Górski Karabach

Redakcja: Marta Wilińska

Projekt okładki: Barbara Ćwik

Autor zdjęcia na okładce: Krzysztof 
Banachowicz

Okolice wsi Schtoraszen/Szych
Dursun

Mapy: Jarosław Talacha

Copyright © by Przemysław Adamczewski
&Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2012

Wydanie elektroniczne 2014, Warszawa

ISBN 978-83-63778-39-2

Wydawnictwo Akademickie DIALOG

00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./faks: 22 620 87 03

e-mail: editions@dialog.edu.com.pl

www.wydawnictwodialog.pl

Plik ePub przygotowała firma eLib.pl

al. Szucha 8, 00-582 Warszawa

e-mail: kontakt@elib.pl

www.eLib.pl

Wstęp

Celem pracy Górski Karabach
w polityce niepodległego Azerbejdżanu jest określenie
znaczenia Górskiego Karabachu w polityce Azerbejdżanu oraz pogląd
jego władz na kwestię rozwiązania sporu przez możliwość
zawarcia kompromisu z ­Ormianami, zamieszkującymi zarówno były
Górsko-Karabachski Obwód ­Autonomiczny (GKOA), jak i Armenię, a także
możliwość użycia sił zbrojnych, by przywrócić kontrolę rządu
w Baku nad całym krajem. Nie mniej ważną kwestią jest ukazanie wpływu
konfliktu karabachskiego na sytuację geopolityczną Azerbejdżanu oraz
wyjaśnienie przyczyn, które leżą u podstaw określonego spojrzenia na
Górski Karabach azerbejdżańskich ośrodków decyzyjnych. Przeprowadzone
badania pokazują także najważniejsze dla państwa konsekwencje
konfliktu, takie jak sytuacja polityczna w kraju.

Zamierzeniem autora było przeanalizowanie
kontekstu prawnego związanego z azerbejdżańsko-ormiańskim konfliktem
o Górski Karabach i z tej perspektywy zbadanie ormiańskiej tezy
o prawomocnej drodze wystąpienia GKOA ze składu Azerbejdżańskiej
SRR i w konsekwencji proklamowania niepodległej Republiki Górskiego
Karabachu. Ważne były rozważania, czy ludność byłej enklawy
ormiańskiej, uzasadniając swoje separatystyczne dążenia na
gruncie prawa międzynarodowego, ma podstawy do powoływania się
na zasadę mówiącą o prawie narodów do samostanowienia. Aspekt
prawno-międzynarodowy jest istotny w przypadku konfliktu karabachskiego,
a szczególnie niepodległości Republiki Górskiego Karabachu i jej
uznania. Wynika to z tego, że podstawy prawa międzynarodowego w dużej
mierze opierają się zwyczajach międzynarodowych oraz praktyce. Tym
samym rozpatrzenie istoty konfliktu karabachskiego wnosi wkład
teoretyczny w zrozumienie jednego z najbardziej złożonych zagadnień
odnoszących się do porównania zasady integralności terytorialnej
państwa i zasady prawa narodów do samostanowienia. Kwestia Górskiego
Karabachu jest w tym kontekście połączona z innymi podobnymi sprawami,
jak chociażby casusem Kosowa czy sprawą Cypru Północnego. Celem
monografii jest również zbadanie powiązań między tymi trzema
przypadkami, w których mniejszość narodowa, zamieszkująca terytorium
konkretnego kraju, dąży do niepodległości, mimo że dany etnos ma
już własne niepodległe państwo.

Obecnej złożonej sytuacji nie można jednak zrozumieć
bez zaznajomienia się z dziejami Karabachu. Zarówno Ormianie, jak
i Azerbejdżanie przedstawiają własną, odrębną, niekiedy przerysowaną
ich wersję. To powoduje, że również przybliżenie historii spornego
regionu jest jednym z zamysłów pracy – wydarzenia z przeszłości
są przecież przyczyną obecnych uwarunkowań geopolitycznych, stąd
tak istotne wydaje się ich rzetelne i przejrzyste omówienie. Zgodnie
z zasadą Francisa Bacona to właśnie poznanie przyczyn jest prawdziwą
wiedzą.

Konflikt karabachski ma duże znaczenie
dla stabilności w regionie, gdyż jest fokusem skupiającym
przeciwstawne interesy różnych ośrodków politycznych. Był on
pierwszym krwawym konfliktem na szczeblu centralnym w republikach
związkowych na terenie Związku Radzieckiego[1]. Dopiero później wybuchły antagonizmy etniczne w Osetii
Południowej, Abchazji czy Naddniestrzu. Spór o Górski Karabach
dysponuje najdłuższą historią, miał najbardziej krwawy przebieg
i zaangażował najwięcej środków, a także posiada największy
potencjał starcia zbrojnego na szeroką skalę. O ile konflikty w Gruzji
i Mołdawii mają charakter walki centrum z separatystami w większym lub
mniejszym stopniu wspieranymi przez Rosję, o tyle zajścia w Górskim
Karabachu mają wszelkie cechy ewentualnego konfliktu regionalnego. Wynika
to z tego, że w rzeczywistości nie jest on sporem metropolii z lokalnymi
bojownikami, lecz antagonizmem między dwoma państwami. Nakładają
się na niego interesy mocarstw regionalnych – Turcji, Iranu oraz
Rosji, a także Stanów Zjednoczonych i państw europejskich. Sytuację
pogarsza to, że Armenia i Azerbejdżan nie potrafiły w ciągu wielu
lat doprowadzić do rozwikłania sporu i również społeczność
międzynarodowa, która pośredniczy w rozwiązaniu konfliktu, nie
znalazła kompromisu zadowalającego obie walczące strony.

Rolę konfliktu karabachskiego wzmacnia to, że
wybuchł on w jednym z najbardziej strategicznych regionów byłego
Związku Radzieckiego. Duże znaczenie geopolityczne ma ropa naftowa,
znajdująca się na azerbejdżańskim wybrzeżu Morza Kaspijskiego,
a także szlaki komunikacyjne i przesyłowe prowadzące z Azji
Środkowej do Europy (z pominięciem Rosji i Iranu) i łączące Rosję
z krajami Zatoki Perskiej. Nie bez znaczenia jest również sąsiedztwo
Kaukazu Południowego ze Środkowym i Bliskim Wschodem. Powoduje to,
że region ten znajduje się w strefie konfrontacji geopolitycznej
największych uczestników stosunków międzynarodowych[2]. Tym samym wieloaspektowe zbadanie konfliktu karabachskiego
w znacznym stopniu pozwala zrozumieć całokształt zależności na
Kaukazie, a także globalną rozgrywkę poszczególnych państw.

W pracy zaprezentowano kwestię Górskiego
Karabachu głównie z perspektywy Azerbejdżanu, z uwzględnieniem
jednak argumentów strony ormiańskiej, ­ponieważ niemożliwe jest
analizowanie problemu tylko z jednej perspektywy. Wynika to z prostej
przyczyny – stanowisko jednego kraju jest w dużej mierze uwarunkowane
pozycją drugiego.

Praca ma charakter interdyscyplinarny, w związku
z czym kwestia metodyki badań stanowiła ważny jej aspekt. Przyjęcie
określonych metod badawczych było kluczowym zabiegiem, ponieważ
musiało zapewnić płynne i rzetelne przejście między dwoma poruszanymi
dyscyplinami naukowymi – historią i nauką o polityce.

Zasady i sposoby systematycznego badania
w celu poznania rzeczywistości zostały podporządkowane
metodzie historycznej. Zapewniła ona poznanie genezy zjawisk
polityczno-historycznych niezbędnych w całościowym zrozumieniu
tematu.

W realizowanych badaniach w dużej mierze poruszano się
w obrębie historii politycznej, której nowoczesny rozwój związany
jest z Leopoldem von Ranke. Opierając się na jego założeniach,
w monografii dążono do krytycznej analizy źródeł oraz obiektywnego
opisu rzeczywistości. W badaniach nie skoncentrowano się wyłącznie na
historiografii skupiającej się wokół oficjalnej polityki, ale wzięto
również pod uwagę założenia wyrosłe ze szkoły Annales. Z tego też
względu w pracy poruszono takie zjawiska, jak powiązania gospodarcze czy
niezwykle ważne w przypadku Górskiego Karabachu przemiany demograficzne,
społeczne oraz narodowościowe.

W badaniach dotyczących kwestii politologicznych
zastosowano głównie dwie metody badawcze. Pierwsza to metoda analizy
systemowej, której prekursorem był David Eatson[3]. Charakteryzuje się ona ujęciem systemu jako całości
złożonej z poszczególnych elementów zależnych od siebie wzajemnie
i od samego systemu. Uwzględnia ona ogół warunków, w których
pojawił się badany problem. Metoda pozwala sięgnąć do źródła
przekształceń systemu, jak również jego zdolności do samosterowania
własnym działaniem i oddziaływaniem na otoczenie. Analiza systemowa
w ujęciu Eatsona była przydatna, ponieważ pozwalała na użycie
analizy makrosystemowej (całość systemu politycznego wytworzonego na
płaszczyźnie wzajemnych powiązań na Zakaukaziu), analizy ­systemowej
średniego rzędu (określony podsystem np. system polityczny) oraz
analizy mikrosystemowej (element systemu jak np. poszczególna decyzja
­polityczna).

Kolejną zastosowaną metodą była metoda decyzyjna
kompleksowo traktująca zjawiska natury politycznej. Jest ona obecnie
najbardziej efektywna w badaniach dotyczących nauk o polityce
i stosunkach międzynarodowych. Dzięki niej można całościowo
rozpatrywać zjawiska polityczne na linii Azerbejdżan–Górski
­Karabach–Armenia. Metoda była przydatna, ponieważ
umożliwiła wyodrębnić ośrodek decyzyjny jako podmiot działania
politycznego. Pozwoliła też prześledzić proces decyzyjny będący
zespołem powiązań przyczynowo-skutkowych występujących wewnątrz
ośrodka władzy. W podobny sposób metoda ta dała możliwość zbadania
samej decyzji politycznej jako aktu nielosowego wyboru działania lub
zaniechania politycznego, a następnie przeanalizowania implementacji
politycznej owej decyzji jako procesu jej urzeczywistnienia. Zezwoliła
ona odformalizować studia i dokonać analizy rzeczywistych mechanizmów
życia politycznego na podstawie podjętych działań badanych ośrodków
decyzyjnych.

Funkcjonalną metodą w prowadzonych badaniach była
metoda ideal. Jej zastosowanie było przydatne w ujęciu całościowym
wszystkich elementów zależności badanego systemu, traktującym
omawiane zagadnienia jako dialektyczną całość wraz ze wszystkimi
ich powiązaniami. Ponadto metoda ideal pozwoliła zapoznać się
z analizowaną kwestią w kontekście przyszłego rozwoju konfliktu
karabachskiego i wynikających z niego ewentualnych skutków na arenie
międzynarodowej, co było niezwykle ważne dla całego omawianego
zagadnienia.

W pracy przeprowadzono analizę instrumentalno-prawną
norm prawnych polegającą na rozpoznaniu tekstów aktów normatywnych.
W tym przypadku pole badań dotyczyło sfery określonych przepisów
prawnych odnoszących się do Górskiego Karabachu w ustawodawstwie
radzieckim, azerbejdżańskim, a także ormiańskim oraz oceny tego
faktu przez czynniki decyzyjne w Azerbejdżanie. Na zebranym materiale
badawczym dokonano syntezy nomologicznej polegającej na przedstawieniu
pewnych prawidłowości w badanych procesach oraz wykonano syntezę
typologiczną analizowanych zjawisk i występujących w podnoszonych
przez projekt kwestiach.

Podczas prowadzenia badań w krajach zakaukaskich
z heurystycznych metod badawczych użyta została obserwacja. Pozwalała
ona na planowe i systematyczne zbieranie, a następnie przetwarzanie
faktów i zdarzeń dotyczących tematu poruszanego w książce. Metoda ta
posłużyła do analizowania i udokumentowania najbardziej aktualnych
wydarzeń związanych z Górskim Karabachem. W związku z tym, że
okoliczności dotyczące przyjętego przez autora zadania badawczego
były dynamiczne, to właśnie metoda obserwacyjna okazała się
najefektywniejsza. Jej zastosowanie polegało na gromadzeniu informacji
ukazujących się w mediach, zwłaszcza w rosyjskojęzycznej prasie
wychodzącej w Azerbejdżanie – „Зеркало”, „Эхо”,
„Бакинские Ведомости”, czy „Бакинский
рабочий”, a także śledzeniem wiadomości ukazujących
się na serwisach internetowych agencji informacyjnych oraz centrów
analitycznych.

