Góry Stołowe

Góry Stołowe

Praca zbiorowa pod redakcjąMarka Zgorzelskiego

WYDAWNICTWO AKADEMICKIEDIALOG

Góry Stołowe

Praca zbiorowa pod redakcją Marka Zgorzelskiego

Książka finansowana przez Komitet Badań Naukowych

Recenzenci:

prof. dr hab. Mirosław Bogacki,

prof. dr hab. Andrzej Richling

Projekt graficzny – Marek Zgorzelski

Projekt okładki – Marek Zgorzelski

Fotografie – Marek Zgorzelski

Skład publikacji – Marek Zgorzelski

Korekta – Maryla Zgorzelska

Copyright © by WYDAWNICTWO AKADEMICKIE DIALOG

ISBN (ePub) 978-83-8002-313-0

ISBN (Mobi) 978-83-8002-314-7

Wydawnictwo Akademickie DIALOG

00–112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./fax 022 620 87 03

e–mail: redakcja@wydawnictwodialog.pl

www.wydawnictwodialog.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Błędne Skały

Białe ściany

Książkę tę dedykuję mojemu Wielkiemu Nauczycielowi,Profesorowi Jerzemu Kondrackiemu.

Marek Zgorzelski

Wprowadzenie

Marek Zgorzelski

W roku 1994 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska z Warszawy wygrała przetarg na wykonanie Planu Ochrony Parku Narodowego Gór Stołowych. Prace były finansowane przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz przez Park Narodowy Gór Stołowych.

Do współpracy zaproszono zespoły specjalistów z: Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Geografii i Studiów Regionalnych), Uniwersytetu Wrocławskiego, Polskiej Akademii Nauk, Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej w Brzegu, Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie oraz z byłego Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Wałbrzychu.

Prace trwały od czerwca 1995 roku do kwietnia 1999 roku. Generalnym koordynatorem zespołu wykonawców planu (tak w sprawach merytorycznych jak i organizacyjnych) został Marek Zgorzelski, a opiekę naukową sprawował prof. dr hab. Roman Andrzejewski. W latach 1995-1996 prowadzono badania terenowe w zakresie: geomorfologii i geologii, gleboznawstwa i geochemii, hydrologii i hydrogeologii oraz klimatologii. W latach 1996-1997 badano szatę roślinną. Lata 1997-1998 były przeznaczone na obserwacje drzewostanów. Równocześnie, od 1995 roku do roku 1998 prowadzono pomiary geodezyjne. W roku 1998 powstały kameralne opracowania na temat fauny, zagospodarowania przestrzennego i turystyki oraz zagrożeń środowiska. Na przełomie 1998 i 1999 roku zakończono opracowania cząstkowe i dokonano syntez.

Efektem działań zespołu są serie map tematycznych, wykonanych w skali 1 : 10 000, dla poszczególnych komponentów środowiska oraz mapa syntezy planu, a także bardzo bogaty materiał źródłowy (wyniki kartowań terenu i analiz laboratoryjnych). Żeby przybliżyć skalę przedsięwzięcia można tytułem przykładu przytoczyć następujące dane. Na powierzchni 60 km2 wykonano między innymi: około 2000 odwiertów i dołów glebowych, około 600 zdjęć fitosocjologicznych, prowadzono badania geochemiczne, hydrologiczne i klimatyczne w kilkudziesięciu punktach pomiarowych.

W badaniach terenowych, w ramach praktyk specjalizacyjnych, aktywny udział brali również studenci z Zakładu Geoekologii Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego i z Zakładu Gleboznawstwa Akademii Rolniczej z Wrocławia. Kilkoro z nich podjęło na terenie Gór Stołowych prace magisterskie. W zakresie hydrologii powstaje także jedna praca doktorska.

Niniejsza książka w bardzo dużym skrócie przedstawia wyniki czterech lat działań badawczych zespołu w Górach Stołowych.

Zespół wykonawców Planu Ochrony PNGS

Generalny koordynator – Marek Zgorzelski.

