Filozofia wina

Ty­tuł ory­gi­na­łu:

A BOR FI­LO­ZÓ­FIA­JA

Prze­ło­żył: Ta­de­usz Ol­szań­ski

Re­dak­cja: Je­rzy Sno­pek

Co­py­ri­ght © by Ta­trai Zsolt (foto) 2013

Co­py­ri­ght © by Ha­mvas Béla örököse 201 3

Co­py­ri­ght © by He­irs of San­dor Ma­rai, Csa­ba Gaal, To­ron­to 201 3

Co­py­ri­ght © for the Po­lish édi­tion by Wy­daw­nic­two Stu­dio EMKA War­sza­wa 201 3

© for the Po­lish trans­la­tion – Ta­de­usz Ol­szań­ski

Wszel­kie pra­wa, włącz­nie z pra­wem do re­pro­duk­cji tek­stów w ca­ło­ści lub w czę­ści, w ja­kiej­kol­wiek for­mie – za­strze­żo­ne.

In­for­ma­cji udzie­la:

Wy­daw­nic­two Stu­dio EMKA

ul. Kró­lo­wej Al­do­ny 6/2a, 03-928 War­sza­wa

E-mail:wy­daw­nic­two@stu­dio­em­ka.com.pl

In­ter­net: http://www.stu­dio­em­ka.com.pl

ISBN 978-83-63773-45-8

Pro­jekt i przy­go­to­wa­nie do dru­ku: www.pa­ge­graph.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Kilka słów o Autorach

Béla Ha­mvas był nie­zwy­kłym czło­wie­kiem. Wy­bit­nym. Do­świad­czył nie­mal wszyst­kie­go co naj­gor­sze w na­szym stu­le­ciu. Dwóch świa­to­wych wo­jen i to nie na za­ple­czu, lecz na fron­tach. Wy­sie­dle­nia, zbom­bar­do­wa­nia domu, utra­ty tego, co było dla nie­go naj­waż­niej­sze – księ­go­zbio­ru i rę­ko­pi­sów. Wresz­cie wy­rzu­ce­nia z pra­cy, wy­gna­nia i za­ka­zu pu­bli­ka­cji. Nie prze­żył dyk­ta­tu­ry, któ­ra za­kne­blo­wa­ła mu usta. Nie do­cze­kał opu­bli­ko­wa­nia im­po­nu­ją­ce­go do­rob­ku, li­czą­ce­go po­wy­żej dzie­się­ciu ty­się­cy stron ma­szy­no­pi­su. Nic dziw­ne­go, że go­rycz prze­żyć skło­ni­ła go do prze­ko­na­nia, że kry­zys obej­mu­je wszyst­kie ob­sza­ry bytu – re­li­gię, kul­tu­rę, tra­dy­cję i pro­wa­dzi do za­ła­ma­nia ety­ki, co nie­sie za sobą nie­obli­czal­ne kon­se­kwen­cje. Jego dzie­ła – za­rów­no pro­za be­le­try­stycz­na, jak i ese­je – za­czę­ły się uka­zy­wać do­pie­ro kil­ka­na­ście lat po śmier­ci, w przeded­niu upad­ku ko­mu­ni­zmu. Naj­pierw na Wę­grzech, a na­stęp­nie w ca­łej Eu­ro­pie i Sta­nach Zjed­no­czo­nych. Zy­skał mia­no jed­ne­go z naj­więk­szych my­śli­cie­li na­sze­go wie­ku nie tyl­ko w swo­jej oj­czyź­nie.

Uro­dził się w ro­dzi­nie ewan­ge­lic­kie­go pa­sto­ra, któ­ry stu­dio­wał teo­lo­gię na uni­wer­sy­te­cie w So­pro­nié i Je­nie. Pro­sto z ławy szkol­nej Béla Ha­mvas po­szedł w au­stro-wę­gier­skich sze­re­gach na ga­li­cyj­ski front. Dwu­krot­nie ran­ny, wró­cił z cięż­ką kon­tu­zją w mo­men­cie wy­sie­dla­nia Wę­grów z Gór­nej Sło­wa­cji w re­zul­ta­cie wy­ty­cza­nia w Eu­ro­pie no­wych gra­nic. W okre­sie dwu­dzie­stu lat mię­dzy woj­na­mi ukoń­czył hun­ga­ry­sty­kę i ger­ma­ni­sty­kę. Stu­dio­wał też na Aka­de­mii Mu­zycz­nej. Krót­ko był dzien­ni­ka­rzem, by wresz­cie tra­fić do bi­blio­te­ki, do ksią­żek. Czy­ta­nie, zwłasz­cza dzieł fi­lo­zo­ficz­nych i ka­no­nu świę­tych ksiąg wszyst­kich re­li­gii świa­ta, sta­ło się jego ży­cio­wą pa­sją. Na­uczył się ła­ci­ny, gre­ki, wie­lu eu­ro­pej­skich ję­zy­ków, he­braj­skie­go i san­skry­tu, aby czy­tać i prze­kła­dać z ory­gi­na­łów.

