co widzieli i co
sobie myśleli, kiedy coś zobaczyli. (To drugie jest zawsze ważniejsze,
bo pierwsze znajdziemy w bedekerach). Doskonały cytat z Humboldta, który
bawiąc w Escorialu, widział podczas obiadu cynicznego starego piernika,
króla Karola IV i jego żonę trucicielkę, kochankę Godoya. Kilka linijek
jak rysunek Goi. Ten, kto tę książkę zredagował, Herr Doktor, to cenny i dobry typ Niemca, pożyteczniejszy od chełpliwych i nieudanych
naśladowców Fausta; ale Herr Wagner też wiele dał światu.

Taki upał musiał panować w Ołowianym Więzieniu. Ale nocą można upałowi
uciec, wiatr od Afryki przynosi ulgę. Ten upał jest całkiem żywy, a więc
znośny – jak cień, żywy i chłodzący; nie to co w Nowym Jorku, gdzie od
cementu jednakowo biją gorąco i chłód, oba mordercze i nieludzkie.

L. pyta mnie, czy nie czuję, że na starość człowiek staje się swoją
własną karykaturą. Ależ tak, czuję to. A jednak człowiek nawet na stare
lata i pomimo karykaturalności powinien trzymać się swoich przekonań.
Rządy czy władze nie mają ani przekonań, ani zasad moralnych, mają tylko
politykę, którą zmieniają zgodnie z własnym interesem. Człowiek prywatny
nieposiadający przekonań jest gorszy od swojej własnej karykatury:
strach na wróble, słomiana kukła.

5 sierpnia

Nocą leżałem na tarasie i patrzyłem na gwiaździste niebo –
śródziemnomorski firmament, którego nie zasłaniają opary wielkich miast
– i obok cudów, które na nim widziałem, cudem wydała mi się też
niezwykła zdolność ludzkiego oka, potrafiącego dojrzeć ciała świetlne,
które w sensie ziemskim znajdują się w niewyrażalnie wielkiej
odległości. Zdolności człowieka są cudowne, nawet jeśli on sam jest z niedoskonałego materiału.

Wśród tekstów zawartych w Tagebuch Europa pouczające są zapiski
weimarskiego kanclerza Müllera na temat balu, jaki Karl August, książę
weimarski, zmuszony był wydać na rozkaz Napoleona dla wojska i ludu,
który zgromadził się, żeby ujrzeć Cesarza i cara Aleksandra na paradzie
zorganizowanej po bitwie pod Jeną. Wśród zaproszonych gości znajdował
się również Goethe, ale według wspomnień kanclerza Cesarz ledwie
zaszczycił go uwagą; prosił raczej, żeby przyprowadzono na bal starego
Wielanda, który, dysząc astmatycznie, w końcu przykuśtykał i długo
rozmawiał z Cesarzem. Kanclerz weimarski podsłuchiwał w pobliżu i usłyszał, jak na pożegnanie Napoleon spytał Wielanda: „Wierzy pan, że
Jezus Chrystus naprawdę żył?” – a kiedy wystraszony Wieland zaczął się
jąkać, Cesarz roześmiał się i skinął, że rozumie, Wieland nie może
powiedzieć nic innego.

9 sierpnia

Odrywa się sznurek od rolety okiennej. Ze stojaka spada budzik, zrywa mu
się sprężyna. L. upada nagle w swoim pokoju, na szczęście bez obrażeń.
Czy są „takie” dni? Tak, są. Jaki jest ich sens? Czy takie dni mają
swoją przyczynę? Nie wiemy. Seria, ślepy przypadek? Może. Demony?
Możliwe. Nie wiemy.

W takich chwilach trzeba poszukać w świadomości i w rezerwach komórek
nerwowych resztek, ostatków energii. Działać z minuty na minutę, jak
pilot lecący w burzy.

Każdego ranka w morzu. W znanym, miękkim, starym morzu. Jest inne od
oceanu, bliższe, bardziej rzeczywiste. W Morzu Śródziemnym nie
przyprawia mnie o dreszcz oceaniczna obojętność, która niepokoiła mnie,
kiedy pływałem w Oceanie Atlantyckim.

Zaniosłem do tutejszego zegarmistrza dwa budziki, żeby ponaprawiał
zepsute mechanizmy. Ale możliwe, że to przejaw zbytniego optymizmu.

Włochy są państwem policyjnym, w którym jednak wszyscy robią, co chcą,
zarówno policja, jak i łobuzy. Trwające trzy tysiące lat współżycie
nauczyło ludzi i instytucje: wystarczy udawać, że Urząd utrzymuje
porządek. W rzeczywistości to życie utrzymuje jakiś porządek. I ten
porządek jest najpewniejszy.