Zespół geologiczno-geomorfologiczny – Henryk Chmal, Bogumił Wicik, Krzysztof Parzoch, Jacek Potocki, Andrzej Traczyk, Jacek Sowa, Marek Zgorzelski.

Zespół gleboznawców – Leszek Szerszeń, Bogumił Wicik, Jan Borkowski, Tadeusz Chodak, Adam Bogacz, Anna Karczewska, Jarosław Kaszubkiewicz, Cezary Kabała, Bernard Gałka, Katarzyna Bartoszewska, Zofia Mazurek, Marta Szymaniak, Zbyszko Pawłowski, Adam Tatur, Wojciech Belka i Rafał Karwacki.

Geochemia – Bogumił Wicik.

Zespół klimatologów – Bożena Kicińska, Krzysztof Olszewski, Elwira Żmudzka.

Zespół hydrologów – Barbara Nowicka, Grzegorz Pacia, Maciej Lenartowicz, Dariusz Woronko, Jarosław Suchożebrski, Jarosław Chormański, Wojciech Pokojski, Jan Skrzypczuk, Maria Lenartowicz, Paulina Kościelecka, Barbara Woronko, Bartosz Skoczylas, Tomasz Jastrzębski, Katarzyna Konik, Andrzej Mazurkiewicz, Maciej Dłużewski.

Zespół ekologów – Jerzy Solon, Anna Kozłowska, Krzysztof Świerkosz.

Zespół faunistów – Roman Andrzejewski, Ewa Skibińska, Elżbieta Chudzicka, Dariusz Sznajder, Krzysztof Baldy, Jan Kusznierz.

Opracowania lasów i prace geodezyjne – Zespół BULiGL Brzeg pod kierunkiem Edwarda Jędryszczaka.

Ochrona środowiska – Marek Zgorzelski, Piotr Kaczmarczyk, Jan Jarosz, Urszula Ślipecka-Kobylska.

Turystyka – Zbyszko Pisarski, Marek Zgorzelski.

Sekretariat – Anna Korycka, Monika Matusik.

Szczeliniec

Dziękuję prof. dr hab. Mirosławowi Bogackiemu i prof. dr hab. Andrzejowi Richlingowi za wyrażenie pozytywnych opinii o naszej pracy. Szczególne podziękowania składamy prof. dr hab. Andrzejowi Richlingowi za owocne wsparcie inicjatywy opublikowania materiałów zgromadzonych podczas prac nad Planem Ochrony Parku Narodowego Gór Stołowych.

Dziękuję także Wojciechowi Nowickiemu, Prezesowi Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska i Andrzejowi Weigle za umożliwienie przeżycia wspaniałej przygody naukowej z Górami Stołowymi.

Dziękuję gospodarzom Parku Narodowego Gór Stołowych i wszystkim osobom pracującym w parku, które bezinteresownie udzielały pomocy, a w szczególności, Zastępcy Dyrektora, Jerzemu Benedyktowiczowi.

Dziękuję za wsparcie osobom nam wielce życzliwym: Januszowi Radziejowskiemu, Krajowemu Konserwatorowi Przyrody; Leszkowi Lubczyńskiemu, Dyrektorowi Krajowego Zarządu Parków Narodowych; Włodzimierzowi Bobrzykowi, Zastępcy Dyrektora Krajowego Zarządu Parków Narodowych; Januszowi Skrężynie, Konserwatorowi Przyrody w byłym woj. wałbrzyskim i Markowi Strzeszewskiemu, organizatorowi turystyki pośród Błędnych Skał.

W imieniu zespołu

Marek Zgorzelski.

Dziękuję całemu zespołowi, tak osobom wymienionym, jak i tym, którzy stanowili wsparcie w pracach inwentaryzacyjnych oraz tworzyli zaplecze techniczne, za trud włożony w przygotowanie Planu Ochrony Parku Narodowego Gór Stołowych. Dziękuję również studentom uczestniczącym w naszych działaniach, a przede wszystkim magistrantom w zakładach: Geoekologi, Geomorfologii, Klimatologii i Hydrologii Instytutu Nauk Fizycznogeograficznych Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, piszącym swe opracowania na temat Gór Stołowych.