Część materiałów źródłowych, na których opiera
się praca, stanowią dokumenty archiwalne. Ich kwerendę przeprowadzono
w latach 2004–2009. W tym czasie w Azerbejdżanie doszło do reformy
archiwów państwowych. Z kilku ­archiwów tematycznych zaczęto tworzyć
centralne archiwum państwowe, do którego przenoszono zbiory z mniejszych
jednostek. W związku z tym powstał problem z opisaniem pozyskanych
materiałów[4]. W pracy zastosowano opis, który był właściwy dla danego
dokumentu w okresie przeprowadzania kwerendy.

W celu wyjaśnienia tytułu książki Górski
Karabach w polityce niepodległego Azerbejdżanu należy
poruszyć dwie kwestie. Po pierwsze, gdyby dosłownie potraktować
wyrażenie „niepodległy Azerbejdżan”, to należałoby ograniczyć
się do dwóch okresów: lat 1918–1920, kiedy istniała Demokratyczna
Republika Azerbejdżanu, oraz od 1991 r., czyli rozpadu ZSRR i powstania
Republiki Azerbejdżanu. Jednak w niniejszej pracy nie potraktowano
ram czasowych jako sztywnej konstrukcji. Wiązało się to z chęcią
wyjaśnienia przyczyn antagonizmu azerbejdżańsko-ormiańskiego
oraz całościowego ujęcia meritum współczesnej odsłony konfliktu
karabachskiego. Z tego powodu część niniejszego opracowania dotyczy
wydarzeń i procesów rozgrywających się od starożytności do 1918 r.,
a więc w czasie, kiedy nie istniało żadne państwo, które można
by utożsamiać ze współczesnym Azerbejdżanem. Ponadto przedstawiono
najważniejsze decyzje dotyczące Górskiego Karabachu podejmowane
w Związku Radzieckim. Bez tego zabiegu praca pozostałaby niekompletna,
bowiem nie uwzględniałaby najważniejszych czynników determinujących
wybuch walk zbrojnych w 1. poł. XX w. Po drugie, zwłaszcza w ujęciu
historycznym, często analizowano zjawiska w kontekście geograficznego
Karabachu, a więc krainy obejmującej zarówno Górski, jak i Nizinny
Karabach. Wynikało to z faktu, że przez wieki obie części stanowiły
integralną całość, a ich sztuczne rozdzielenie przez autora byłoby
niecelowe. Dlatego prezentowane w książce zagadnienie zostało
potraktowane nieco szerzej niż sugerowałby to jej tytuł.

Praca ma układ problemowo-chronologiczny. Składa się
z pięciu rozdziałów, które poruszają poszczególne kwestie konfliktu
o Górski Karabach. Rozdział pierwszy dotyczy historycznych uwarunkowań
sporu azerbejdżańsko/muzułmańsko-ormiańskiego i przedstawia
najważniejsze zagadnienia z historii spornego obszaru. Zapoznanie się
z jego dziejami jest ważne dla całościowego zrozumienia sytuacji. Na
przykład zdaniem Ormian Górski Karabach nigdy nie wchodził w skład
niepodległego państwa azerbejdżańskiego i dlatego nie ma ono prawa do
tego terytorium[5]. Dlatego tak istotna jest odpowiedź na pytanie w jaki sposób
Górski Karabach znalazł się w składzie Azerbejdżańskiej SRR.

Rozdział drugi porusza temat początków współczesnej
odsłony konfliktu azerbejdżańsko-ormiańskiego. Jego najbardziej krwawy
okres był związany z rozpadem imperium komunistycznego i utworzeniem
niepodległych państw na Zakaukaziu. Zasadniczą kwestią było zbadanie
procesu, który doprowadził do ukształtowania obecnego status
quo. Ważna była również analiza zagadnień prawnych
dotyczących Górskiego Karabachu. Ta część pracy miała na celu
sprawdzenie, czy rzeczywiście, jak twierdził Robert Koczarjan, w chwili
rozpadu ZSRR istniały dwa oddzielne państwa: Republika Azerbejdżanu na
terenie byłej Azerbejdżańskiej SRR oraz Republika Górskiego Karabachu
na terenie byłego GKOA[6]. Tym samym nastawanie decydentów Republiki Azerbejdżanu
na nienaruszalność granic Azerbejdżańskiej SRR, zdaniem polityków
ormiańskich, nie ma żadnych podstaw prawnych[7].

W rozdziale trzecim zaprezentowano warianty
wypracowanych przez społeczeństwo międzynarodowe rozwiązań
konfliktów terytorialnych, które starano się zastosować w Górskim
Karabachu. Wyjaśniono również przyczyny, dla których do tej pory nie
zdecydowano się na wprowadzenie któregoś z nich. Ponadto rozpoznano
wpływ casusu Kosowa na próby legitymizacji oddzielenia byłego GKOA
od Azerbejdżanu.

Stanowisko organizacji międzynarodowych wobec
konfliktu azerbejdżańsko-ormiańskiego prezentuje rozdział
czwarty. Główny nacisk położono w nim na działalność KBWE/OBWE,
ponieważ to ta organizacja odpowiadała w dużym stopniu za przebieg
procesu pokojowego. Zagadnienia przedstawione w tej części pracy
pozwalają pełniej zrozumieć przebieg rozmów między Azerbejdżanem
i Armenią. Przy niemocy czynników decyzyjnych obu krajów
w sprawie zawarcia kompromisu, potrzeba bowiem znacznej ingerencji sił
zewnętrznych na strony sporu. Dotychczasowa działalność pośredników
doprowadziła jednak do rozczarowania ich działalnością. W rozdziale
tym przedstawiono przyczyny danego stanowiska organizacji międzynarodowej
odnośnie do konfrontacji azerbejdżańsko-ormiańskiej, a także podjęto
próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie – dlaczego nie potrafiły
one doprowadzić do zapewnienia trwałego pokoju w regionie.

Ostatni rozdział piąty jest najbardziej obszerny,
ponieważ porusza wieloaspektowe zagadnienia dotyczące wpływu konfliktu
karabachskiego na geopolityczne położenie Azerbejdżanu. Spór
z Armenią determinuje całościową politykę zagraniczną oraz
doktrynę bezpieczeństwa wypracowywaną przez ośrodki władzy
w tym kraju. Z tego powodu, w tej części pracy, przedstawiono jego
konsekwencje w stosunkach z sąsiadami, jak również z największym
mocarstwem światowym – Stanami Zjednoczonymi. Przeanalizowano
także oddziaływanie separatystycznych dążeń Ormian w byłym GKOA
na politykę władz centralnych wobec innych mniejszości etnicznych
zamieszkujących Azerbejdżan, zwłaszcza Lezginów i Tałyszów. Starano
się również zbadać, czy słuszny jest pogląd traktujący konflikt
karabachski jako wojnę religijną i zderzenie dwóch cywilizacji –
świata islamskiego ze światem chrześcijańskim.

W zakończeniu przeanalizowano możliwość wznowienia
działań wojennych w regionie oraz wykorzystywanie stanu zagrożenia
kraju przez władze Azerbejdżanu w celu zachowania władzy. Po
wyciągnięciu wniosków możliwe było prognozowanie ewentualnych
zmian w polityce azerbejdżańskiej dotyczącej rozmów z przywódcami
Ormian. Kwestia ta była o tyle istotna, o ile sytuacja w Górskim
Karabachu bezpośrednio wpływa na sytuację w całym Zakaukaziu
i obszarów sąsiednich: Kaukazu Północnego, Środkowego Wschodu oraz
Azji Mniejszej.

[1] Т. Чаладзе,Карабах: Война
в лицах, Баку 1993, s. 5.

[2] Г. Кулыев,Геополитические
коллизии Кавказа, „Центральная
Азия и Кавказ” 1999, nr 3, s. 25.

[3] D. Eatson, The Political System. An Inquiry
into the State of Political Science, New York 1953.

[4] W pracy zachowano sposób opisu
dokumentu z archiwum, z którego korzystano. Występują więc rosyjskie
sygnatury i określenia dla nazw zespołu, teczki i numeru inwentarza:
фонд(ф.), опись(о.)
i дело(д.) lub ewentualnie
единицахраниения(е.х.).

[5] A. Zalinyan, What
Prevails in the Karabakh Settlement: International Law or the Right on
Policy?, Yerevan 2008, s. 37–38.

[6] Address by Robert Kocharian, President of Armenia, www.coe.int/T/E/Com/Files/PA-Sessions/June-2004/20040623_disc_kocharian.asp (dostęp 2.10.2012).

[7] Выступление министра иностранных дел Армении Вартана Осканяна на 10-й встрече Совета Министров ОБСЕ, Порто, 6–7 декабря 2002 года, brak sygnatury, wypis w posiadaniu
autora, Архив МИД АР.

WprowadzeniePołożenie geograficzne i podział administracyjny

Kaukaz usytuowany jest na pograniczu
Europy i Azji. Sprecyzowanie jego położenia utrudnia to, że granice
administracyjne jednostek znajdujących się na Kaukazie nie pokrywają
się z jego granicami geograficznymi. Geograficznie terytorium Kaukazu
zajmuje powierzchnię ok. 440 tys. km2
i składa się z Przedkaukazia, Wielkiego Kaukazu, równin
zakaukaskich, Małego Kaukazu i północno-wschodniej części Wyżyny
Armeńskiej. Częstszym i jednocześnie uproszczonym podziałem Kaukazu
jest wyodrębnienie z niego Przedkaukazia, łańcucha Wielkiego Kaukazu
i Zakaukazia. Nie jest to jednak podział dokładny, ponieważ na części
terytorium Zakaukazia rozpościera się grzbiet Wielkiego Kaukazu –
w Azerbejdżanie i Gruzji (ale już nie w Armenii).

Przedkaukazie jest regionem geograficznym,
który znajduje się na południu Rosji i od północy przylega
do Wielkiego Kaukazu. Wielki Kaukaz jest natomiast systemem
górskim leżącym w południowej części Rosji, w Gruzji oraz
Azerbejdżanie. Rozpościera się między Morzem Czarnym i Morzem
Kaspijskim na długości ponad 1500 km i szerokości 110–180
km. Najwyższym szczytem Wielkiego Kaukazu (a tym samym całego
Kaukazu) jest Elbrus (5642 m n.p.m.). Główną oś orograficzną
systemu stanowią dwa pasma – Pasmo Główne (wododziałowe –
najwyższy szczyt Szchara 5069 m n.p.m.) i Pasmo Boczne (najwyższy szczyt
Elbrus)[8]. Kaukaz Mały jest zaś systemem górskim, który
znajduje się w południowo-zachodniej Rosji, w Gruzji, Armenii
i Azerbejdżanie. Rozpościera się on prawie równolegle
do Wielkiego Kaukazu i oddzielony jest od niego tzw. Bruzdą
Zakaukaską. Najwyższym szczytem Kaukazu Małego jest Giamysz
o wysokości 3724 m n.p.m., który leży w paśmie Murowdag w zachodnim
Azerbejdżanie. W skład Małego Kaukazu wchodzą m.in. Góry
Karabachskie[9].

Jeżeli chodzi o Zakaukazie to jest to region
geograficzny usytuowany na terenie Gruzji, Azerbejdżanu
i Armenii. Stanowi część Kaukazu na południe od Pasma Głównego
(wododziałowego). Obejmuje południowe stoki Wielkiego Kaukazu,
Nizinę Kurańską, Nizinę Kolchidzką, Mały Kaukaz, część Wyżyny
Armeńskiej, Góry Tałyskie oraz Nizinę Lenkorańską[10].