Lektura:Der Prozess beginnt, kilka odwilżowych eksperymentów z lat
1956–1960, opowiadania pisarza używającego pseudonimu Abram Terc, a także Dudincewa i innych rosyjskich autorów. Opowiadanie Terca
rzeczywiście demaskujące; ukazuje schizofreniczny stan ducha
bolszewickiego społeczeństwa w czasach stalinowskich: już nie wierzą w Ideę, odczuwają wstręt do wszystkiego, czym częstuje ich rzeczywistość i nie mają pojęcia, czym tę Ideę i rzeczywistość można zastąpić.

Morze, powietrze, światło mają już jesienne kolory. Poranna kąpiel w morzu orzeźwiająco chłodna. W południe na tarasie Lido, Costiera
Amalfitana otulone złotą mgłą.

Amerykański Urząd Emerytalny przysłał mi kwestionariusz. Pytają „ile
godzin pracowałem w tym roku jako pisarz” i „czy reklamuję gdzieś swoje
umiejętności pisarskie”. Sens tych pytań jest taki, że jako staremu
pisarzowi wolno mi pracować tylko czterdzieści pięć godzin na miesiąc,
bo jeślibym pracował więcej, wypłata mojej emerytury zostanie
wstrzymana! Ta ankieta jest doskonale amerykańska. Urząd, który pyta
pisarza, ile godzin „pracuje” miesięcznie (kiedy? w jaki sposób? jeśli
spaceruje i rozmyśla, to nie „pracuje”?) – cała Ameryka.

29 sierpnia

Coudenhove-Kalergi:Ein Leben für Europa. Matka autora jest Japonką,
ojcem austriacko-czeski hrabia. On sam zaś bastardem urodzonym w Japonii, wychowanym w Austrii, uczył się w Theresianum, zawód: „filozof
i polityk” (sic). To jeden z tych barwnych błędnych rycerzy dwudziestego
wieku, dyletant w rodzaju Alberta Schweitzera. Kilka ładnych stronic,
gdy pisze o matce, córce japońskiej rodziny kupieckiej, która w Wiedniu,
u boku austriackiego męża hrabiego wiodła tajemniczy, samotny żywot, ale
nie poddała się. Autor jest czołową postacią Ruchu Paneuropejskiego. Ten
ruch jest jednocześnie utopią i przemysłem. Czytelnikowi wspomnień
trudno zrozumieć, kim właściwie jest ten dyletancki filozof i polityk –
czy to Austriak, który filozofuje, czy Japończyk, który politykuje.
Ponieważ nie znał się na niczym, ale był barwną figurą i obrotnym
młodzieńcem, pod koniec pierwszej wojny światowej (miał wówczas
dwadzieścia trzy lata) ogłosił ideę Zjednoczonej Europy, którą przed nim
ogłaszali już Juliusz Cezar, Karol Wielki, Napoleon i Pál Auer10.
(Ten ostatni jest widoczny na dwóch fotografiach). To, co w tej
komicznej książce jest pouczające: jawna opowieść o tym, jak taki
„macher” (jak w Wiedniu, a może i w Japonii nazywa się podobnych, łasych
na karierę letkiewiczów) wymyśla dla siebie Rolę. Technika jest
następująca: do wszystkich pisze listy, przedstawia się, prosi o pomoc.
Do Wilsona, który go nie przyjmuje, do Roosevelta, który go nie
przyjmuje, później do papieży, do de Gaulle’a, do wszystkich. Niektórzy
odpowiadają, niektórzy wyręczają się sekretarzem, który odpowiada na
list, ale błędny rycerz jest niestrudzony w prezentowaniu siebie i swoich planów. Tacy kręcący się wszędzie, zabiegający o swoje,
bezwstydnie oferujący się ludzie są w końcu użyteczni: Idea, niezależnie
od oferującego ją komiwojażera, staje się żywa.

Rankiem, kiedy wracałem z kąpieli, widziałem na jednej z ulic, jak pół
tuzina dzieciaków bawiło się w semafor, ustawiały się rzędem przed
samochodami i w trakcie tej zabawy śmiały się tak serdecznie, tak z całego serca, jak to opisałem w jednej ze scen Krwi Świętego
Januarego. W Ameryce nigdy nie widziałem, żeby dzieci śmiały się tak
swobodnie.

5 września

Po dwóch wietrznych, deszczowych dniach odpływu znów słońce –
wczesnojesienne, o słodkawo-stęchłej woni. Z tego słońca spragniony
organizm pobiera i magazynuje azot, witaminę D, słodycz życia. Starość
to strach przed zimą, ciemnością, brakiem światła.

Mauriac:Memoires interieurs. Na pierwszych stronach pisarz – mądrze i szczerze – opowiada o tym, że człowiek zaczyna obserwować na sobie
objawy starości, kiedy nie jest w stanie zharmonizować rytmu własnego
życia z rytmem otaczającego świata. A już szczególnie, gdy rytm
otoczenia zmienia się barbarzyńsko…

Wśród roślin doniczkowych na tarasie mamy dwa indyjskie kaktusy i jeden
z nich wydał iglaste, jadalne owoce. Po raz pierwszy w życiu mam owoce
własnego chowu, i to na dodatek z kaktusa.