Marek Zgorzelski.

Program prac nad Planem Ochrony Parku Narodowego Gór Stołowych.

„Rzeźba” skalna na obszarze tzw. Skalnych Grzybów

1. Góry Stołowe

Marek Zgorzelski

Góry Stołowe należą do Sudetów Środkowych. Mają przebieg równoleżnikowy. Występują na przygranicznych terytoriach Czech (gdzie zostały nazwane Bromowskimi Ścianami) oraz Polski. W obrębie naszego kraju znajduje się ich północno-zachodni fragment (w Kotlinie Kamiennej Góry) oraz długa na ok. 18 km i szeroka na ok. 5 km, najbardziej znana część południowo-wschodnia.

Obszar ten jest od północy ograniczony Obniżeniem Radkowskim, za którym znajdują się Wzgórza Ścinawskie, od zachodu Kotliną Kłodzką, a od południa Obniżeniem Dusznickim oraz Wzgórzami Lewińskimi opadającymi dalej na południe do Obniżenia Kudowy.

Są to jedyne w Polsce góry typu płytowego. Najwyższe wzniesienie, Szczeliniec Wielki osiąga 919 m n.p.m. Patrząc na nie z daleka przypominają piramidę schodkową ze ściętym wierzchołkiem, składającą się z dwóch zasadniczych poziomów opadających bardzo stromymi progami.

Poziom górny jest wykształcony w postaci izolowanych „stoliw” o płaskich wierzchowinach obciętych pionowymi ścianami, zbudowanych ze skał najbardziej odpornych na działanie czynników zewnętrznych, zwanych ze względu na swe pochodzenie i właściwości piaskowcami ciosowymi. Piaskowce te charakteryzują się licznymi pionowymi pęknięciami oraz wyraźnym, poziomym uławiceniem. System ciosów i ławic sprzyja rozpadowi stoliw na prostopadłościenne bryły. Czynnikiem niszczącym jest tu działanie chemiczne, a także fizyczne wód opadowych lub roztopowych, penetrujących szczeliny i wypłukujących ziarna skały na granicach ławic.

Duże różnice w odporności poszczególnych ławic skalnych na działanie procesów degradacyjnych są przyczyną powstania wspaniałej rzeźby piaskowcowej i jej osobliwości: labiryntów, kolumn, bastionów, grzybów, maczug itd.

Elementami morfologicznymi najwyższego poziomu w Górach Stołowych są stoliwa: Szczelińca, Narożnika i Skalniaka, którego kulminację stanowi płaskowyż Błędnych Skał.

Tzw. „górne” piaskowce ciosowe są podścielone bardzo słabo przepuszczalnymi dla wody, ale mniej odpornymi na niszczenie ilastymi marglami, piaskowcami marglistymi i mułowcami. Skały te budują także równinną bądź falistą, zdenudowaną powierzchnię dolnego poziomu, wznoszącą się na około 300 m ponad otaczające góry obniżenia. Zalegają one na tzw. „dolnej” serii piaskowców, na wychodniach których wykształcił się niższy próg zwany Radkowskim.

Pomiędzy podnóżami progów i równinami poziomów uformowały się długie zbocza, początkowo strome, a dalej umiarkowanie i słabo nachylone. Są one pokryte głazowiskami (gołoborzami) osadzonymi w ilastym „cieście” osadów pochodzących z niszczenia ścian oraz stoków.

Ilaste lub pylaste niekiedy piaszczysto-pylaste produkty degradacji ścian i stoków osadziły się także miąższą warstwą na niżej położonych powierzchniach poziomu górnego, na równinach poziomu dolnego i w obniżeniach otaczających góry.