Kaukaz pod względem administracyjno-politycznym
przynależy do czterech państw: Rosji, Gruzji, Armenii
i Azerbejdżanu. Kaukaz rosyjski, zwany Kaukazem Północnym, w większości
znajduje się w granicach administracyjnych Północnokaukaskiego
Okręgu Federalnego ze stolicą w Piatigorsku, który został utworzony
19 stycznia 2010 r.[11] Administracyjnie w skład geograficznego Kaukazu rosyjskiego
wchodzi 10 jednostek: 7 republik – Adygea, Karaczajo-Czerkiesja,
Kabardyno-Bałkaria, Północna Osetia – Alania, Inguszetia, Czeczenia
oraz Dagestan; 2 Kraje – Krasnodarski i Stawropolski oraz 1 obwód –
rostowski[12]. Tak więc północną administracyjną granicą Kaukazu
(bez uwzględnienia obwodu rostowskiego) stanowią północne granice
Kraju Krasnodarskiego i Stawropolskiego oraz Dagestanu. Ponadto niekiedy
w skład Kaukazu błędnie włącza się również Kałmucję, która
ma z nim niewielkie powiązania kulturowe i historyczno-polityczne.

Administracyjno-polityczna granica Zakaukazia
przebiega wzdłuż granicy Turcji oraz Iranu z Gruzją, Armenią
i Azerbejdżanem. Została ona zatwierdzona w roku 1921. Skomplikowane
jest zakreślenie jej pod względem historycznym, etnograficznym czy
językowym. Historyczne ziemie ormiańskie znajdują się bowiem nie
na Zakaukaziu, ale na południowy-zachód od tego regionu, a poza tym
znaczna część Azerbejdżan zamieszkuje północno-zachodni Iran,
gdzie żyje ich więcej niż w samej Republice Azerbejdżanu. Oprócz
tego wschodnią Turcję zamieszkują kartwelojęzyczni Lazowie, Gruzini
oraz Chemszynowie posługujący się językiem ormiańskim[13]. W pracy nazwa „Zakaukazie” została użyta w jej
polityczno-administracyjnym kontekście i odnosi się jedynie do
terytorium współczesnego Azerbejdżanu, Armenii oraz Gruzji.

Ciekawa koncepcja podziału Kaukazu, która zasługuje
na rozważenie, pojawiła się na początku XXI w. Jej autorzy wyszli
z założenia, że wiele regionów niezaliczanych obecnie do Kaukazu ma
z nim niezaprzeczalne powiązania historyczne, społeczno-gospodarcze
czy wręcz ideologiczne. We wspomnianej idei proponuje się podział
Kaukazu na: Kaukaz Centralny (w jego skład wchodzą trzy niepodległe
państwa – Gruzja, Azerbejdżan i Armenia); Kaukaz Północny –
przygraniczne jednostki autonomiczne Federacji Rosyjskiej oraz Kaukaz
Południowy – graniczące z Gruzją, Azerbejdżanem i Armenią
części Turcji (Kaukaz Południowo-Zachodni) oraz Iranu (Kaukaz
Południowo-Wschodni)[14]. Tym samym do Kaukazu zaliczałyby się północno-wschodnie
prowincje Turcji: Kars, Ardahan oraz Igdyr oraz północno-zachodnie
ostany Iranu – Azerbejdżan Zachodni, Azerbejdżan Wschodni oraz
Ardabil. Podział uwzględnia historyczne związki łączące wymienione
regiony z Kaukazem do chwili jego podboju przez Cesarstwo Rosyjskie w XIX
w. Poza tym system ten nie rozbija geograficznego Azerbejdżanu na jego
północną część (Republika Azerbejdżanu), która zalicza się do
Kaukazu i południową (ostany irańskie) nienależącą już do niego.
W takim modelu mieszczą się także północno-wschodnie obszary Turcji,
takie jak chociażby historyczna Armenia, które nie znajdują się
na obszarze Wielkiego Kaukazu. Dziejowo tereny te mają silne związki
z Kaukazem, a ponadto są obecnie licznie zamieszkane przez ludność
pochodzenia kaukaskiego.

W pracy nie zastosowano jednak przedstawionego
podziału, chociaż w przyszłości należałoby zastanowić się
nad jego wprowadzeniem. Wypada także zaznaczyć, że w literaturze
anglojęzycznej stosuje się na określenie Zakaukazia również pojęcie
„Transkaukazja”. Wobec niepopularności tego terminu w Polsce nie
zostało ono jednak wykorzystane w tej rozprawie.

W ostatnim czasie kontrowersje wzbudza niekiedy
używanie terminu „Zakaukazie”. Przeciwnicy jego stosowania uważają,
że wszedł on do polszczyzny z języka rosyjskiego i zawiera w sobie
element opisowy świata, który nie uwzględnia perspektywy miejscowej
ludności[15]. Nie ma jednak naukowych podstaw do odrzucenia ugruntowanego
w polskiej historiografii pojęcia, które oznacza ziemie znajdujące
się za Kaukazem (tj. łańcuchem Wielkiego Kaukazu), czyli właśnie
obszar Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu. Wychodząc z założenia,
że określenie „Zakaukazie” jest precyzyjne w języku polskim,
w pracy użyto go wymiennie z terminem „Kaukaz Południowy”.

Użycie nazwy „Zakaukazie” (podobnie zresztą jak
„Kaukaz Południowy”) w kontekście historycznym ma ten mankament,
że geopolitycznie był to obszar przypisany do południowych granic
Cesarstwa Rosyjskiego. Wynikiem tego jest jego niestabilność, ponieważ
zmieniał się razem z państwowymi granicami. Na przykład, gdy pod
koniec XIX w. Rosja przejęła od Turcji prowincję Kars, to tym samym
weszła ona w skład Kaukazu (tj. Zakaukazia). Po jej odłączeniu od
państwa carów przestała jednak być określana mianem kaukaskiej
w rosyjskich dokumentach politycznych i historycznych. Sytuacja ponownie
zmieniła się pod koniec I wojny światowej. Na terenach dzisiejszej
północno-wschodniej Turcji powstała w listopadzie 1918 r. niepodległa
Południowo-Zachodnia Kaukaska Republika Demokratyczna ze stolicą
w Karsie. Ostatecznie obszar ten przestał być zaliczany do Zakaukazia
w chwili, gdy znalazł się w składzie Republiki Tureckiej.

Państwo Azerbejdżan graniczy z Rosją,
Gruzją, Armenią i Iranem. Jest zaledwie trzykrotnie większe
od Wielkopolski i rozpościera się między łańcuchem
Wielkiego Kaukazu, z którym graniczy na północy,
a południowo-zachodnim wybrzeżem Morza Kaspijskiego. Mimo
swoich niecałych 90 tys. km2 jest
największym krajem na Zakaukaziu. Pozostałe kraje, tzn. Gruzja
i Armenia, mają jeszcze mniejsze powierzchnie, odpowiednio 67
tys. i 30 tys. km2. Większą część
Azerbejdżanu zajmują góry należące do systemu Wielkiego i Małego
Kaukazu. Ich dopełnieniem są Góry Tałyskie rozpościerające się
na południowo-wschodnim obszarze kraju. W jego centralnej części
znajduje się natomiast największa na Kaukazie Południowym równina
składająca się z kilku mniejszych, które są określane wspólną
nazwą: „Nizina Kuro-Araksańska”. Największymi rzekami Azerbejdżanu
są: Kura, biorąca swój początek w Gruzji, o długości 1515 km;
wypływający z Turcji Araks o długości 1072 km oraz rzeka Samur
o długości 216 km. W Azerbejdżanie płynie kilka tysięcy rzek,
ale nie jest on bogaty w zasoby wodne, ponieważ w większości są
to rzeki małe, nieprzekraczające 10 km długości. W związku
z tym znaczna część kraju musi być nawadniana, aby mogła nadawać
się do uprawy[16].

Nazewnictwo geograficzne

Nazwa „Kaukaz” funkcjonowała
już w VI w. p.n.e. Została wówczas wymieniona w tragedii
Ajschylosa Prometeusz w okowach[17]. W utworze główny bohater za podarowanie ludziom ognia
został ukarany przez bogów przykuciem do góry Kazbek.

Na przestrzeni lat zmieniały się tereny, które
określano jako „Azerbejdżan”. Termin w pracy tej odnosi się
przede wszystkim do obszaru pokrywającego się z terenem obecnej
Republiki Azerbejdżanu, tj. do Azerbejdżanu Północnego, chyba, że
chodzi o Azerbejdżan historyczny bądź geograficzny. Pod względem
historyczno-geograficznym pojęcia te nie są jednak równoznaczne,
ponieważ w skład historycznego Azerbejdżanu Północnego wchodził
także południowy Dagestan, zwłaszcza okolice miasta Derbent, które
obecnie znajdują się na terenie Federacji Rosyjskiej. Przez długi
okres należała do niego również znaczna część obecnej Republiki
Armenii.

Geograficzny Azerbejdżan jest krainą w Azji
Południowo-Zachodniej, leżącą nad Morzem Kaspijskim. Największymi
jego miastami są Baku, Tebriz, Urmia oraz Ardabil. Większość
jego powierzchni zajmuje Wyżyna Armeńska. Na północy w skład
geograficznego Azerbejdżanu wchodzi fragment Wielkiego Kaukazu,
a na południu część Gór Kurdystańskich[18]. Na Azerbejdżan Południowy (Irański) składają
się 3 ostany[19], znajdujące się w zachodnio-północnej części kraju:
Azerbejdżan Zachodni, Azerbejdżan Wschodni oraz Ardabil. Jego
powierzchnia wynosi ponad 190 tys. km. Jest on oddzielony od
Azerbejdżanu Północnego Araksem – rzeką graniczną między
Republiką Azerbejdżanu a Islamską Republiką Iranu.

Początkowo termin „Azerbejdżan” dotyczył
jedynie terytorium byłej Atropateny, czyli obecnego Azerbejdżanu
Południowego. Jeszcze na początku XX w. encyklopedie nie zaliczały
wschodniego Zakaukazia, znajdującego się wówczas w granicach Cesarstwa
Rosyjskiego, do Azerbejdżanu. Odnosiły ten termin jedynie do ziem
perskich znajdujących się na południe od Araksu. Słownik
encyklopedyczny Brockhausa i Efrona[20] podaje, że „Aderbidżanem” (lub „Aderbajdżanem”)
określano północne części Persji, pośrodku których leżało
jezioro Urmia. Według słownika na południe od tej krainy płynęła
rzeka Kyzył-Uzen, a na północy – dopływy Araksu[21]. Podobne oddzielenie Zakaukazia od Azerbejdżanu znajdowało
odzwierciedlenie w publicystyce i świadomości społecznej, choć
uważano, że tereny te stanowią etnograficzną całość[22].

W okresie panowania Arabów „Azerbejdżanem”
określano perskie prowincje kalifatu z centrum znajdującym się
w Ardabilu, wtedy jeszcze niesturkizowane, a położone na prawym brzegu
Araksu. Teren dzisiejszej Republiki Azerbejdżanu, a także Republiki
Gruzji i cześć Republiki Armenii, był nazywany „Arranem” –
syryjską nazwą używaną na określenie Albanii Kaukaskiej. Reszta
arabskich posiadłości na Zakaukaziu – część obecnej Republiki
Armenii oraz rejon położony na południowy-zachód od niej – była
nazywana Arminią[23]. Takie postrzeganie Kaukazu powodowało, że arabski pisarz
Muhammad Ibn Haukal przekonywał, iż w całym Arranie nie ma większych
miast niż Barda, Al-Baba[24] i Tbilisi[25].

W okresie panowania Safawidów (XVI–2. poł. XVII
w.) określenie „Azerbejdżan” używano również w odniesieniu do
muzułmańskich chanatów we wschodniej części Kaukazu[26]. W następnych stuleciach odstąpiono jednak od tego
nazewnictwa. Encyclopaedia Britannica wydana
w 1911 r. odnosi termin „Azerbaijan” jedynie do północno-wschodnich
części Persji, które były na północy oddzielone od Rosji Araksem,
na wschodzie stykały się z Morzem Kaspijskim, na południu graniczyły
z Kurdystanem a na zachodzie z azjatycką częścią Turcji. Terytorium
omawianej krainy wynosiło 32 tys. km2
i było zamieszkane przez 1–2 mln ludzi o rozmaitym pochodzeniu
etnicznym. Wśród nich znajdowali się Persowie, Turcy[27], Kurdowie, Syryjczycy oraz Ormianie[28]. Także w dziele Всемирная
история pojawiło się wskazanie, że terytorium
Albanii (Kaukaskiej) znajdowało się w obrębie Azerbejdżańskiej
Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, natomiast „Atropateną”,
„Adurbadaganem”, a potem „Aderbajganem” nazywano obszar
odpowiadający dzisiejszemu Azerbejdżanowi Południowemu[29]. Albania to grecka nazwa kraju, który w ormiańskich
dokumentach nazywany był „Aluank”, a w gruzińskich
„Rani”. Gruzińska forma wydaje się jednak najbliższa formie
wyjściowej, ponieważ we wczesnych arabskich dokumentach język
Alban nazywany jest językiem rani, obok języka azeri – ich
sąsiadów[30].