Od kilku miesięcy nie mamy ani grosza przychodów, nie przysyłają nam
emerytur, pewnie wstrzymano je wskutek niedbalstwa jakiegoś urzędu.
Żyjemy z bardzo niewielkiej sumy, jaką przywieźliśmy ze sobą, żyjemy
doskonale, bez trosk, trzymamy służącą, mamy wszystko, czego potrzeba.
Wewnętrzny porządek życia jest tajemniczy.

Goście z Niemiec, małżeństwo węgierskich emigrantów. Mężczyzna jest
dziennikarzem, jego żona była aktorką. Po raz pierwszy od wielu lat
przez kilka wieczorów gadanie – nie konwersacja, tylko gadanie. Chyba
tego brakowało mi najbardziej w Ameryce.

12 września

Castellammare. Pałac, w którym chłodzili się królowie z dynastii
Andegawenów i Burbonów, i gdzie chronili się przed neapolitańską dżumą.
(W niedzielę wielki zachwyt podczas czytania neapolitańskiego fragmentu
Miłości Toldiego11). Przyjeżdżamy po deszczu, w parku zapach
wilgotnych opadłych liści, magnolii i sośnicy japońskiej, w hotelu puste
pokoje, historyczna cisza. Herbatę podają w ogrodzie – w jednym z najpiękniejszych zakątków Europy. Potem w Gragnano, w piwnicy
wypełnionej beczkami kupuję czerwone wino – tutejsze cierpko-gorzkie,
trochę musujące wino. Wszędzie uprzejmość, dobre wychowanie. Po Nowym
Jorku to jak kąpiel lecznicza.

Z wysokości terazza patrzę, jak wczesnym rankiem „otwiera się” włoska
ulica: podciągają żaluzje, sprzedawca owoców wyładowuje towar –
mięsiste, wonne, cielesne jak rodem z Kanaanu owoce Kampanii, nieśplik,
jadalne kasztany, wonne morele i brzoskwinie, szlachetne gruszki,
jabłka, słodkie winogrona; piekarz wykłada na wystawę świeże wypieki;
ten widok czynnej i krzątającej się, nabożnie pracowitej ulicy włoskiej
przypomina mi ruchomą szopkę bożonarodzeniową presepe: gdy nakręci
się sprężynę, figurki zaczynają się ruszać. Ale jest tu także co innego:
w tej okolicy mieszka wielu Włochów, którzy pracowali w Ameryce, a potem
wrócili do ojczyzny i robią tu to samo, co robili tam. Jak w dziecięcej
zabawie: „Przybyliśmy z Ameryki, naszą profesją jest…” – tak samo
brzęczy ta poważna zabawa w dole na ulicy. Dalej w wierszyku: „A każdy
wykonuje swój zawód…”. I to też prawda. Na przykład: fryzjer ostrzy
brzytwę. Piekarz piecze. Szewc przybija podeszwę. Pisarz pisze.

Mauriac. Szczere słowa o starości, o francuskiej prowincji, o cywilnym
zakonie demoiselles, starych panien męczennic, których życie zostaje
wyssane przez rodzinę i prowincję – a zaraz po tym nieznośna deklamacja
o religii i Łasce. W końcu ten człowiek napisał świetne powieści i ma
już ponad osiemdziesiątkę. Więc podczas czytania takich enuncjacji
rośnie nieprzyjemne podejrzenie, że ktoś, kto w ten sposób pisze o religii, jest tak samo nieszczery jak inteligent-komunista deklamujący o komunizmie, w który przecież nie może wierzyć, jeśli jest rozumnym
człowiekiem.

W południe na nadbrzeżu przez półtorej godziny patrzę na rozjuszone,
wzburzone morze. To najlepszy środek na uspokojenie nerwów; lepszy od
wszelkich modnych syntetycznych tranquillizerów12.

Wszystko jest tu takie samo jak przed dziewiętnastu laty, kiedy
przybyliśmy na ten brzeg. Coś stałego, co przykuwa tu ludzi – tutejszych
tak samo jak obcych, którzy tu zbłądzą, wyjeżdżają, a potem wracają. Tu
wszystko jest na swoim miejscu.

Muszę prędko zdecydować, na co mam przede wszystkim wydać tych tysiąc
dolarów, których chwilowo nie mam: założyć w mieszkaniu centralne
ogrzewanie, czy wydać Dziennik? Przed dziesięciu laty nie wahałbym się
i wydałbym Dziennik. Dziś jestem mniej pewny – zima na Południu
potrafi być przewrotna. A ja jestem o dziesięć lat starszy. Fakt, że
Dziennik też.

15 września

Po raz pierwszy tak jasno widzę to, co myślałem na temat Europy, będąc w Ameryce: coś, co nazywa się „Historią”, opuściło Europę, już nie tu się
„dzieje”.