Dru­gą woj­nę świa­to­wą prze­żył jako kosz­mar, w do­dat­ku po nie­wła­ści­wej stro­nie, z cze­go od po­cząt­ku zda­wał so­bie spra­wę. Dla­te­go zde­zer­te­ro­wał, ukry­wał się. Po 1945 roku, gdy na­stał czas wiel­kich na­dziei, ener­gicz­nie włą­czył się w od­no­wę in­te­lek­tu­al­ne­go ży­cia de­mo­kra­tycz­nych po­cząt­ko­wo Wę­gier. Nie­dłu­go. Po sfał­szo­wa­niu przez ko­mu­ni­stów wy­bo­rów w 1947 roku roz­po­czy­na się czas prze­śla­do­wań. Pod po­zo­rem po­le­mi­ki z tek­sta­mi Béli Ha­mva­sa oraz jego żony Ka­ta­lin Ke­mény na te­mat re­wo­lu­cji w sztu­ce, ów­cze­sny czo­ło­wy ide­olog par­tii ko­mu­ni­stycz­nej Gy­ör­gy Lu­kács do­pro­wa­dził do wy­rzu­ce­nia go z pra­cy, wy­sie­dle­nia z Bu­da­pesz­tu i za­ka­zu pu­bli­ka­cji. Kła­dzie to kres wy­da­wa­niu dzieł Ha­mva­sa na dłu­gie lata. Pra­cu­je więc fi­zycz­nie, naj­pierw jako ro­bot­nik rol­ny w Szen­ten­dre pod Bu­da­pesz­tem. Jak­by tego było mało, zo­sta­je ze­sła­ny, jako nie­bez­piecz­ny, re­ak­cyj­ny ele­ment, na wiel­ką, so­cja­li­stycz­ną bu­do­wę za­po­ry i elek­trow­ni wod­nej na Ci­sie. Miesz­ka w ro­bot­ni­czych ba­ra­kach, pra­cu­je jako ma­ga­zy­nier i nie­ustan­nie czy­ta „swo­je” książ­ki. Kro­ni­ka­rze od­no­tu­ją kil­ka­dzie­siąt upo­mnień i na­gan, ja­kie otrzy­mał za opusz­cza­nie się w obo­wiąz­kach, to zna­czy za czy­ta­nie ksią­żek w cza­sie pra­cy! Żyje w ubó­stwie, ale nie­ustan­nie, do koń­ca ży­cia, czy­ta i pi­sze. Prze­kła­da na ję­zyk wę­gier­ski pod­sta­wo­we dzie­ła fi­lo­zo­ficz­ne, od sta­ro­żyt­nych po współ­cze­sne, m.in. Pi­ta­go­ra­sa i Pla­to­na, Era­zma z Rot­ter­da­mu i Le­onar­da da Vin­ci, Go­ethe­go, Kier­ke­ga­ar­da i Nie­tz­sche­go, Pro­usta i Gide’a, wresz­cie chiń­skie­go fi­lo­zo­fa Lao-Tse. W cy­klach wła­snych ese­jów i roz­praw przed­sta­wia swo­je wi­dze­nie świa­ta. Umie­ra w peł­ni sił twór­czych. Do­pie­ro po śmier­ci, w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych, jego dzie­ła za­czy­na­ją się po­ja­wiać za gra­ni­cą, a tak­że w kra­ju, w dru­gim obie­gu, w sa­miz­da­tach. Od tego mo­men­tu już nie­prze­rwa­nie wzra­sta za­in­te­re­so­wa­nie jego twór­czo­ścią i zna­jo­mość po­glą­dów Ha­mva­sa sta­je się co­raz więk­sza.