Przez wieki określenie „Azerbejdżan” miało
jedynie konotacje geograficzne i dopiero proklamowanie 28 maja 1918
r. Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu spowodowało, że stało się
nazwą niepodległego państwa. Wzbudziło to jednak niepokój Persji,
w której cały czas znajdował się Azerbejdżan Południowy. W celu
uniknięcia sporów rząd azerbejdżański często używał w dokumentach
przeznaczonych dla zagranicy (zwłaszcza dla Persji) nazwy „Azerbejdżan
Kaukaski”[31]. Po zajęciu tego terenu przez Armię Czerwoną
i przejęciu władzy przez bolszewików, nazwę państwa przemianowano na
„Azerbejdżańską Socjalistyczną Republikę Radziecką”. Dnia 30
sierpnia 1991 r. proklamowano natomiast Republikę Azerbejdżanu, która
pełną niepodległość ogłosiła 18 października 1991 r.

To, że w przeszłości „Azerbejdżan” oznaczał
pewien obszar geograficzny, jest charakterystyczne dla całego omawianego
regionu. Podobnie ma się sprawa z Armenią. Zdaniem Herodota Ormianie
przybyli z Azji Mniejszej razem z Frygijczykami, którzy mieli być
z nimi spokrewnieni. Z czasem Ormianie przemieszczali się coraz bardziej
na wschód, pojawili się w dolinie Czerwonej Rzeki[32] i rozprzestrzenili na historycznym obszarze Małej
Armenii. Działo się to w XIV–XIII w. p.n.e. w czasie rozkwitu państwa
hetyckiego, w skład którego wchodziła prowincja Hajas[33]. Właśnie „Hajkh” nazywają siebie Ormianie, a kraj,
w którym mieszkają „Hajastan”. Świadczyłoby to o tym, że
region dzisiejszej Armenii nie jest miejscem ich pochodzenia. Według
kronik hetyckich prowincja Hajas znajdowała się w górnej części
Eufratu. Obecna nazwa „Armenia” jest natomiast pochodzenia
perskiego i weszła do użycia o wiele później[34].

Po upadku imperium hetyckiego termin „Hajasa”
zniknął z dokumentów pisanych i zastąpiło go określenie „Suchmi”
bądź też „Sochmi”[35]. W tym okresie doszło do zmieszania się plemion
ormiańskich z narodem Hajasa-Azzi żyjącym w dolinie Eufratu. Następnie
narzucili oni swój język miejscowej ludności i z czasem zaludnili
Wyżynę Armeńską i północną Mezopotamię[36]. Naród ormiański osiedlił się w dolinie górnego
Eufratu w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e.[37] Jeszcze w czasie Herodota Ormianie zamieszkiwali tylko
zachodnią część Wyżyny Armeńskiej, a dane te potwierdza
Ksenofont[38].

W południowo-zachodniej części Wyżyny Armeńskiej
leżała natomiast hurycka kraina Szubria, którą w inskrypcjach
Sarduriego II w poł. VIII w. p.n.e. określano „Arme”, ewentualnie
„Armini”[39]. Na północ od niej, w dawnej krainie Hajasa miejscowe
plemiona utworzyły federację, która dała początek używanej obecnie
przez Ormian nazwie „Hajastan”. Termin „Sochmi” również
używany w odniesieniu do plemion żyjących nad górnym Eufratem,
został utrwalony w historycznych tekstach gruzińskich jako pojęcie
określające Ormian. „Somechi” oznaczało Ormianina, a „Somcheti”
– Armenię. Dalsze przemieszczanie, łączenie i dzielenie plemion
w tym regionie sprawiło, że nazwy „Haj”, „Arme” i „Sochmi”
stały się synonimiczne. Ormianie przyjęli nazwę „Haj”, Gruzini –
„Somechi”, a Persowie – „Armina”, która następnie w języku
greckim i łacińskim przekształciła się w obecnie używaną formę
„Armenia”[40].

W mitologicznej etymologii nazwa „Armenia” wywodzi
się od legendarnego Arama, który doszedł do Araratu. Aram miał być
wnukiem biblijnego Hajka[41], uważanego za protoplastę narodu ormiańskiego. W linii
prostej był on prawnukiem Jafeta, syna Noego. W 2492 r. p.n.e. Aram
w bitwie rozbił wojska asyryjskie. Na pamiątkę tego wydarzenia rok ten
jest uznawany za pierwszy w tradycyjnym kalendarzu ormiańskim. Teoria
o biblijnym pochodzeniu jest bardzo silnie zakorzeniona wśród
Ormian. Dodatkowo umacnia ją to, że często popierają ją
również najwyżsi przedstawiciele władz kościelnych[42].

Pisząc pracę o Azerbejdżanie, warto zastanowić
się nad terminem, którym należy określać jego mieszkańców.
W mediach zwykle stosuje się formę „Azerowie”, o języku używanym
w Azerbejdżanie mówi się zaś, że jest językiem „azerskim”. Na
pojęcia te można natrafić również w publikacjach naukowych, chociaż
większość orientalistów-turkologów jest zdania, że poprawną formą
określającą mieszkańca Azerbejdżanu jest „Azerbejdżanin”,
a nie „Azer”, natomiast język jest „azerbejdżański”, a nie
„azerski”.

W polskiej tradycji orientalistycznej sprawa
rysuje się przejrzyście: poprawny jest tylko termin dłuższy.
W pracach wybitnych polskich orientalistów-turkologów, takich jak
Jan Reychman, Ananiasz Zajączkowski czy też Bohdan i Krzysztof
Baranowscy, którzy po raz pierwszy na szerszą skalę zajmowali się
tematyką Azerbejdżanu, nie są używane nazwy typu „Azerowie” czy
„azerski” (w odniesieniu do języka), odpowiednio wykorzystuje się
formy „Azerbejdżanie” i „język azerbejdżański”. W polskiej
historiografii stosowano różne pojęcia na określenie turkijskich
mieszkańców wschodniego Zakaukazia. Do najczęstszych należały:
Aderbidżanie, Turcy, Turcy azerbejdżańscy, Tatarzy zakaukascy oraz
Tatarzy azerbejdżańscy[43]. Nigdy nie było między nimi „Azerów”, więc
niepokojące jest, że od chwili rozpadu ZSRR właśnie takim terminem
zaczęto określać mieszkańców Azerbejdżanu.

Tadeusz Świętochowski wyjaśnił, że
przymiotnika „azerski” używa w odniesieniu do języka oraz
narodowości[44]. Podobnie czyni to Piotr Kwiatkiewicz[45]. Zastosowanie tego podziału obaj argumentują tym,
że w Azerbejdżanie oprócz „Azerów” mieszkają również inne
grupy etniczne. Termin „azerbejdżański” stosują natomiast na
określenie obywatelstwa oraz wszystkiego, co wiąże się z państwem,
jego atrybutami i funkcjonowaniem.

Przyjęta przez Świętochowskiego argumentacja,
uznawana przez niektórych uczonych w naszym kraju, jest
najpewniej rezultatem wykorzystania w nauce rozróżnienia na
pojęcie „kazachski” i „kazachstański” (jak „uzbecki”
i „uzbekistański” czy podobne przymiotniki odnoszące się do krajów
Azji Środkowej). Pierwsza kategoria odnosi się do konkretnego etnosu,
a druga obejmuje swoim znaczeniem wszystkich obywateli danego kraju
bez względu na ich przynależność etniczną. O ile taki podział
jest uzasadniony w wieloetnicznym Kazachstanie, o tyle jest bezcelowy
w stosunku do kraju, w którym dominujący etnos stanowi ponad 90%
populacji, a przede wszystkim nie odpowiada on źródłosłowu
nazw państw poza środkowoazjatyckimi. Etymologicznie termin
„Kazachstan” składa się bowiem z dwóch członów: „Kazach”
i „stan”. Pierwszy określa grupę etniczną,
drugi oznacza „kraj”. Można więc przyjąć, że Kazach przynależy
do etnosu, natomiast Kazachstańczyk oznacza żyjącego w państwie
Kazachów i będącego jego obywatelem. Zasady tej nie sposób jednak
odnieść do Azerbejdżanu.

Dodatkowo za argumentacją na rzecz stosowania
terminu „Azerbejdżanie” zamiast „Azerowie” przemawia fakt, że
mieszkańcy Azerbejdżanu sami siebie nazywają „Azerbejdżanami”
i żaden z nich nie określi się mianem „Azera”. Słowo to występuje
w tym kraju jedynie jako imię. Azerbejdżanie powiedzą o sobie
Azərbaycanlılar (co w polskim przekładzie oznacza
„Azerbejdżanie”), a konkretna osoba użyje zwrotu Mən
Azərbaycanlıyam – „jestem Azerbejdżaninem”. Nie ma
również języka azerskiego, a jest Azərbaycan dili
– „język azerbejdżański”. W konstytucji Azerbejdżanu,
w art. 21 mówiącym o języku państwowym, napisano w paragrafie 1:
Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan
dilidir[46] lub w wersji angielskiej The Azerbaijani
language shall be the State language of the Republic of
Azerbaijan[47]. W żadnym z wymienionych wariantów
nie ma zapisu, że językiem państwowym jest „azerski”, mowa jest
jedynie o języku azerbejdżańskim.

W jednej ze swoich wcześniejszych książek
wspomniany już Tadeusz Świętochowski, napisał bardzo ważne zdanie:
sprawa terminologii może zostać rozwiązana tylko przez
mieszkańców Azerbejdżanu, i miejmy nadzieję, że nastąpi to
niebawem[48]. Skoro sami Azerbejdżanie jasno
określili pojęcie, jakim należy ich określać, wypada jedynie to
uszanować i nazywać ich „Azerbejdżanami”, a nie upierać się,
wbrew ich własnemu poglądowi, że są „Azerami”.

Zachodnia moda dotycząca użycia słowa „azerski”
rozpowszechniła się w Polsce w latach 90. i znajduje wielu zwolenników,
którzy nie dopuszczają do siebie myśli, że jest ona niepoprawna. Od
kilku lat daje się jednak zauważyć tendencję odchodzenia od formy
Azeri people w anglojęzycznej literaturze przedmiotu
na rzecz zwrotu the Azerbaijanis[49]. Analogicznie, zaczęto konsekwentnie używać
pojęcia Azerbaijani w miejsce
Azeri language. Natomiast w publikacjach
rosyjskich zawsze używany był i jest wyłącznie
termin Азербайджанцы
i азербайджанский
язык. Próżno w jakichkolwiek pracach szukać nazwy
азерский. W terminologii anglojęzycznej,
z której forma „azerski” weszła do języka polskiego, określenie
to pojawiło się za sprawą języka azerskiego, który bynajmniej nie
ma nic wspólnego z dzisiejszym językiem azerbejdżańskim.

Język azerski[50], a właściwie język azeri, azari lub adari,
który powszechnie nazywano „językiem azeri”, był
w języku arabskim określany jako „al-adariya”[51]. Ma on swoje korzenie w starożytnym języku medyjskim,
który wchodził do grupy zachodnioirańskiej rodziny języków
indoeuropejskiej. W języku azeri w starożytności i średniowieczu
porozumiewali się mieszkańcy wschodniego i północno-wschodniego
Azerbejdżanu Południowego, a głównym miastem stanowiącym
centrum owego języka było największe ówcześnie miasto tego
obszaru – Ardabil – obecnie stolica jednego z ostanów
w Iranie. Pierwszą naukową próbą usystematyzowania języka
azeri było monumentalne dzieło Ahmada Kasrawi Tabriziego,
które zostało wydane w Teheranie w 1926 r.[52] Jego praca zainteresowała późniejszych iranistów
i przyczyniła się do pogłębienia badań nad dawnym językiem
Azerbejdżanu. Prowadził je m.in. Wsiewołod Miller, który zestawił
fragmenty języka azeri z językiem tałyskim i doszedł do wniosku,
że ten drugi jest bezpośrednim potomkiem pierwszego. Następne prace
potwierdziły tę tezę[53].