Dzisiejsi – młodsi i starsi – pisarze zrozumieli chyba, że z ludźmi
stało się coś bardzo złego: człowiek nie wierzy już ludziom.

Burza. Tu natura przemawia do człowieka bardziej bezpośrednio, po ludzku
niż w Ameryce. Burza przelatuje nad okolicą, sieje zniszczenie, ale w zjawiskach atmosferycznych nie ma tamtej oceanicznej obojętności. A po
przejściu burzy natychmiast wychodzi słońce, powietrze jest miękkie i pachnące. Tutejszy klimat jest jeszcze na ludzką miarę.

Złodziejka; L. zwraca moją uwagę, że pewna nasza znajoma – mieszkająca w Rzymie młoda Węgierka – ma odczyt w Radiu Wolna Europa. Wysłuchujemy
szkolnego odczytu i z zaskoczeniem słyszymy jeden z rozdziałów Krwi
Świętego Januarego (w którym opisuję transakcję zawartą przez
neapolitańskiego handlarza ryb), który autorka, nie wspominając nawet
mojego nazwiska, słowo w słowo włączyła do swojego tekstu rodem ze
szkolnego kółka samokształceniowego. W tej kradzieży kieszonkowej jest
coś niepokojącego, ponieważ ta osoba niedawno była naszym gościem,
mieszkała u nas, kto wie, co jeszcze ukradła, jaką intelektualną srebrną
łyżeczkę?

16 września

Kelner w kilkusetletniej Caffè Mercantini na maleńkiej via Mercantini:
ktoś, kto pozostał tu z settecento. Fryzura, czerwony frak, ruchy, we
wszystkim niezafałszowane settecento, jakby swojego czasu obsługiwał
Casanovę. A teraz obsługuje mnie, perfekcyjnie i z godnością.

Nikołaj Arżak (pseudonim literacki skazanego na pięć lat ciężkich robót
Julija Daniela): Hier spricht Moskau. Razem ze swoim towarzyszem,
Abramem Tercem (Andriej Siniawski) tłuką właśnie kamienie w jakimś
łagrze, ponieważ przemycili za granicę swoje utwory, które nie mogły się
ukazać w Sowietach. Obaj zdolni. Terc opisuje świat
schizofreniczno-surrealistyczny, Arżak pisze fantastykę – reportaże o sowieckim świecie, w którym pewnego dnia zostaje ogłoszony „Dzień
Publicznych Mordów”. Ten pamflet jest krzyczący jak plakat, ale właśnie
dlatego przekonujący. Co musi istnieć w społeczeństwie, jaka rozpacz,
żeby pisarz w sekrecie, bez żadnej nadziei na publikację w ojczyźnie
tworzył taką swiftowską, wolterowską, okrutną i dziką fantazję? Jeśli
jest jeszcze nadzieja, to ta rozpacz ukazuje jakieś światło, jakieś
wyjście.

Niezależność na czas starości… Wielki dar. A poza tym też to miejsce –
Salerno, mieszkanie, Neapol, Costiera Amalfitana, ludzki wymiar tego
regionu – gdzie dobrze być starym.

Zaczynamy odkrywać wioski w górach otaczających wybrzeże. Giovi,
kwadrans autobusem, który rusza z najbliższego rogu ulic. Figi,
winogrona, pomarańcze, cytryny, w górach ogrody Kampanii pełne wszelkich
owoców. Prastary tryb życia, nigdzie ani śladu turystyki; uprzejmi,
przyjaźni ludzie. W głębi morze, wokół wyżyny Apeninów otulone
niebiesko-srebrnymi szalami.

Uroda Neapolu. W świetle barwy dawnych ulic. Kwiaty. Obiad w Guercia,
gdzie gość wchodzi do restauracji przez kuchnię i menu widać na
patelniach. Wszędzie mądra, pełna dystansu życzliwość. Wszędzie i zawsze
to uczucie: koło się zamknęło, wróciliśmy.

9 października

Młody Włoch – sąsiad – w niedzielne popołudnie zabiera nas autem do
miejscowości Materdomini położonej na wysokości sześciuset metrów. W jesiennym świetle łąki i wzgórza Kampanii odcinają się ciemnozielonymi
barwami od jasnoniebieskiego tła nieba. Piękno bujności, łagodność
zagospodarowanego krajobrazu. Miejscowość jest celem odpustów, znajduje
się tu kaplica poświęcona San Gerardowi Majelli. To święty, którego
figurę w neapolitańskim kościele przy via Brigida wierni obwiesili
ekscentrycznymi wotami. Był męczennikiem, w witrynie narzędzia tortur,
okrutne przyrządy, których Santo używał do samoudręczania się. Wielu
pielgrzymów, wlokące się autobusy wwożą na górę włoskich turystów.
Jarmark, stragany pełne tanich pamiątek, mieszanka wiary, zabobonów i interesu – ale też czegoś więcej. Wiary, że istnieje „coś innego”. I w głębinie morze. Wonna, pełna owoców dolina. Wokół erozyjne wzgórza
Apeninów; i świadomość, że to wszystko nie dzieje się przypadkiem,
musieliśmy tu wrócić z Ameryki. I że stąd nie bardzo jest „dokąd
jechać”.