Za­sad­ni­czym ele­men­tem okre­śla­ją­cym dzie­ło jego ży­cia była – jak to uj­mu­je się we współ­cze­snych wę­gier­skich słow­ni­kach bio­gra­ficz­nych oraz en­cy­klo­pe­diach – „uni­wer­sal­na orien­ta­cja i trans­pa­ren­tal­na eg­zy­sten­cja”, czy­li sprzecz­ność mię­dzy rze­czy­wi­stym by­tem a za­cho­dzą­cy­mi w świe­cie zmia­na­mi. Teo­re­tyk sztu­ki Ka­ta­lin Ke­mény dzie­li twór­czość swe­go męża na trzy głów­ne okre­sy. Pierw­szy, opar­ty o grec­kie ide­ały, utrzy­ma­ny w li­rycz­nym to­nie okres hi­per­ioń­ski, otrzy­mał swo­ją na­zwę od na­pi­sa­ne­go w 1936 roku tomu Wę­gier­ski Hi­per­ion. Klu­czem do dru­gie­go okre­su jest tra­dy­cja, hi­sto­ria fi­lo­zo­fii, a wio­dą­cym dzie­łem Scien­tia sa­cra (1943–1944). trak­tu­ją­ca o in­te­lek­tu­al­nym dzie­dzic­twie ludz­ko­ści od za­ra­nia po­czy­na­jąc. Wresz­cie trze­ci okres stoi pod zna­kiem osta­tecz­ne­go pod­su­mo­wa­nia, uję­te­go w trzy­to­mo­wym zbio­rze ese­jów Pat­mos, któ­ry po­wstał w la­tach 1959–1966. Bio­graf i znaw­ca twór­czo­ści Ha­mva­sa – An­tal Dúl – po­rów­nał jego pi­sar­stwo do sę­ka­te­go drze­wa. „Wy­da­je się – kon­sta­tu­je w jed­nej ze swo­ich prac Dúl – że Ha­mvas pi­sze fi­lo­zo­fię. Nie­kie­dy jest to jak­by roz­pra­wa teo­lo­gicz­na. Dzie­je kul­tu­ry, et­no­gra­fia, hi­sto­ria na­uki. W któ­rą­kol­wiek z dzie­dzin hu­ma­ni­stycz­nych nauk wy­ru­szy, za­wsze uj­mu­je te­mat z przy­ku­wa­ją­cym uwa­gę znaw­stwem, uczu­cio­wo­ścią i ogrom­ną in­tu­icją, ale to co po­wie nie jest w ści­słym tego sło­wa zna­cze­niu na­uko­wym ma­te­ria­łem, uży­tecz­nym dla da­nej dzie­dzi­ny czy spe­cja­li­za­cji. Dla Ha­mva­sa nie ist­nie­je bo­wiem ża­den ogra­ni­czo­ny ob­szar wie­dzy i gdy tyl­ko może, wy­ła­mu­je się z cia­sne­go świa­ta dys­cy­pli­nar­nych re­guł”.

– Ofi­cjal­na na­uka, ni­ko­go nie ob­ra­ża­jąc – po­wia­dał Ha­mvas – jest obiek­tyw­nie nud­na. Ni­ko­go też nie ob­ra­ża, z wy­jąt­kiem in­te­lek­tu.

Bo też pi­sał Ha­mvas głów­nie dla lu­dzi, z któ­ry­mi żył i ob­co­wał, a nie dla fi­lo­zo­fów. Był przede wszyst­kim ese­istą – zbli­żał ro­zu­mie­nie świa­ta, ana­li­zo­wał po­glą­dy naj­więk­szych my­śli­cie­li, po­le­mi­zo­wał z nimi.

Twór­czość Béli Ha­mva­sa nie jest w Pol­sce zna­na. Tyl­ko raz, w 1989 roku w „Li­te­ra­tu­rze na Swie­cie” za­pre­zen­to­wa­no frag­men­ty po­wie­ści Kar­na­wał oraz czte­ry ese­je z prze­pięk­ny­mi Or­fe­uszem i Po­sej­do­nem z li­rycz­ne­go, grec­kie­go okre­su.

Fi­lo­zo­fię wina, któ­rą prze­ka­zu­je­my w ręce pol­skich czy­tel­ni­ków, na­pi­sał Ha­mvas la­tem 1945 roku pod­czas po­by­tu w Berć­ny nad Ba­la­to­nem. Wę­gry były znisz­czo­ne i splą­dro­wa­ne do cna, oku­po­wa­ne przez ar­mię ra­dziec­ką, ale prze­cież ist­nia­ła wte­dy na­dzie­ja na po­wrót do nor­mal­no­ści. Było wpraw­dzie sło­necz­nie, ale i głod­no. Pi­sał Ha­mvas tę uwa­ża­ną za pe­reł­kę w jego twór­czo­ści roz­pra­wę w pa­nu­ją­cej wów­czas po­wszech­nie po­wo­jen­nej bie­dzie, do­słow­nie – o chle­bie i wo­dzie. A jed­nak pi­sał jed­nym tchem, tę – ni­czym łyk wina – peł­ną eru­dy­cji, po­god­ną rzecz. Ta­kim był i ta­kim po­zo­stał mimo wszel­kich prze­ciw­no­ści losu, któ­rych dane mu było do­świad­czyć.