Język azeri, jak twierdził Miller, zaczął być
wypierany przez języki turkijskie w okresie napływu do Azerbejdżanu
Seldżuków. Zajęły one miejsce większości języków używanych
przez miejscową ludność; język azeri znajdował się jeszcze
w użyciu wśród autochtonów, choć funkcjonował jedynie w odmianie
mówionej. Kolejnym czynnikiem powodującym spadek liczby ludności
pochodzenia irańskiego, a przez to osób posługujących się
językiem azeri, był najazd Mongołów. Jego zanik nastąpił
w okresie panowania Safawidów, kiedy ostatecznie zastąpiły go
języki turkijskie[54], chociaż są również świadectwa, że językiem
azeri jeszcze w 1. poł. XX w. posługiwała się ludność
kilku wsi w Azerbejdżanie Południowym[55]. Obecnie w Azerbejdżanie Północnym mieszkają jedynie
niewielkie grupy ludności indoirańskiej, które są potomkami
użytkowników języka azeri. Są to Tatowie oraz Tałysze
i Kurdowie[56].

Tak więc nazwa „język azerski” byłaby spolszczoną
nazwą wymarłego języka z rodziny indoirańskiej, niemającą nic
wspólnego ze współczesnym językiem azerbejdżańskim. Należy on
bowiem do grupy oguzyjskiej języków turkijskich razem z językiem
tureckim, turkmeńskim i językami małych etnicznych grup turkijskich,
zamieszkujących zachodni Iran, takich jak kaszkajskim, ajnałłu
czy sonkor[57]. Tym samym „Azerami” można byłoby nazwać byłych
nosicieli nieużywanego już języka azerskiego, a nie obecnych
mieszkańców Azerbejdżanu.

O niepoprawności użycia terminu „Azer”
na określenie mieszkańca Azerbejdżanu świadczy etymologia
nazwy tego kraju. Dokładnie wyjaśnia ją Encyclopaedia
Iranica, która podaje, że nazwa wywodzi się od imienia
Atropatesa[58]. Był on regionalnym przedstawicielem dynastii Achemenidów,
a następnie sprawował urząd satrapy Medii za rządów Aleksandra
Macedońskiego. Po śmierci greckiego wodza część obszaru dawnego
imperium pozostało pod władzą Atropatesa i jego sukcesorów już jako
niezależne lub półniezależne państwo, obejmujące swoim zasięgiem
tereny obecnego Azerbejdżanu Południowego, Kurdystanu Irańskiego oraz
niewielkiej części Azerbejdżanu Północnego. Potomkowie Atropatesa
panowali w Atropatenie do roku 20 n.e. Wtedy to na tronie zasiadł
młodszy syn króla Partów Artabanusa II[59], a państwo stało się wasalem monarchii
partyjskiej[60].

Encyclopaedia
Iranica imię Atropates (Aturpat) tłumaczy
jako „opiekun ognia”[61]. Według jej autorów wywodzi się ono od staroperskiego
tytułu atr pati, co w dosłownym przekładzie
oznacza „pan ognia” lub też „gospodarz ognia”. Forma imienia
Atropates – Atrpat pojawiła się już w Aweście, w której nosił
je jeden ze zwolenników Zaratusztry. Z tego powodu było ono bardzo
rozpowszechnione w świecie irańskim. Nazwa krainy powstała przez
dodanie do imienia Atropatesa sufiksu „-kan” stosowanego w językach
irańskich przy tworzeniu toponimów. Tak więc w swojej pierwotnej wersji
brzmiała Atropatakan, tj. państwo Atropatesa. Grecka nazwa tych ziem to
„Atropatene”, „Atropatios Media” (lub podawana przez Ptolemeusza
„Tropatene”), natomiast ormiańska – „Atrpatakan”. Początkowo
w języku pahlawi[62] (język średnioperski) nazwa krainy brzmiała
„Aturpatakan”, czyli „posiadłości Aturpata”.

Obecność w językach irańskich różnych form,
np. „Aturpataka” czy „Atropatakan” wyjaśnia się różnymi
wersjami samego imienia – „Atrupat” bądź „Atropat”. To
z kolei jest związane z rozmaitą wymową słowa „ogień”
w językach irańskich, w których mógł on być określany mianem
atar, atur lub też przyjmował
jeszcze inne formy[63].

Średniowieczni geografowie arabscy odnajdywali także
inny źródłosłów nazwy krainy. Tłumaczyli ją jako „świątynia
ognia”, objaśniając pochodzenie pojęcia „Azerbejdżan” od
azar, czyli ogień i abadag
– miejsce kultu. Stąd Azerbejdżan oznaczał „krainę ognia”,
co związane było z rozprzestrzenieniem się na tych terenach religii
zaratusztriańskiej[64]. Jej wyznawców określano właśnie mianem „czcicieli
ognia”. W ich świątyniach zwyczajowo palił się wieczny ogień,
co w przypadku Azerbejdżanu było związane z naturalnym zapłonem
wydobywającego się z ziemi w sposób samoistny gazu ziemnego.

Nazwa terytorium uległa dalszym przekształceniom po
podboju tego terenu przez Arabów. Wtedy to toponim przeobraził się pod
wpływem języka arabskiego, w którym nazwa brzmiała „Adharbayjan”,
w języku nowoperskim w „Adarbayjan”, dając współczesną nazwę
„Azerbejdżan”. Wypada przy tym zauważyć, że w większości
języków nazwa kraju brzmi „Azerbajdżan”, natomiast w języku
polskim przyjęła się forma „Azerbejdżan”.

Źródła azerbejdżańskie podają również,
że choronim „Azerbejdżan” wywodzi się od pojęcia
„Atarpatakana”[65]. Nie było to jednak zawsze takie jednoznaczne. Kilkanaście
lat temu toczyła się w Azerbejdżanie dyskusja między zwolennikami
turkijskiej proweniencji a stronnikami pochodzenia nazwy kraju od
Atropatesa. Ostatecznie uznano, że nazwa kraju wywodzi się, zgodnie
z normami języków irańskich, od imienia wodza z epoki Aleksandra
Macedońskiego[66].

Współcześnie najbardziej rozpowszechnione
wyjaśnienie genezy i znaczenia nazwy „Karabach” jest
znacznie uproszczone. W dosłownym przekładzie z języka
tureckiego i perskiego słowo „Karabach” tłumaczy się
jako „czarny ogród” (kara – czarny,
bahçe – ogród). Termin ten po raz
pierwszy pojawił się w gruzińskiej kronice Kartlis
Tshovreba („Życie Kartlii”). Mniej więcej w tym
samym czasie – w XIII w. – pojęcie to zaczyna funkcjonować
w źródłach perskich[67]. Nazwa „Karabach” została następnie rozpowszechniona
po opanowaniu terytorium Zakaukazia przez Mongołów w połowie
XIII w.[68] Mało kto zagłębia się w pochodzenie samego etnonimu. Aby
wyjaśnić jego genezę, trzeba mieć podstawowe rozeznanie
w tym, jak kształtowało się nazewnictwo w świecie koczowników
muzułmańskich. Tam bowiem najczęściej określało się miasta
i regiony od nazwy plemienia koczującego na danym terytorium.

Termin „Karabach” wyprowadza się od nazwy jednego
z plemion Pieczyngów[69], które osiedliło się na terenie współczesnego Karabachu
– „Karabag” lub „Karabaj”, co tłumaczono jako „potężny
mistrz”. Nazwa plemienia po raz pierwszy pojawiła się w X w.
w pismach cesarza bizantyńskiego Konstantyna Porfirogenety dotyczących
ludów koczujących na Wschodzie. Ruiny miasta Karabag znajdują się do
tej pory w Turcji, a potomków jego mieszkańców spotykało się tam
jeszcze w XIX w. Ślady bytowania plemienia Karabag istnieją także
w innych miejscach. Świadectwem ich pobytu w Afganistanie jest m.in. nazwa
powiatu – Karabagh znajdującego się w prowincji Ghazni. Pozostałości
po ich siedliskach są również w Iranie oraz Uzbekistanie. Bytowanie
turkijskich plemion koczujących w Azerbejdżanie, w tym i na obszarze
między Kurą i Araksem (współczesny Karabach), utwierdziło się w XI
i XII w. Dominacja plemienia Karabag w tej części Zakaukazia spowodowała,
że krainę zaczęto nazywać Karabachem. Upowszechniło się to
w okresie Tamerlana, kiedy region ten stał się zimowym siedliskiem jego
wojsk[70].

W polskiej literaturze przedmiotu kłopoty sprawia obecna
nazwa byłej enklawy ormiańskiej: czy należy pisać „Górski” czy
„Górny” Karabach. Ta druga nazwa dosyć często pojawiała się na
początku lat 90. Obecnie używa się zazwyczaj terminu Górski Karabach,
co jest właściwym określeniem tego regionu. W języku azerbejdżańskim
teren ten nazywa się Dağlıq Qarabağ, co
w dosłownym tłumaczeniu oznacza „górski czarny ogród”. W języku
niemieckim stosuje się określenie Bergkarabach,
co również tłumaczymy jako „Górski Karabach”.
W literaturze anglojęzycznej używa się natomiast nazwy
Nаgorno-Karabakh, co jest kalką rosyjskiego
Нагорный Карабах. Przyjęcie w języku
angielskim transliteracji z języka rosyjskiego pozwala uniknąć kłopotu
w przekładaniu terminu нагорный. Może
on bowiem oznaczać zarówno highland
(„górski”), upper („górny”), jak
i mountainous („górzysty”). W większości
języków świata słowo нагорный tłumaczy
się jako „górski”, jednak w niektórych, jak na przykład we
francuskim, funkcjonuje nazwa Haut-Karabakh
(„Górny Karabach”). Zastosowanie terminu „Górski Karabach”
jest jeszcze odpowiednie z tego powodu, że historyczny Karabach dzieli
się na dwie części, o których będzie mowa w dalszej części
pracy: na nizinny (równinny) i właśnie górski. Wątpliwości
rozwiewa oficjalna anglojęzyczna nazwa nieuznawanej Republiki
Górskiego Karabachu, która brzmi Republic of Mountainous
Karabakh.

W języku ormiańskim nazwa Górskiego Karabachu
brzmi Լեռնային Ղարաբաղ, co transliterujemy
jako Lernayin Gharabagh. W źródłach
ormiańskich bardzo często używane jest również pojęcie
„Arcach”. Znaczenie tego słowa wyjaśniania się w różny
sposób. Ormianie wyprowadzają je od historycznej nazwy dziesiątej
prowincji Królestwa Armenii. Etymologicznie Arcach pochodziłoby od
„Ar” – Aran i „tsakh” – używanego na określenie ogrodu,
czy też lasu. Termin ten nawiązywałby do ogrodów Arana Sisakeana
będącego pierwszym nachararem[71] w północno-wschodniej Armenii[72]. Inną tezę wysunął David Lang. Według niego nazwa
„Arcach” najprawdopodobniej bierze swój początek od imienia króla
Armenii Artaksesa I[73], założyciela dynastii Artaksydów, który położył
podwaliny pod historyczną Wielką Armenię[74]. Przekonująca jest teza o nachskim pochodzeniu terminu,
co wiązałoby się ze zjawiskiem zamieszkiwania przez ludy kaukaskie
(nach-dagestańskie) obszarów położonych bardziej na południe,
niż ma to miejsce w czasach współczesnych. W językach nachskich
normą jest wymiana spółgłoski „s” na „c”, która pojawiła
się nie później niż w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e.
W ten sposób stara forma nachska „ars” oznaczająca lesiste zbocze
góry, zostałaby zachowana w ormiańskiej nazwie Górskiego Karabachu
– „Arcach”[75].

W starożytności Grecy za sprawą
Strabona na określenie Karabachu używali pojęcia
Orchistene[76]. Jedna z najstarszych nazw tego obszaru pojawia się zaś
w inskrypcjach pochodzących z I tysiąclecia p.n.e. odnalezionych
koło miejscowości Cowk. Karabach występuje tam pod pojęciem
Urtekhini[77]. W późnej starożytności oraz średniowieczu był on
znany również pod terminem „Arran”, który pochodzi od syryjskiej
nazwy Albanii Kaukaskiej. Arran na początku podboju arabskiego
stanowił właśnie jedną z prowincji tego zakaukaskiego państwa,
w skład której wchodził również obecny Karabach[78].