21 października

Mija piąty miesiąc od naszego wyjazdu z Nowego Jorku. W południe gorące,
miodowe, lepkie światło. Tych pięć miesięcy było wielkim darem – słońce,
morze, Italia.

Nieoczekiwanie stałem się majętny, coś w rodzaju napoli milionario. W ciągu tygodnia wzbogaciliśmy się o cztery i pół tysiąca dolarów. I zaskakujące, jak bardzo nie ma niczego, co chciałbym kupić. Niczego, co
można dostać za pieniądze. To wielki dar niezależności; niezależnym
trzeba jednak być nie tylko od świata, ale również od własnych pragnień.

W tym roku Nagrodę Nobla otrzymał dyplomata gwatemalski, który pisze
wiersze. To wywołało wzburzenie w Afryce, gdzie sądzono, że otrzyma ją
inny kandydat – poeta, prezydent pewnego świeżo wyzwolonego kraju
afrykańskiego, łagodny literat-kanibal. Życie literackie zaczyna
przypominać rozrywkę w rodzaju cyrku Barnuma.

1 listopada

Wszystkich Świętych. Pełnia księżyca, zmiana pogody, spienione morze. Na
cmentarzu przy grobie Lajosa, pomiędzy pudełkowymi grobami wbudowanymi w mury przypominające katakumby. Tylko szaleniec może wierzyć, że życie i śmierć mają jakiś cel czy sens.

Amerykański urząd emerytalny powiadamia mnie, że przyjął odpowiedzi,
jakich udzieliłem na pytania kwestionariusza, zgodnie z którymi „jako
pisarz nie pracuję więcej niż dwadzieścia godzin miesięcznie” i „nigdzie
nie reklamuję własnej pracy” – więc teraz już będę systematycznie
otrzymywał emeryturę. To dobra wiadomość, ale muszę się pilnować, żeby
się nie przepracować, na przykład żeby nie rozmyślać więcej niż
piętnaście godzin miesięcznie. Ten szalony system trzyma się jednak
swoich manii: teraz już wiedzą, kim jestem, co robię, i będą płacić, co
oznacza, że w Salerno będziemy mogli w pełnej niezależności wyżyć na
przyzwoitym poziomie z naszych emerytur.

Mieszkanie otrzymało zimowy wystrój: dywany, piecyk elektryczny. Wygląda
teraz jak dom. Który to już? I na jak długo?

Ale, ze wszystkim, to miejsce, ta sytuacja, to wszystko przynosi
uspokojenie. Trzeba było to zrobić. Nie dało się wcześniej. I wszystko
jedno, na jak długo.

Każdego wieczoru w kawiarni na tutejszej ulicy Váci, czyli na wąziutkiej
Mercato. Przypomina scenę w sztuce Goldoniego. Ludzie – goście i personel – zachowują się i ubierają teatralnie. Czasem miałbym wręcz
ochotę dyskretnie bić im brawo.

5 listopada

Codzienny wysiłek starości: w obszarze beznadziei odnaleźć resztki sił
potrzebnych do wykonania codziennych zadań i – co trudniejsze – na
dwadzieścia cztery godziny zmobilizować w świadomości przekonanie, że te
wysiłki mają jeszcze jakiś sens.

Stendhal:Chroniques italiennes. Kiedy za sporą sumkę odkupił od
włoskich rodzin prawo do skopiowania kroniki skandali z szesnastowiecznych zakurzonych, sfatygowanych, spisywanych ręcznie
rodzinnych foliałów, miał nadzieję zdobyć coś takiego, co posiadał Lope
de Vega, który w pracowni swego madryckiego domostwa trzymał pod kluczem
kilka tuzinów hiszpańskich kronik skandali i z nich czerpał pomysły i sceny do ponad tysiąca swoich sztuk teatralnych. Stendhal był
skromniejszy, zadowolił się tym, co wygrzebał w kronikach i opisał w szkicach do Luciena Leuwen i Chartreuse de Parme. Większość
niesłychanych historii na temat szesnastowiecznego Rzymu, cała ta
cronaca nera13 włoskiego życia, rozmaitych skandali rabującej i mordującej szlachty, awanturników i księży, papieskiego państwa i małych
księstewek to prawdopodobnie plotki, ale całość jest prawdą: epoka była
pozbawiona hamulców, trucizna, sztylet, rodzinna intryga stanowiły
rekwizyty codzienności. Vanina Vanini, Vittoria Accoramboni czyLes
Cenci po dziś dzień są znakomitą lekturą: Stendhalowska fabuła,
technika przekuwania słów w czyny bez psychologizowania była czymś
naturalnym dla autorów włoskich kronik rodzinnych i Stendhal wiele się z tych kronik nauczył. Włoskim sposobem na spędzanie czasu w tej epoce
była amour passionné – a Francuz jest do tego niezdolny, dla Francuza
miłość jest wyrafinowaną grą. Stendhal to wiedział.