Swoje piętno na ukształtowaniu terenu wywarła również młoda tektonika. Jej skutkiem jest między innymi wzmożona erozja wodna, która spowodowała np. wcięcie wspaniałych, bardzo głębokich jarów, opadających z rejonu Pasterki ku północnemu zachodowi.

Góry Stołowe tworzą fragment wododziału pomiędzy zlewiskami Morza Bałtyckiego oraz Północnego. Zatem to one są obszarem zasilania w wodę dla terenów sąsiadujących. Konsekwencje takiego położenia topograficznego ponosi roślinność tego terenu. Dysponuje ona bowiem tylko taką ilością wody, która jest różnicą pomiędzy tym ile jej dostarczą opady śniegu lub deszczu, a tym ile jej odpłynie po powierzchni oraz szczelinami skalnymi.

Pomimo bogactwa źródeł stała sieć rzeczna Gór Stołowych jest niebywale uboga w stosunku do sieci dolin, które wypełniają się wodą tylko w okresach roztopów i w porach deszczowych. Głównymi potokami są: Pośna i Cedron (dopływy Ścinawki); Kamienny Potok z Czerwoną Wodą i Cicha z Toczkiem (dopływy Bystrzycy Dusznickiej); Czermnica i Kudowski Potok oraz Bystra z Dańczówką (dopływy Metuji).

Wysokość nad poziom morza, sytuacja topograficzna, (położenie względem form rzeźby, nachylenie i ekspozycja stoków), właściwości utworów pokrywowych, a szczególnie ich zdolności do zatrzymywania wody oraz system krążenia geochemicznego decydują o strukturze gatunkowej i przestrzennej roślinności naturalnej okrywającej fundament skalny Gór Stołowych, a także o współczesnej ewolucji ich krajobrazu. Niestety bardzo poważny wpływ na funkcjonowanie tych procesów wywiera człowiek.

Naturalna szata roślinna Gór Stołowych to głównie lasy bukowo-jodłowe należące do piętra regla dolnego. Niestety na przełomie XIX i XX wieku zostały one wycięte. W ich miejsce masowo wprowadzono świerk stanowiący obecnie ok. 80% drzewostanu. Pozostałe 20% stanowi buk, brzoza brodawkowata i sosna, a także pojedyncze sztuki jawora i jarzębiny. Na niewielkich powierzchniach występują naturalne świerczyny regla dolnego i świerczyny górnoreglowe oraz reliktowe stanowiska boru sosnowego. W runie leśnym, a szczególnie na blokach skalnych bardzo licznie występują mchy, porosty i wątrobowce.

Fauna Gór Stołowych jest reprezentowana przez m.in. jelenie i sarny, lisy, zające, jeże, wiewiórki. Wśród ptaków spotyka się orzechówkę i gila oraz pliszkę górską (niegdyś żyły tu: sóweczka, puchacz, bocian czarny, gołębiarz, krogulec, pustułka i głuszec). Gady i płazy to: żmije gładkie oraz zygzakowate, zaskrońce, padalce, traszki górskie, salamandry plamiste.

Najcenniejszy, a zarazem najliczniejszy jest świat bezkręgowców, w tym szczególnie ślimaków i owadów, a wśród nich takich, których stanowiska są jedyne w kraju.

Dla ochrony najcenniejszych walorów przyrodniczych gór 16 września 1993 roku ustanowiony został (na powierzchni przekraczającej 6000 ha) Park Narodowy Gór Stołowych.

Zgodnie z przyjętymi w parkach narodowych zasadami cała przyroda podlega ochronie, jednakże jej formy mogą być różne. Od ochrony ścisłej, gdzie zabroniona jest wszelka ingerencja człowieka, poprzez ochronę częściową, dopuszczającą prowadzenie zabiegów mających na celu szczególną ochronę pewnych elementów przyrody lub prowadzących do przywrócenia jej naturalnego stanu, po turystyczne formy udostępnienia parku, ale takie, które nie będą stanowić zagrożenia dla funkcjonowania ekosystemów.