W pracy dla ujednolicenia terminologii i przejrzystości
tekstu zastosowano wspólną nazwę „Karabach”, niezależnie od
tego, że w danym organizmie państwowym tereny te mogły nosić
nazwę „Arcach” lub też „Arran”. W miejscach, w których jest
to niezbędne wstawiono odpowiednie przypisy wyjaśniające zastosowanie
danej terminologii.

Określenie „Górski Karabach” odniesiono głównie
do terenu byłego Górsko-Karabachskiego Obwodu Autonomicznego utworzonego
w 1923 r. Termin „Karabach” użyto zaś na oznaczenie obszaru,
w skład którego wchodzi zarówno Górski Karabach, jak i Nizinny. Należy
przy tym pamiętać, że w ujęciu historycznym Karabach zajmował o wiele
większy obszar niż w czasach współczesnych. Jeszcze pod koniec 1919
r. premier Nasib Jusifbejli[79] w swoim wystąpieniu przed parlamentem, uzasadniając
prawa Azerbejdżanu do Zangezuru[80], argumentował, że region ten od wieków
należał do Karabachu, znajdującego się wówczas
w granicach państwa azerbejdżańskiego[81].

W skład Karabachu jako obszaru
historyczno-geograficznego wchodzą góry Małego Kaukazu oraz
terytorium międzyrzecza Kury i Araksu. Jego południowo-wschodnie
rubieże sięgają miejsca, w którym łączą się obie rzeki, na
południu natomiast granicę stanowi koryto Araksu. Na początku lat
20. Karabachem przyjęto nazywać rejon Azerbejdżanu składający
się z czterech ujezdów: karagińskiego, szuszyńskiego,
dżawanszirskiego oraz kubadlińskiego. Dzielił się na
część górską, prawie wyłącznie zamieszkaną przez Ormian,
i część nizinną, na której dominowali muzułmanie. Obie
były ze sobą ściśle powiązane gospodarczo[82].

Obszar w zachodnim Karabachu jest górzysty (historyczny
Górski Karabach), na wschodzie natomiast nizinny[83] (historyczny Nizinny Karabach). Na większej części
Górskiego Karabachu rozciągają się Góry Karabachskie. Wchodzą
one w skład Małego Kaukazu i ciągną się od rzeki Terter na
północnym-zachodzie do doliny Araksu na południowym-wschodzie. Od
Wyżyny Karabachskiej oddzielone są rzeką Akiera wpadającą
do Worotanu. Najwyższym szczytem Gór Karabachskich
jest Bujuk-Kirs (2725 m n.p.m.). Na północy znajduje się
natomiast pasmo Murowdag z najwyższym szczytem Giamysz (3724 m
n.p.m.)[84].

Nizinny Karabach składa się z Niziny Karabachskiej,
zwanej niekiedy Stepem Karabachskim, która jest częścią Niziny
Kurańskiej. Rozpościera się między Kurą a Małym Kaukazem, a na
południowym-wschodzie przechodzi w Nizinę Milską. Administracyjnie
Nizinny Karabach wchodzi w skład Republiki Azerbejdżanu i w przeciwieństwie do Górskiego Karabachu nie jest w całości zajęty
przez Ormian. Największym miastem Nizinnego Karabachu jest Agdam,
znajdujący się na wschód od Górskiego Karabachu (miasto okupują
Ormianie). Innym znanym ośrodkiem tego terenu jest była stolica Albanii
Kaukaskiej – Barda, pozostająca pod kontrolą władz w Baku.

Sporą trudność dla osób zajmujących się
tematyką zakaukaską stanowi kwestia stosowania ujednoliconych nazw
geograficznych. W pracy posłużono się głównie nazwami przyjętymi
przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami
Polski, która działa przy Głównym Geodecie Kraju. Nazewnictwo
geograficzne dotyczące Zakaukazia znajduje się w publikacji
Nazewnictwo geograficzne świata[85] wydanej przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii
w 2005 r. i w dużej mierze różni się od przyjętych wcześniej
form. Wynika to z faktu, że pierwsze próby standaryzacji nazw
geograficznych w języku polskim podjęto w 1954 r., kiedy Komisja
Ustalania Nazw Geograficznych zajęła się pracami nad ujednoliceniem
stosowania nazw geograficznych. Efektem tego było wydanie w 1959
r. pozycji Polskie nazewnictwo geograficzne świata
pod red. L. Ratajskiego, J. Szewczyka i P. Zwolińskiego. Następnym
krokiem do unifikacji było opublikowanie w latach 1994–1996
czterech tomów Polskich nazw geograficznych,
które dotyczyły jedynie egzonimów, tj. spolszczonych nazw
geograficznych.

Od czasu pierwszej próby usystematyzowania nazewnictwa
geograficznego znacząco zwiększyła się liczba niepodległych państw,
co pociągnęło za sobą odpowiedni wzrost liczby języków urzędowych,
które powinny zostać uwzględniane w przyjętej normalizacji. Z tego
powodu w latach 90. rozpoczęła działalność Komisja Standaryzacji
Nazw Geograficznych poza Granicami Polski i zaczęła wydawanie
Nazewnictwa geograficznego świata. Jest to pozycja
opracowywana przez grono specjalistów z takich dziedzin, jak geografia,
historia czy językoznawstwo.

Obecna komisja zmieniła zasady, którymi kierowała
się jej poprzedniczka w latach 50. Chodzi tu głównie o stosowanie,
wcześniej zalecanych, egzonimów oraz spolszczeń nazw nieznanych
w Polsce. Komisja standaryzacyjna wyszła z założenia, że ich stosowanie
w języku polskim jest nadmierne i zaleciła ich ograniczenie –
szczególnie tych, które jej zdaniem wprowadzono zbyt pochopnie. Wzięto
pod uwagę, że w języku polskim funkcjonują spolszczone nazwy
świadczące o kontaktach łączących Polskę z odległymi krajami,
stanowiące tym samym dziedzictwo kulturowe, i tych egzonimów
postanowiono nie usuwać[86]. Sprawa oczyszczania wykazów nazw geograficznych z nazw
spolszczonych jest z pewnością kontrowersyjna. Używanie jednak
endonimów[87] zamiast egzonimów znacznie ułatwia kontakty międzynarodowe
oraz pozwala na łatwiejsze korzystanie z zagranicznych źródeł.

Region Zakaukazia jest obszarem skomplikowanym pod
względem możliwości standaryzacji nazw geograficznych z powodu dużego
zróżnicowania językowego. Na tym terenie żyją reprezentanci języków
indoeuropejskich: ormiańskiego, irańskiego, kurdyjskiego, osetyjskiego
czy rosyjskiego, a także występują języki turkijskie: m.in. turecki,
azerbejdżański, kałmucki oraz języki kaukaskie – gruziński,
abchaski czy lezgiński. Oprócz tego wymienione języki występują
w licznych dialektach i odmianach. W wielu przypadkach w dalszym
ciągu trwają dyskusje językoznawców, który język jest dialektem,
gwarą itp. Dobrze tę sprawę ilustruje przykład Gruzji i dyskusje nad
językiem swańskim (czy jest on dialektem języka gruzińskiego, czy też
odrębnym językiem). Drugim problemem są alfabety, często uzupełniane
znakami zapożyczonymi z innych systemów, a ponadto wielokrotnie
zmieniane, co najlepiej pokazuje przykład Azerbejdżanu. Początkowo
w użyciu był alfabet arabski, jednak nastręczał dużo trudności,
ponieważ fonetycznie nie oddawał on właściwości języków
turkijskich. Na początku XX w. odstąpiono od niego na rzecz alfabetu
łacińskiego. Potem komuniści wprowadzili cyrylicę, a następnie,
już w niepodległym Azerbejdżanie, ponownie zaczęto się posługiwać
alfabetem łacińskim. Sprawę źródeł historycznych ułatwiłaby
standaryzacja literackiego języka azerbejdżańskiego, ale został on
zweryfikowany bardzo późno, bo dopiero w okresie radzieckim.

Kolejnym problem jest emancypacja zachodząca na
obszarze Zakaukazia, gdzie mamy do czynienia z byłymi republikami
radzieckimi, w których zmiana nazewnictwa nie została jeszcze
zakończona. Zastosowana obecnie nazwa może okazać się w krótkim
czasie nieaktualna. Przykładem jest gruzińska miejscowość położona
przy granicy z Rosją, która znajduje się u podnóża góry Kazbek na
historycznej Gruzińskiej Drodze Wojennej. Do 2007 r. jej nazwa brzmiała
„Kazbegi”, po czym zmieniono ją na „Stepancminda”.

Dużą trudność napotyka się w zakaukaskich
regionach dążących do uzyskania niepodległości od byłych republik
radzieckich. Badacz stoi przed pytaniem – jak właściwie nazywa
się stolica Górskiego Karabachu? W wersji ormiańskiej brzmi ona
„Stepanakert”, jednak władze azerbejdżańskie w 1991 r. podjęły
decyzję o powrocie do nazwy sprzed 1923 r. – „Chankendi”.
W świetle prawa międzynarodowego Górski Karabach jest częścią
Azerbejdżanu i wydawałoby się, że powinna być używana nazwa
wprowadzona przez to państwo. Została ona jednak odrzucona zarówno
przez separatystyczne władze karabachskie, jak i przez Republikę
Armenii. Zastosowanie w pracy nazw azerbejdżańskich, wobec ich
niewielkiego rozpowszechnienia, mogłoby wprowadzić niezamierzone
komplikacje. Z tego powodu w celu zachowania przejrzystości użyto nazw
funkcjonujących przed zbrojną fazą konfliktu karabachskiego (tej zasady
trzymają się również organizacje międzynarodowe uczestniczące
w procesie pokojowym), którego nieodłączną częścią była również
„wojna” nazewnicza prowadzona przez obie jego strony. Dlatego
też wykorzystano formę „Stepanakert” zamiast „Chankendi”,
czy „Martakert”, a nie „Agdere”.

Nazewnictwo Armenii, Azerbejdżanu oraz Gruzji
w Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza granicami Polski
opracował Andrzej Pisowicz. Trzeba jednak przyznać, że spis ten jest
niepełny. Pisowicz wprowadził także formy do tej pory niestosowane
w języku polskim. Przykładem jest stolica Armenii. Dotychczas
powszechnie stosowano termin „Erewań”, a wcześniej używano
również nazwy „Erewan”. Pisowicz przeforsował jednak nową formę
– „Erywań”. Stąd też odwołując się do czasów przeszłych,
w pracy tej zastosowano określenie „chanat erywański”, a nie
„chanat erewański”.

Jeżeli jest to tylko możliwe i uzasadnione,
w rozprawie starano się używać form polskich jak najbardziej
zbliżonych do nazw oryginalnych. Jest to zasada, którą przyjęła
również Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami
Polski. Wobec tego zastosowano nazwę np. „Laczyn”, a nie
„Laczin”, ponieważ w języku azerbejdżańskim istnieje
forma Laçın: ç to polskie „cz”,
natomiast ı to polskie „y”. Niekiedy autorzy polscy posługują
się nazwą „Laczin”, ale jest to nieprawidłowa kalka rosyjskiego Лачин.
Wynika to stąd, że w języku rosyjskim po ч nie występuje ы, tylko
и. W polskim nie funkcjonuje ta zasada, dlatego poprawną formą jest
„Laczyn”. Bardziej skomplikowana jest sprawa z Nachiczewaniem.
W azerbejdżańskim jest to Naxçıvan, wobec tego
poprawnie powinno się pisać „Nachczywan”. W pracy zdecydowano
się jednak na formę „Nachiczewan” jako utrwaloną w literaturze
przedmiotu, choć nie jest wykluczone, że najbliższa przyszłość
przyniesie zmiany związane ze stosowaniem tej nazwy.