W kinie nowy film włoski: Edipo re. W filmie opartym na scenach
kazirodczych dramat Sofoklesa przechodzi tak dziwne zniekształcenie,
jakby Wenus z Milo została ubrana w minispódniczkę.

Mindszenty w gmachu amerykańskiej ambasady w Budapeszcie zaczyna
rozumieć, że ta władza, która dała mu ochronę, nie będzie już dłużej
bronić kraju, dla którego on się poświęcił. To zapewne dziwne – być
gościem i zarazem więźniem w budynku ambasady, gdzie w pokojach
służbowych trwają starania, by to, czego żąda gość, możliwie się nie
urzeczywistniło.

7 listopada

Kino. Znów włoski film na podstawie powieści Camusa L’Etranger, z Mastroiannim. Znakomity. Po francuskich filmowych bełkotach i amerykańskich prostactwach ten film to znów arcydzieło. Jakby gatunek
wreszcie odkrył możliwości wyrażania. Wspomnienie, które widz wynosi po
seansie, działa z mocno opóźnionym zapłonem, co jest pewnym znakiem
wielkich, prawdziwych dzieł. Włosi są niezwykle utalentowani i teraz
zaczynają znów świadomie używać swoich talentów.

To nie jest „postanowienie” (nie ma czegoś takiego), tylko głęboka,
wynikająca z mojej natury refleksja: interesują mnie tylko dwie osoby.
L. i Janika – a poza tym jeszcze dzisiejszy dzień. Już o nic więcej nie
zamierzam się troszczyć.

Mała wioska w pobliskich górach, Giovi. Z rogu ulicy dwadzieścia minut
autobusem. W jednym z prześwitów między szczytami widać srebrne,
jesienne morze. Zbocze góry, zapach, barwy ogrodów. Cisza.

10 listopada

Któregoś popołudnia niewielkim autobusem w góry, do punktu widokowego o nazwie Canalone. Stąd rozpościera się pełna panorama Salerno i całej
okolicy wybrzeża. Nie sposób nasycić się tym żywym pięknem. Potem ten
sam minibus zawozi nas przez okoliczne góry do małego miasteczka,
Vietri, gdzie miejscowi artisano, garncarze, wykonują rozmaite
przedmioty ceramiczne. Kupujemy dwa kinkiety o zielonej polewie i wyjątkowo piękną cukierniczkę. To rzemiosło jest już komercjalne, ale
smak, artystyczny talent miejscowych rzemieślników jest ciągle widoczny
w ich wyrobach. Pewnie już niedługo. Następnego dnia w południe na górę
naprzeciw, do Giovi. Obiad na ławce, z torby, w roziskrzonym słońcu.
Wonna aura jesiennych ogrodów. Zbliża się jakaś ciemna postać, rower
opiera o ławkę. Od razu zabieramy się stamtąd, okolica jest bezludna,
ostrożność nie zaszkodzi. Na Sardynii ludzie giną ostatnio tak samo jak
w Neapolu portmonetki.

Bernanos:Journal d’un curé de campagne. To jedna z tych rzadkich
książek, które w ciągu minionych trzech–czterech dziesięcioleci
wytrzymały próbę czasu i dziś są równie żywe.

20 listopada

Dziś mija sześć miesięcy, odkąd opuściliśmy Amerykę. Czy to się dla nas
dobrze skończy, czy nie, nie wiadomo, ale trzeba to było zrobić. Nowy
Jork wypadł mi z pamięci – po piętnastu latach! – jakby to było
wspomnienie z wycieczki weekendowej gdzieś w obojętnym mieście.

Ciepły deszcz. List od Jánosa, obiecuje, że przyleci do nas na Boże
Narodzenie i Nowy Rok, na osiem dni. To wielkoduszny gest; już sama
obietnica sprawia radość.

3 grudnia

Vietri. Herbata w hotelu Baya. Jest całkiem pusty, jakbyśmy się
znajdowali w schizofrenicznej scenografii jakiegoś surrealistycznego
filmu: wszystkie sale oświetlone, kelner w barze uroczyście podaje
herbatę – interes jest nierealny, bez ludzi. Później w sąsiednim
sklepiku kupujemy wyroby ceramiczne u jakiejś staruszki: zatroskane
ubóstwo, dokładna, drobiazgowa staranność, wielkie przeżycie groszowego
targu. W głębi morze. Cudowne światła Salerno, wybrzeże wysadzane
palmami, mrugające szpalerem zielonych rozjarzonych lamp. Jesteśmy tu
siódmy miesiąc. Po półrocznym odwlekaniu wypłacają nam amerykańskie
emerytury: jesteśmy niezależni, przeraźliwie niezależni.