Fi­lo­zo­fia wina – do­słow­nie jest też pre­tek­stem do tego, że Béla Ha­mvas spo­ty­ka się z San­do­rem Márai. Przy­najm­niej na ła­mach pol­skie­go wy­da­nia tej książ­ki. W ży­ciu się im nie uda­wa­ło, choć żyli w tym sa­mym cza­sie, a na­wet bli­sko sie­bie. Dla obu jed­nak były to trud­ne i za­wi­łe lata. Mi­ja­li się, choć prze­cież po­cho­dzi­li z tych sa­mych stron Gór­nych Wę­gier, któ­re dziś na­le­żą do Sło­wa­cji. Sán­dor Márai, wła­ści­wie Gros­sch­mied de Mára, z ro­dzi­ny zwę­giersz­czo­nych sa­skich osad­ni­ków, był młod­szy od Ha­mva­sa o trzy lata. Uro­dził się w 1900 roku w Ko­szy­cach. Gim­na­zjum ukoń­czył w Pre­szo­wie, stu­dia dzien­ni­kar­skie roz­po­czął w Bu­da­pesz­cie. Był za mło­dy, aby wal­czyć w I woj­nie świa­to­wej, ale w 1919 roku swo­imi tek­sta­mi opo­wie­dział się po stro­nie Wę­gier­skiej Re­pu­bli­ki Rad. Po jej upad­ku w oba­wie przed re­pre­sja­mi wy­emi­gro­wał do Nie­miec. Wró­cił do Bu­da­pesz­tu w 1930 roku, cią­gle kry­tycz­ny wo­bec au­to­ry­tar­nych rzą­dów ad­mi­ra­ła Mi­kló­sa Hor­thy’ego. Po II woj­nie świa­to­wej Márai, za­an­ga­żo­wa­ny po­przed­nio po stro­nie so­cja­li­zmu, na­tych­miast do­strzegł gro­zę nad­cho­dzą­cej so­wiec­kiej dyk­ta­tu­ry i w 1948 roku wy­emi­gro­wał naj­pierw do Włoch, a po­tem do Sta­nów Zjed­no­czo­nych Ame­ry­ki Pół­noc­nej. W 1956 roku, na wieść o po­wsta­niu na Wę­grzech, chciał wró­cić do oj­czy­zny, ale nie zdą­żył do­trzeć do Bu­da­pesz­tu. Znów więc zo­stał w Eu­ro­pie, by w 1980 roku osta­tecz­nie prze­nieść się do USA. W tym cza­sie też po­wsta­ło jego naj­waż­niej­sze dzie­ło, 6 to­mów pi­sa­nych od 1943 roku Dzien­ni­ków. O jego tłu­ma­czo­nej na wie­le ję­zy­ków twór­czo­ści nie wol­no było choć­by pi­snąć w so­cja­li­stycz­nych Wę­grzech. Márai nie do­cze­kał trans­for­ma­cji: w lu­tym 1989 roku po­peł­nił sa­mo­bój­stwo.

Béla Ha­mvas i Sán­dor Márai wie­dzie­li oczy­wi­ście o so­bie, spo­ty­ka­li się nie tyl­ko na ła­mach li­te­rac­kich i fi­lo­zo­ficz­nych cza­so­pism, ale i w re­dak­cjach czy bi­blio­te­kach. Za­pew­ne i w tej, w któ­rej w la­tach czter­dzie­stych XX wie­ku pra­co­wał Ha­mvas. Nie za­sie­dli wszak­że wspól­nie pod roz­ło­ży­stym orze­chem przy wej­ściu do piw­nicz­ki z becz­ka­mi wina, aby przy sto­le z dzba­nem to­ka­ju fi­lo­zo­fo­wać o cha­rak­te­rze wina, o czym za­wsze ma­rzy­li i o czym tak pięk­nie, nie­mal po­dob­nie, na­pi­sa­li. Niech więc przy­najm­niej tu bę­dzie im to dane!

Ta­de­usz Ol­szań­ski

Motto

Osta­tecz­nie po­zo­sta­ną dwie isto­ty – Bóg i wino

Po­sta­no­wi­łem oto na­pi­sać mo­dli­tew­nik dla ate­istów! W epo­ce tar­ga­nej kry­zy­sa­mi i zwąt­pie­nia­mi od­czu­łem na­gły przy­pływ współ­czu­cia dla cier­pią­cych i zde­cy­do­wa­łem się w taki wła­śnie spo­sób wes­przeć ich na du­chu.