Kwestią, którą należało rozstrzygnąć było
to, czy powinno się pisać „Republika Azerbejdżanu”, czy też
„Republika Azerbejdżańska”. Kiedyś w polszczyźnie używano
najczęściej przymiotników, np. była „Republika Francuska”,
czy też „NRF” – „Niemiecka Republika Federalna”, dziś
najczęściej stosuje się nazwy „Republika Francji” i „Republika
Federalna Niemiec”. Wskazuje to na tendencje do zamiany stosowanej
niegdyś przydawki przymiotnikowej na rzeczownikową. Użycie nazwy
„Republika Azerbejdżańska” nawiązywałoby do polskiej tradycji,
jednak obecnie odchodzi się od tego typu nazewnictwa. Z tego powodu
w pracy zastosowano nazwę „Republika Azerbejdżanu”.

Sprawą dyskusyjną jest również używanie nazwy
„Związek Radziecki” lub „Związek Sowiecki”. Jeżeli wziąć
pod uwagę nazwę rosyjską: Союз Советских
Социалистических Республик,
to w dosłownym tłumaczeniu jest to „Związek Socjalistycznych
Republik Radzieckich”. Tak więc określenie „Związek Sowiecki”
jest hybrydą polsko-rosyjską. Gdyby używać formy zruszczonej,
powinno być „Sojusz Sowiecki”, natomiast forma spolonizowana brzmi
„Związek Radziecki”. Nazwa kraju wzięła się od rad robotniczych,
chłopskich i żołnierskich, z tego względu, że rosyjskie słowo
советь – to polska „rada”.

Trzeba jednak zaznaczyć, że w chwili
powstania państwa radzieckiego w Polsce używano przymiotnika
„sowiecki”. Dopiero w 1934 r. historyk Wiktor Sukiennicki
zaproponował zamiast rusycyzmu „sowiecki” stosowanie określenia
„radziecki”. Przymiotnik „radziecki” upowszechnił się
w Polsce po II wojnie światowej. Język polski został tym samym jednym
z niewielu języków na świecie, w którym zaczęto tłumaczyć
słowo советский. Tak więc w języku
angielskim mamy Soviet Union – The Union of Soviet
Socialist Republics, w niemieckim Sowjetunion
– Die Union der Sozialistischen Sowjetrepubliken,
ale już w języku estońskim, tak samo jak w polskim,
советский jest przetłumaczony
jako Nõukogude Liit – Nõukogude
Sotsialistlike Vabariikide Liit; podobnie jest w językach
bałtyckich – litewskim i łotewskim. Obecnie w Polsce w użyciu są
obie formy: zarówno „radziecki”, jak i „sowiecki”. W pracy tej
posłużono się wyłącznie nazwą „Związek Radziecki”, wychodząc
z założenia, że jest to forma poprawna, niebędąca rusycyzmem.

W tekście zastosowano termin „turkijski” odnośnie
do przynależności językowej i etnicznej. Dawniej w polskiej
terminologii używano określenia „języki tureckie” i „ludy
tureckie”. Pojęcie „turkijski” zaproponował poznański turkolog
Henryk Jankowski. Pozwala ono wprowadzić różnicę między kategoriami
taksonomicznymi „lud turecki” a „lud turkijski”. Pierwszy znajduje
się w tej samej klasie co „lud polski”, natomiast odniesieniem do
drugiego byłby „lud słowiański”.

Zasady pisowni nazwisk

Problemem, który zauważyli już
autorzy Historii Azerbejdżanu, jest zasada
pisowni imion i nazwisk azerbejdżańskich, szczególnie w perspektywie
historycznej[88]. W języku polskim wiele z nich jeszcze nie ugruntowało się
i nie ma jednej zasady, którą można zastosować przy przenoszeniu
nazwisk Azerbejdżan na grunt polski. Użyte w książce wersje
nazwisk starają się w jak największym stopniu nawiązywać
do form oryginalnych. Przyjęcie takich założeń (podobnie
w nazwach geograficznych) znacznie ułatwia porozumiewanie się na
forum międzynarodowym. Niekiedy odstępuje się od nich, jeżeli
w języku polskim ugruntowała się już inna wersja, mimo że nie
oddaje dokładnie wzorca pierwotnego. Wypada również zaznaczyć,
że zastosowanie konkretnej formy w tej pracy jest subiektywnym wyborem
autora, który nie będąc specjalistą w kwestiach językoznawczych,
nie uzurpuje sobie prawa do narzucania podanych form językowych jako
obowiązujących i jedynych właściwych.

W polskiej literaturze i mass mediach jeszcze
w latach 90. XX w. najczęściej stosowano rosyjski wariant
zapisu imion i nazwisk polityków z krajów powstałych z rozpadu
ZSRR. Dobrze pokazuje to przykład pisowni imienia trzeciego prezydenta
Azerbejdżanu, a jednocześnie ojca czwartego, Hejdara Alijewa.
W języku azerbejdżańskim jego imię i nazwisko brzmi Heydər
Əlirza oğlu Əliyev, jednak w polskich publikacjach
często używa się formy „Gajdar Alijew”, która weszła do
naszego języka z transkrypcji rosyjskiej Гейдар
Алиев. Chcąc lepiej oddać brzmienie oryginalne, powinno
się mówić nie o Gajdarze, ale o Hejdarze Alijewie. Problemem w tym
przypadku jest azerbejdżańska litera „ә”, którą wymawia się
w sposób pośredni między polskim „a” i „e”. W związku
z tym, że w języku polskim nie ma oficjalnej transkrypcji liter
azerbejdżańskich, które nie występują w naszym alfabecie,
to „ә” niekiedy zapisuje się jako „e”, a innym razem jako
„a”. Dokładnie widać to w zapisie imienia i nazwiska pierwszego
niekomunistycznego prezydenta Azerbejdżanu – Əbülfə
z Elçibəy. W Polsce przyjęła się pisownia z transkrypcji
rosyjskiej Абульфа́з Эльчибей –
„Abulfaz Elczibej”. W imieniu azerbejdżańskie „ә” przeszło
w polskie „a”, natomiast w nazwisku w „e”, mimo że wymowa
„ә” w imieniu i nazwisku niczym się od siebie nie różni. Ponadto
współcześnie wielu Azerbejdżan odrzuca naleciałości rosyjskie
(końcówkę -ow) i posługuje się rodzimą formą swojego nazwiska, co
może prowadzić do kolejnych nieporozumień i sugerować istnienie kilku
różnych osób. W pracy zastosowano pisownię nazwisk azerbejdżańskich
w taki sposób, aby oddawały najdokładniej ich zapis oryginalny.

Jeżeli zaś chodzi o nazwiska ormiańskie osób
funkcjonujących po rozpadzie Związku Radzieckiego, to zastosowano
ich transkrypcję z języka ormiańskiego. Jednocześnie odrzucono ich
pisownię w wersji rosyjskiej jako bezzasadną, mimo że to właśnie
ten sposób ich zapisu wciąż jeszcze przeważa w Polsce. Z tego
powodu w pracy użyto np. formy „Sargsjan” zamiast zrusyfikowanej
„Sarkisjan”.

[8] Kaukaz, Wielki,
w:Encyklopedia Geografii Świata, Europa Wschodnia, Azja
Północna i Środkowa, Zakaukazie, Warszawa 1997.

[9] Kaukaz,
Mały, w:Encyklopedia Geografii Świata, Europa
Wschodnia, Azja Północna i Środkowa, Zakaukazie, Warszawa
1997.

[10] Zakaukazie, w:Encyklopedia
Geografii Świata, Europa Wschodnia, Azja Północna i Środkowa,
Zakaukazie, Warszawa 1997.

[11] Północno-Kaukaski
Okręg Federalny został wydzielony z Południowego Okręgu Federalnego,
w którym pozostała część geograficznego i historycznego Kaukazu
Północnego – Republika Adygea i Kraj Krasnodarski.

[12] Obwód rostowski przynależy do
Kaukazu, co najwyżej na podstawie przynależności geologicznej.

[13] Wspomniane grupy mieszkają głównie w trzech tureckich
prowincjach – Kars, Ardahan oraz Artwin.

[14] Э. Исмаилов,
В. Папава, Централный Кавказ,
Москва 2007, s. 21.

[15] Przyjęcie obligatoryjnej zasady, według której należy uwzględniać perspektywę ludności zamieszkującej dany obszar, prowadziłoby do terminologicznych absurdów. W Polsce powinniśmy
wówczas odrzucić stosowanie pojęcia „Bliski Wschód” albo używać go w odniesieniu do Białorusi i Ukrainy. W Stanach Zjednoczonych czy Australii komparatystycznym pojęciem polskiego terminu „Bliski Wschód” na określenie państw południowo-zachodniej Azji jest Middle East (Środkowy Wschód). Nikt w tych krajach nie stara się zdezawuować tego pojęcia, mimo że w rzeczywistości są one położone na zachód od nich.

[16] G. i A. Miłoszowie,
Kaukaz, Warszawa 1979, s. 284.

[17] Р. Метревели, Кавказская
цивилизация в контексте
глобализации, Стокголм 2009, s. 7.

[18] Azerbejdżan, w: Wielka
Encyklopedia PWN, t. 2, Warszawa 2001.

[19] Ostan jest jednostką
podziału administracyjnego Iranu. Obecnie państwo to dzieli się na
31 ostanów.

[20] Była to pierwsza rosyjska encyklopedia powszechna wydawana
w latach 1890–1907. Ogółem ukazały się 82 tomy podstawowe oraz
4 tomy uzupełniające. Pełne wydanie zawiera ponad 121 tys. haseł,
prawie 8 tys. ilustracji oraz ponad 200 map.

[21] Адербиджан,
w:Энциклопедический
Словарь Брокгауза и Ефрона,
http://gatchina3000.ru/brockhaus-and-efron-encyclopedic-dictionary/001/1031.htm
(dostęp 2.10.2012).

[22] W.I. Lenin,Dzieła wszystkie, t. 16,
Warszawa 1986, s. 214.

[23] А. Аликберов,
Эпоха классического ислама на
Кавказе, Москва 2003, s. 45.

[24] Arabowie nazywali
Derbent Al-Baba.

[25] А. Аликберов, Эпоха,
s. 45.

[26] Patrz: M. Atkin, Russia and Iran,
1780–1828, Minneapolis 1980.

[27] Turkami, ewentualnie Tatarami, na początku XX w. nazywano
Azerbejdżan.

[28] Azerbaijan,w:Based on
the 11th Edition of the Encyclopaedia Britannica(pub. 1911),
www.1911encyclopedia.org/Azerbaijan (dostęp 2.10.2012).

[29] В.В. Курасов, Всемирная
История, t. 3, Москва 1957, s. 132

[30] А. Аликберов,
Эпоха, s. 80.

[31] T. Świętochowski,
Azerbejdżan, Warszawa 2006, s. 67.

[32] Jest to najdłuższa rzeka Turcji. W starożytności
stanowiła granicę między Europą a Azją.

[33] Кавказ. История, народы,
культура, религии, Москва 2007,
s. 115.

[34] D. Lang, Armenia kolebka cywilizacji,
tłum. T. Szafar, Warszawa 1975, s. 74.

[35] Tamże,
s. 107.

[36] С. Тер-Нерсесян, Армения, Москва 2008, s. 18–19.

[37] И.М. Дьяконов, Предыстория армянского народа, Ереван 1968, s. 237.

[38] R.H. Hewsen, Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians,
w: Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, T.J. Samuelian (red.), Chicago 1982, s. 31.

[39] Tamże.

[40] Tamże, s. 108.

[41] Н. Саакян,
Армяне, Ереван 1997, s. 23.

[42] A. Mansurov, Blank Spaces of History and
Perestroika, Baku 1991, s. 48.

[43] E. Tryjarski,
In confinibus Turcarum, Szkice turkologiczne,
Warszawa 1995, s. 81.

[44] T. Świętochowski,
Azerbejdżan, s. 15.

[45] P. Kwiatkiewicz, Azerbejdżan: ukształtowanie
niepodległego państwa, Toruń 2009, s. 11.

[46] Azәrbaycan Respublikasının Konstitusiysı, www.president.az/s30_government/_government_a.html (dostęp 21.07.2008). Konstytucja Azerbejdżanu została przyjęta w wyniku ogólnokrajowego referendum 12 listopada 1995 r. W 2002 r. i 2009 r. wprowadzono do niej zaaprobowane
przez naród poprawki przyjęte również w ogólnokrajowych referendach.

[47] The
Consttitution of The Republic of Azerbaijan,
www.un-az.org/UNDP/DOC/constitution.php (dostęp 21.11.2007).