Następnego dnia w Giovi. Jesień właśnie się zaczyna, ogrody są jeszcze
zielone, ale już widzi się żółte liście. Figi, pomarańcze dojrzewają w słońcu. Cisza, jakby na świecie panował jeszcze pokój. Silne wonie
ogrodów, roślin, mieszkańcy krzątający się po wiejskich zabudowaniach.
Tu życie ludzkie jest nieświadome, toczy się na poziomie niewiele
wyższym niż życie zwierząt domowych. To napawa otuchą.

Salerno i wszystko, co się znajduje wokół, Costiera, góry, małe miejsca
na wybrzeżu, czarne oczy ludzi, głęboka cisza ukryta za chrapliwymi
głosami. Musieliśmy tu przyjechać. Jeśli będę miał jeszcze trochę czasu,
muszę tu dokończyć dwie książki. W nocy sen: widzę siebie za młodu i jestem niezadowolony.

6 grudnia

W Neapolu. Zmiany w tym mieście – teraz, w latach włoskiej prosperity
gospodarczej – przyprawiają o mdłości, ale jednocześnie jest w nich coś
wyjątkowego, triumfalnego. Zmysłowe wielkie miasto żre na potęgę i bawi
się. Na wystawach sklepów skarby. W przecznicach via Roma wszędzie
ludzki golfstrom, ciepły, pachnący, śmierdzący, smakowity i wyborny,
gnijący i psujący się materiał ludzki. Taka mieszanina animalnej
materialności i wyniosłej, mądrej, arystokratycznej duchowości jak
nigdzie indziej w Italii.

Dotychczas nie czytałem jeszcze zapisków Maeterlincka. We wstępie mówi o tej tajemniczej linii granicznej, która oddziela istnienie roślinne od
istnienia zwierzęcego. Od miesięcy obserwuję jedną z donic stojących na
tarasie; „przygotowuje się” tam coś, co nie jest ani rośliną, ani
zwierzęciem czy porostem, czasem otwiera się gwiaździście jak morska
rozgwiazda, potem zamyka i zwija jak gąsienica, zapada w miękkiej ziemi;
nie wydaje kwiatu; to coś mięsistego, podejrzanego.

Przed południem na cmentarzu. Czwarta rocznica śmierci Lajosa.
Południowy cmentarz lśni w ciepłym świetle; tu śmierć ma swoje
dostojeństwo. I ten system katakumb, gdzie trumny umieszcza się w otworach w murze, jest być może godniejszym miejscem spoczynku niż
gnicie w ziemi pełnej robaków. Osłonecznione Lungomare w południe
wypełnia się ciepłym światłem, zapachami, pięknem. Możliwe, że wszystko
jest w porządku – tylko życie jest tak śmiesznie krótkie, że nie mamy
czasu, by to zrozumieć.

Maeterlinck na starość robił zapiski o kwiatach – to coś takiego jak
wielki eksperyment Lukrecjusza De rerum natura. Stary poeta w zjawiskach natury szuka tego, co w rzeczywistości jest poezją. On też
wierzy w to, co później głosił Teilhard, że sensem i celem rozwoju jest
świadomość materii, ale tam, gdzie jezuita-paleontolog się zatrzymał,
Maeterlinck jest odważniejszy i pyta, czym jest w istocie rozwój: czy to
Materia uzyskuje świadomość poprzez warunki własne i otoczenia, czy Duch
Świata, który przenika wszystko, wypełnia Materię świadomością? Nie ma
odpowiedzi. Przemyślne kwiaty, pomysłowe i genialne płazy, robaki,
owady, geniusz roślinności i świata zwierząt w każdym przypadku
wyprzedził w rozwoju człowieka, który pojawił się na końcu długiego
szeregu stworzeń na planecie, i to, co nazywa on teraz rozwojem, jest w całości plagiatem, od radaru po radio naśladuje tylko i wspomaga
rozmaitymi protezami to, co inne stworzenia przed nim już stworzyły.
Śmieszne, co pisze o boksie w luźnych uwagach dołączonych do zapisków –
chwali go, powiada, że to jedyny humanistyczny sposób walki. Jeśli to
prawda, wszyscy Amerykanie są urodzonymi humanistami.

L. pyta, czy teraz, gdy zaprzestałem odczytów radiowych, nie brakuje mi
dziennikarstwa. I tak, i nie. Na pewno ten rodzaj dziennikarstwa, który
uprawiałem przez całe życie, jako gatunek jest mi najbliższy – ale
lepiej milczeć, kiedy człowiek nie wie, do kogo mówi.

12 grudnia

Burza, grzmoty, deszcz. Zewsząd wiadomości o trzęsieniach ziemi – z Indii, z Davos. Tutejsza okolica też jest podatna na wstrząsy; czasami
spoglądam na lampę zawieszoną u sufitu, czy się nie kołysze. Jaki
człowiek jest naiwny, kiedy wydaje mu się, że jest bezpieczny.