Do najcenniejszych elementów przyrodniczych Parku Narodowego Gór Stołowych należą:

1) wolnostojące formy skalne rozrzucone wśród terytorium parku;

2) zespoły form skalnych:

a. Błędnych Skał,

b. Szczelińca Wielkiego,

c. Skalnych Grzybów,

d. Białych Ścian, Skalnej Furty i Narożnika,

e. Krawędzi Radkowskiej,

f. północno-wschodniego i zachodniego obrzeżenia Pasterki;

3) Wielkie Torfowisko Batorowskie ze stanowiskiem sosny błotnej;

4) tzw. Sawanna Łężycka – klasyczna trzeciorzędowa powierzchnia zrównania z roślinnością przypominającą sawannę (zbiorowiska łąkowe ze stanowiskami pełnika europejskiego i ciemiężycy zielonej);

5) Rogowa Kopa – naturalne fragmenty dolnoreglowej buczyny sudeckiej oraz jedno z dwóch w Polsce, a jedyne w Sudetach stanowisko skalnicy zwodniczej;

6) zespół przyrodniczy Źródła Pośny;

7) zespół przyrodniczy Małego Szczelińca.

Na fotografii – Białe Ściany.

2. Park Narodowy Gór Stołowych na tle wybranych regionalizacji

Jerzy Solon

O specyfice lokalnej terenu oraz o podobieństwie do obszarów sąsiednich można wnioskować między innymi na podstawie stanowiska analizowanego obiektu w systemie regionalizacyjnym.

Z punktu widzenia charakteru przyrody nieożywionej najbardziej istotne są regionalizacje fizycznogeograficzne, zaś w przypadku przyrody ożywionej najważniejsze dla tych celów są regionalizacje geobotaniczne oraz regionalizacje przyrodniczo-leśne.

Regionalizacja przyrodniczo-leśna

W podziale Mroczkiewicza (1952), opracowanym na podstawie rozmieszczenia zasięgów głównych gatunków drzew, Góry Stołowe należą do Krainy VII Sudeckiej (nie podzielonej na jednostki niższe). Jednostka ta ujmowana dość szeroko nie umożliwia bliższej analizy podobieństwa i różnic Gór Stołowych z terenami sąsiadującymi. W najnowszym podziale przyrodniczo-leśnym (Trampler i in. 1990) Góry Stołowe należą do VII Krainy Sudeckiej, a w jej obrębie do Dzielnicy Sudetów Środkowych (VII.2) i mezoregionu Gór Stołowych oraz Bystrzyckich (VII.2.g). W mezoregionie tym największe powierzchnie zajmują siedliska BMG (ponad 53%), a także BG i LMG. W porównaniu z pozostałymi mezoregionami Dzielnicy Sudetów Środkowych mezoregion Gór Stołowych i Bystrzyckich charakteryzuje się najwyższą lesistością, wyraźnie uboższymi siedliskami, niższą potencjalną produkcyjnością siedlisk oraz wyraźnie wyższym udziałem drzewostanów świerkowych.

Regionalizacja geobotaniczna

Według tradycyjnej regionalizacji Pawłowskiego (1972) Góry Stołowe wchodzą w skład Podokręgu Sudetów Środkowych, Okręgu Sudetów Zachodnich w Dziale Sudeckim Podprowincji Hercyńsko-Sudeckiej. Podokręg ten traktowany jest jako przejściowy między właściwymi Sudetami Zachodnimi i Sudetami Wschodnimi.