[48] T. Świętochowski,
Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość
w podzielonym kraju, Warszawa 1998, s. 8.

[49] B. Shaffer, Borders and Brethren. Iran and the
Challenge of Azerbaijani Identity, Cambridge 2002.

[50] W
polskiej literaturze brakuje pozycji traktujących o przedstawianych
tutaj kwestiach, dlatego nie ma również usystematyzowanej
terminologii. Użyto tutaj spolszczonego określenia „język
azerski” na to, co w rosyjskiej literaturze definiuje się jako
языказери, natomiast w literaturze
angielskiej Azari language, a w niemieckiej
Altaserbaidschanische Sprache.

[51] E. Yarshater, Azari,The Old Iranian Language
of Azerbaijan, w: Encyclopaedia Iranica,
pod red. E. Yarshater, t. III/2, London and Boston 1987, s. 24.

[52] Ф. Абосзода, А. Мамедзода,
З. Ибрагими, Изучение талышского
языка, http://simurg-art.by/art/language.php (dostęp
11.03.2009).

[53] Znajduje to
odzwierciedlenie m.in. w W.B. Henning, The Ancient Language
of Azerbaijan,London 1954 i E. Yarshatera, Azari
or the Ancient language of Azerbaijan, Meryland 1993.

[54] M. Sbokddel,
Language of Azeri People and Pan-Turkism,
www.azargoshnasp.net/languages/Azari/languageazarpeopletaghi.htm
(dostęp 2.10.2012).

[55] А. Мамедов, Талыши
как носители древнего языка
Азербайджана, http://atropat.narod.ru/moa3.html
(dostęp 2.10.2012).

[56] Б.В. Миллер,
Талышский язык, Москва 1953,
s. 55.

[57] T. Majda, Język
turecki, Warszawa 2001, s. 5.

[58] Istnieją trudności
w określeniu przynależności etnicznej Atropatesa. Imię to w IV
w. p.n.e. mógł nosić zarówno Pers, przedstawiciel wielu irańskich
plemion, jak i dowolny wychodźca z Iranu Wschodniego. Najbardziej jednak
prawdopodobne jest, że był Medem.

[59] http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-index(2.10.2012)

[60] B. Baranowski, K. Baranowski,
Historia Azerbejdżanu, Wrocław 1987, s. 23.

[61] http://www.iranicaonline.org/articles/atropates-aturpat-lit(2.10.2012)

[62] Język pahlawi był
używany w Persji w okresie panowania dynastii sasanidzkiej. Posługiwano
się nim od III w. p.n.e. do IX w. n.e. Do jego zapisu wykorzystywano
alfabet aramejski.

[63] И. Алиев,
Очерки истории Атропатены,
Баку 1989, s. 37.

[64] Zaratusztrianizm
(zoroastryzm) jest jedną z najstarszych na świecie religii
monoteistycznych. Została rozpropagowana przez Zaratusztrę żyjącego
ok. pierwszego tysiąclecia p.n.e. w północno-wschodnim Iranie. Ogień
stanowił szczególny przedmiot kultu w tej religii, ponieważ był
on najczystszym tworem Ahura Mazdy – Boga Stworzyciela. W centralnym
miejscu świątyń zaratusztriańskich palił się święty ogień stale
podtrzymywany przez kapłanów. Jego świętość wzrastała z czasem
jego trwania.

[65] И. Алиев,
Очерки, s. 3.

[66] Z dyskusją na ten temat
oraz argumentami różnych stron można się zapoznać w: И. Алиев,
Очерки, s. 32–42.

[67] The
Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast, w: Soviet
Armenian Encyclopedia, t. 7, Yerevan 1981, s. 26.

[68] NKAO, w:
Great Soviet Encyclopedia, Historical Survey,
wyd. 3, New York 1973.

[69] Pieczyngowie byli
związkiem kilku plemion koczowniczych z grupy oguzyjskiej, które
wyruszyły ze swoich rodowych siedlisk w Azji Centralnej na przełomie
VIII i IX w. i osiedlił się w Europie Wschodniej.

[70] A. Yunusov, Karabakh Past
and Present, Baku 2005, s. 14–16.

[71] Nacharar
– w dosłownym tłumaczeniu znaczy „pierworodny”; był armeńskim
tytułem dworskim.

[72] S. Mkrtchyan, Treasures of Artsakh, Yerevan 2000, s. 10.

[73] Panował w latach 190–159 p.n.e. W swoim królestwie udzielił schronienia Hannibalowi.

[74] D. Lang, The Armenians: a People in Exile, London 1988, s. x.

[75] М. Барахоев, Предварительные заметки об ингушских словах, обозначающих человека, www.ingushetia.org/article/274.html (dostęp 27.03.2010).

[76] Strabo, Geography, www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0198:book=11:chapter=14:section=1 (dostęp 2.10.2012).

[77] Artsakh from Ancient Time till
1918, www.panarmenian.net/library/eng/?nid=33&cid=8
(dostęp 2.10.2012).

[78] А. Аликберов, Эпоха,
s. 80.

[79] Wystąpienie
premiera przed parlamentem odbyło się 22 grudnia 1919 r. Była
to piąta i ostatnia rada ministrów w Demokratycznej Republice
Azerbejdżanu.

[80] Zangezur
zajmuje południową część Sjunika, jest obecnie najdalej na południe
wysuniętą częścią Armenii.

[81] Декларация нового
кабинета министров АР, выступление
Н. Усуббекова в парламенте, ГААР,
ф. 894, оп. 10, б. 37, л. 3–5.

[82] В уездах, Нужна
узкоколейка, w: К истории
образования Нагорно-Карабахской
aвтономной oбласти Азербайджанской
ССР. Документыиматериалы, Баку 1989,
s. 131.

[83] Karabachia, w: Encyklopedia
Geografii Świata, Europa Wschodnia, Azja Północna i Środkowa,
Zakaukazie, Warszawa 1997.

[84] Нагорный
Карабах, w: Словарь
современных географических
названий,http://slovari.yandex.ru/dict/geography/article/geo/geo2/geo-3167.htm
(dostęp 06.04.2009).

[85] Nazewnictwo geograficzne świata,Azja Środkowa
i Zakaukazie, z. 5, Warszawa 2005.

[86] Tamże

[87] Endonim jest nazwą obiektu
geograficznego w języku używanym w miejscu, w którym dany obiekt
się znajduje.

[88] B. Baranowski, K. Baranowski,
Historia Azerbejdżanu, s. 6.

Rozdział 1 Historyczne uwarunkowania konfliktu
azerbejdżańsko-ormiańskiegoZnaczenie historii w dyskursie karabachskim

Zrozumienie współczesnego konfliktu
karabachskiego, szczególnie jego przyczyn i stosunku do niego
Azerbejdżan i Ormian, jest niemożliwe bez wyjaśnienia uwarunkowań
historycznych. Pomijając je, nie można zrozumieć wymowy wielu
działań, mających często wymiar symboliczny. Przykładem tego może
być otwarty list intelektualistów azerbejdżańskich z lutego 1988
r. Starając się w nim obalić motywy separatystycznych roszczeń
ormiańskich odnośnie do Górsko-Karabachskiego Obwodu Autonomicznego
(GKOA), użyli oni argumentu, że zarówno Azerbejdżanie, jak i Ormianie
karabachscy mają wspólne pochodzenie etniczne, gdyż są potomkami
ludności Albanii Kaukaskiej[89]. To z kolei determinuje ich do zamieszkiwania w jednym
państwie. Sytuacja ta nie odnosi się jedynie do tego konkretnego
przypadku. Naświetlenie całokształtu obecnych przemian
polityczno-społecznych na Kaukazie, jak również interesów
poszczególnych państw w regionie, nie jest możliwe bez odwołania
się do przeszłości[90]. Wynika to z silnej pamięci historycznej, która
jest jednym z najbardziej charakterystycznych wyznaczników
narodowej świadomości, ludności zamieszkującej ten region
świata[91].

Na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Republiki Górskiego Karabachu można się zapoznać m.in. z argumentami
strony ormiańskiej dotyczącymi jej obecności w tym regionie świata,
które nawiązują do starożytnego państwa Urartu. Gdyby zastosować
podobny tok rozumowania, należałoby zamieścić na stronie polskiego
MSZ wiadomość o Bolesławie Chrobrym wbijającym słupy graniczne
między Polską a Niemcami na Łabie jako uzasadnienie pretensji do ziem
naszego zachodniego sąsiada. Jak bardzo ważne dla tych społeczeństw
jest podłoże historyczne konfliktu azerbejdżańsko-ormiańskiego,
pokazują badania socjologiczne przeprowadzone w obu krajach przez
zagraniczne instytucje pozarządowe. Wynika z nich, że 48,5%
mieszkańców Azerbejdżanu uważa, iż podstawą konfliktu jest
historyczna wrogość między narodami, podobnego zdania jest 57%
mieszkańców Armenii[92].

Strony konfliktu, by udowodnić swoje tezy,
niepoparte żadnymi dowodami naukowymi, bezwzględnie korzystają
z argumentów odnoszących się do historii Kaukazu[93]. Obrazują to liczne, niedorzeczne twierdzenia mające
pokazać, że historia danego kraju jest najstarsza, że dana grupa
narodowościowa przybyła na teren Zakaukazia jako pierwsza i wniosła
największy wkład w dziedzictwo kulturowe ludzkości. Dobitnie
przedstawiają to książki Murada Adżiego[94]. Autor stara się w nich udowodnić, że to narody turkijskie
były motorem przemian cywilizacyjnych całego Kaukazu, a Albania
Kaukaska stała się centrum religijnym świata chrześcijańskiego,
w którym pierwsi biskupi europejscy otrzymywali święcenia[95]. Historia i spuścizna Albanii Kaukaskiej wciąż jest
fałszowana twierdzeniami dowodzącymi, że państwo to stworzyły ludy
turkijskie. Wynikałoby to z faktu, że „orda” albańska przybyła
na Zakaukazie w II w. p.n.e. ze stepów ałtajskich. Oprócz tego to
właśnie alochtoni z Azji Centralnej mieli krzewić chrześcijaństwo
na Kaukazie Południowym. Według Adżiego pierwszym biskupem Kościoła
albańskiego był wnuk Grzegorza Oświeciciela, Grigoris, pochodzący
z turkijskiego plemienia Arszakidów[96]. Autor, chcąc zdyskredytować spuściznę ormiańską,
usiłuje przekonać czytelnika, że Ormianie przyjmując wiarę w jednego
boga w IV w., przyswoili sobie jednocześnie kulturę ałtajską a cześć
zaczęli oddawać Tengriemu[97]. W ten sposób mieli się uniezależnić zarówno od Rzymu,
jak i Persji i stać się sojusznikami ludów turkijskich. Potwierdzeniem
tej tezy był również wywód etymologiczny Adżiego, pokazujący,
że termin „katolikos” wywodzi się od turkijskiego „kataluk”,
oznaczającego sojusznika. Albania Kaukaska, zdaniem autora, stała
się natomiast krzewicielem wschodniego chrześcijaństwa na terenie
Bizancjum, Grecji i całego Bliskiego Wschodu. Stąd od IV w. Grecy mieli
modlić się po turkijsku[98].

Ormiańska historiografia jest również
oskarżana o nieobiektywność i fałszowanie historii,
mającej potwierdzić autochtoniczność Ormian na
Kaukazie[99]. Krytykę takich zabiegów przedstawił już na początku
XX w., jeden z najbardziej znanych pisarzy gruzińskich, Ilia
Czawczawadze. Podważał on wiele tez oficjalnej historiografii
ormiańskiej, uważając ją za stronniczą, a czasami wręcz
specjalnie spreparowaną na rzecz celów politycznych[100]. Dotyczyło to zwłaszcza ormiańskich twierdzeń
o historycznej przynależności ziem zakaukaskich do ich państwa
narodowego.

Sytuacja wykorzystywania przeszłości w ideologicznej
walce z wrogiem jest spowodowana tym, że Kaukaz to miejsce, gdzie
historia stanowi istotny składnik życia polityczno-społecznego. To
właśnie dzięki niej jedna strona pragnie zdyskredytować drugą i nie
jest istotne czy dotyczy to czasów najnowszych, czy też odnosi się do
starożytności. Istotny jest wydźwięk propagandowy[101]