Piszę kartki bożonarodzeniowe i noworoczne. Wysyłam je do około
trzydziestu adresatów. Spośród tych trzydziestu z dwudziestoma pięcioma
osobiście nie mam nic wspólnego, piszę do nich z uprzejmości i przyzwyczajenia. Umierają już nie moi osobiści znajomi, tylko pokolenie,
do którego należę.

Nocą EliotFour Quartets. Jakby ktoś bez twarzy przemawiał w ciemności.

Każdego wieczora w ciemności nadbrzeżem przez całe Lungomare. Pięć
kilometrów. Zawsze zdziwienie, dlaczego woda nie posuwa się dalej,
dlaczego nie pochłania brzegu, dlaczego zezwala nam tu żyć: „Kto zamknął
morze w worku?”.

15 grudnia

Rano przed siódmą budzę się w zimnym pokoju i widzę, że L. nie ma w łóżku. Wielkie zaniepokojenie. Idę do łazienki, znajduję ją na wpół
omdlałą, leży bez sił na zimnej kamiennej posadzce. Spadła z w.c., nie
mogła się podnieść, nagłe osłabienie odebrało jej wszelką zdolność
działania, nie miała nawet siły krzyknąć. Jakoś ją podnoszę i doprowadzam do łóżka. Zapalam piecyk elektryczny, bezradnie przykrywam.
Około dziewiątej atak serca, duszności, całkowita zapaść. Dzwonię do
sąsiadów Włochów, oni telefonują po lekarza. Mija jeszcze godzina, zanim
lekarz – młody, w okularach – przyjeżdża. Diagnoza: kolka, która
wywołała zakłócenie w krążeniu. Ciśnienie spadło do sześćdziesięciu.
Doktor daje zastrzyk, zapisuje lekarstwa – sympathol, czopki
przeciwskurczowe, witaminowe zastrzyki na ustabilizowanie ciśnienia.
Dozorczyni, która u nas sprząta, idzie do apteki, przynosi lekarstwa i robi zastrzyk: taki tu zwyczaj, chorym zastrzyki robią prywatne osoby.
Ale zna się na tym, wygotowuje jak należy strzykawkę, igłę, wykonuje
zabieg fachowo. L. jest już w lepszym stanie, ale później traci
przytomność, krzyczy, macha obiema rękami, szarpie koszulę nocną na
piersi, żąda, żebym otworzył okno. Nie wiem, co robić, na łyżeczkę do
kawy odliczam dwadzieścia kropli sympatholu i wlewam jej do ust. Po
kilku minutach uspokaja się, jest dziwnie, niepojęcie spokojna. Lekarz w południe wraca, ciśnienie już sto dziesięć. Ordynuje leczenie, wszystko
doskonale widzi i zaleca. Młody człowiek, ma nie więcej niż trzydzieści
pięć lat. Po południu L. jest już całkowicie spokojna, nie trzeba dawać
lekarstwa. Następnego dnia w południe lekarz znów przychodzi (nie chce
przyjąć zapłaty, ociąga się, na siłę trzeba mu wciskać do kieszeni
kopertę z pieniędzmi). To był atak serca; kiedy sytuacja się
ustabilizuje, trzeba będzie zrobić elektrokardiogram. Następnego dnia L.
jest już w dobrym stanie, kapryśna, uparta, i na szczęście o wszystkim
zapomniała. Na pożegnanie lekarz pyta, czy jestem człowiekiem wierzącym.
Odpowiadam mu, że nie, jestem agnostykiem, w nic nie wierzę, ale też
niczego nie wykluczam. On odpowiada, że jest praktykującym katolikiem.
Poważny, niezwykły młody człowiek. Mówi, że był u Padre Pio, który ma
osiemdziesiąt jeden lat, otrzymał stygmaty, od trzydziestu lat jego
jedynym pożywieniem jest chleb i woda, i posiada w sobie cudowną siłę,
którą oddziałuje na odwiedzających go. Proponuje, żebyśmy kiedyś
pojechali razem do Padre Pio.

21 grudnia

Jeśli wszystko pójdzie dobrze, pojutrze przylatuje János – zaczyna się
Operation Santa Claus, jak nazwał to przedsięwzięcie, w naszych
warunkach niepojęte jak lot w kosmos.

Wybuchające nagle, gorące światło, które bez żadnego przejścia gaśnie, a w ślad za nim gryzący do kości, lodowaty wiatr, nocą dzika burza,
rankiem słonecznie. Ten klimat chaud-froid14 jest
nadzwyczaj męczący. Ale pewnie zdrowszy od upartego, trwałego mrozu.
Ludzie tu drżą z zimna w cienkich płaszczach i za radą L. ja też nie
wkładam zimowego palta, jakoś „nie wypada”. Cudownie, z niemą
cierpliwością, a nawet z uśmiechem znoszą i to, jak wszelkie próby
życiowe.

Czasami