Zda­ję so­bie jed­nak spra­wę z kar­ko­łom­no­ści tego przed­się­wzię­cia. Wszak ani razu nie będę mógł użyć sło­wa BÓG. Mu­szę go na­zy­wać roz­ma­ity­mi in­ny­mi imio­na­mi, ta­ki­mi jak na przy­kład po­ca­łu­nek albo odu­rze­nie, czy na­wet – go­to­wa­na szyn­ka. Ale naj­waż­niej­szym spo­śród owych imion jest dla mnie WINO. Dla­te­go ta ksią­żecz­ka nosi ty­tuł Fi­lo­zo­fia wina, a mot­to do niej brzmi: Osta­tecz­nie po­zo­sta­ną dwie isto­ty – Bóg i wino.

Oko­licz­no­ści zmu­sza­ją mnie do upra­wia­nia gry po­zo­rów. Jak po­wszech­nie wia­do­mo, ate­iści są ludź­mi za­pal­czy­wy­mi, gwał­tow­nie re­agu­ją na tek­sty Bogu po­świę­co­ne i o Bogu mó­wią­ce. Je­śli za­tem będę uży­wał słów za­stęp­czych, bez tru­du wy­pro­wa­dzę tych nie­zbyt mą­drych lu­dzi w pole. Oni są prze­ko­na­ni, że mo­dlić się moż­na wy­łącz­nie w ko­ście­le, w ci­szy wła­sne­go du­cha lub gło­śno po­wta­rza­jąc za księ­dzem pa­cie­rze. Ate­iści nie mogą li­czyć na kró­le­stwo boże, odar­ci z wia­ry są ubo­dzy du­chem. Ale nie ma po­trze­by z nimi wal­czyć, jak to nie­gdyś w daw­nych cza­sach by­wa­ło. Nie uda się ich prze­ko­nać, bo są upar­ci i przy­wią­za­ni do wła­snych prze­ko­nań. Szu­ka­ją do­war­to­ścio­wa­nia w agre­sji i nad­mier­nej ak­tyw­no­ści, co siłą rze­czy pro­wa­dzić musi do prze­mo­cy w celu uzy­ska­nia do­mi­na­cji. Kie­dy tę świa­to­wą do­mi­na­cję zdo­by­li, po­czu­li się pysz­ni i jak­że pew­ni sie­bie, po­nie­waż zro­zu­mie­li, jak bar­dzo im tej do­mi­na­cji za­zdrosz­czo­no.

Po­sta­no­wi­łem za­tem zmie­nić tak­ty­kę, wró­cić do praw­dy i na niej się oprzeć.

Nie ma cze­go za­zdro­ścić ate­istom – ani po­tę­gi, ani py­chy. Są oni bo­wiem na­praw­dę śle­pi i głu­si, ich wła­dza nic nie zna­czy i do ni­cze­go nie pro­wa­dzi. Za­miast ich zwal­czać, na­le­ży im po pro­stu współ­czuć, wię­cej im da­wać niż od­bie­rać. Wszel­kie dys­ku­sje wła­ści­wie nie mają sen­su, bo ate­iści tak na­praw­dę wca­le nie są ludź­mi are­li­gij­ny­mi, po­nie­waż ta­kich lu­dzi nie ma na świe­cie. To może brzmi pa­ra­dok­sal­nie, ale uwa­żam ate­istów wręcz za bi­go­tów. Gor­szych bi­go­tów niż sta­re ko­bie­ty, któ­re przed ko­ścio­ła­mi sprze­da­ją gro­szo­we bro­szur­ki, trak­tu­ją­ce o cu­dow­nych wła­ści­wo­ściach świę­co­nej wody. Świę­co­ną wodę sta­no­wi dla ate­istów ma­te­ria, a świę­tym jest dla nich Ein­ste­in. Ate­istycz­na bi­go­te­ria na­zy­wa się ma­te­ria­li­zmem i opie­ra się na trzech do­gma­tach: czło­wiek nie ma du­szy, czło­wiek po­cho­dzi od zwie­rzę­cia, ist­nie­je tyl­ko ży­cie do­cze­sne. Wy­ni­ka z tego, że ate­iści się po pro­stu po­twor­nie boją Pana Boga. Böh­me mówi o nich, że żyją w gnie­wie bo­żym. Zna­ją tyl­ko Boga gniew­ne­go, przed któ­rym się kry­ją. Mó­wią „nie ma Boga” i my­ślą, że w ten spo­sób prze­sta­ną się bać. Ale nie­praw­da, to tyl­ko jesz­cze więk­szy strach.

Ate­ista – co