Zdaniem Pawłowskiego (1972) o przejściowym charakterze terenu świadczy obecność kilku grup gatunków roślin mających tu swoje wschodnie lub zachodnie granice zasięgów. Zgodnie z najnowszym i najbardziej szczegółowym podziałem regionalnym opartym na kryteriach geobotanicznych (Matuszkiewicz 1993) Góry Stołowe tworzą samodzielnie Podokręg (G.1a.8a.) w Okręgu Wewnętrznych Pasm Sudetów Środkowych, który wchodzi do Podkrainy Sudetów Zachodnich, Krainy Sudeckiej, Działu Sudeckiego, Podprowincji hercyńsko-czeskiej, Prowincji subatlantyckiej górskiej. Pod względem zróżnicowania roślinności potencjalnej w odniesieniu do podokręgów sąsiednich Góry Stołowe wyróżniają się: w stosunku do Gór Bystrzyckich i Orlickich (G.1a.8b.) brakiem: grądu (Galio sylvatici-Carpinetum), łęgu (Astrantio-Fraxinetum), kwaśnej dąbrowy (Luzulo-Quercetum petreae) i dobrze wykształconego boru wysokogórskiego (Plagiothecio-Piceetum hercynicum) oraz obecnością specyficznych borów sosnowych (Betulo-Pinetum).

W stosunku do podokręgu Kudowskiego (G.1a.9b) Góry Stołowe wyróżniają się również brakiem grądu (Galio sylvatici-Carpinetum) i kwaśnej dąbrowy (Luzulo-Quercetum petreae), oraz obecnością żyznej buczyny (Dentario enneaphylidis-Fagetum), a także zbiorowisk z podzwiązku Acerenion i innych.

Regiony fizycznogeograficzne w/g J. Kondrackiego

332 – Sudety;

332,4/5 – Sudety Środkowe;

332,48 – Góry Stołowe;

332,47 – Obniżenie Broumowskie;

332,54 – Kotlina Kłodzka.

Szczeliniec Wielki.

Podział administracyjny

Schemat funkcjonowania systemu przyrodniczego w Parku Narodowym Gór Stołowych.

Na fotografiach – północne obrzeżenie Pasterki.

3. Funkcjonowanie systemu przyrodniczego Gór Stołowych

Marek Zgorzelski

Przewodnie czynniki funkcjonowania ekosystemów Gór Stołowych

Teza I – Cztery podstawowe cechy warunkują funkcjonowanie systemu przyrodniczego Gór Stołowych, są to:

• położenie w obszarze wododzielnym;

• aktywna tektonika;

• właściwości fundamentu geologiczno – morfologiczno – glebowego;

• właściwości sfery zasilania systemu.

Łącznikiem pomiędzy sferą zasilania systemu i jego fundamentem jest sfera krążenia wody, a tym samym związków chemicznych, która stymuluje życie czterech podstawowych sfer funkcjonalnych:

• sfery fizycznej migracji materii;

• sfery chemicznej migracji materii;

• sfery krążenia biomasy;

• sfery łańcucha pokarmowego.

System przyrodniczy Gór Stołowych spełnia rolę zasilającą dla systemów obszarów sąsiednich.

Na opisany układ naturalny nakłada się sfera antropopresji.

Teza II – System przyrodniczy Gór Stołowych podlega stałej, naturalnej ewolucji wynikającej między innymi z działania:

• współczesnej tektoniki;

• denudacji fizycznej i chemicznej ścian skalnych oraz stoków i powierzchni podstokowych;

• erozji i akumulacji rzecznej;

• procesów glebowych;

• fizycznych i chemicznych zjawisk kształtujących atmosferę;

• fizycznych i chemicznych zjawisk kształtujących hydrosferę.

Teza III – Ogniwa przestrzenne systemu przyrodniczego Gór Stołowych charakteryzują się bardzo ścisłymi związkami funkcjonalnymi wynikającymi przede wszystkim z zależności hipsometrycznych.

Teza IV – Naturalny system funkcjonowania przyrody Gór Stołowych uległ silnemu przekształceniu w konsekwencji bezpośredniej lub pośredniej antropopresji.

Teza V – Stopień przekształcenia poszczególnych sfer funkcjonalnych systemu jest różny, njwiększe zmiany zaistniały w sferze krążenia wody, w sferze krążenia biomasy i w łańcuchu pokarmowym.

4. Przewodnie cechy funkcjonalne ekosystemów Gór Stołowych

Marek Zgorzelski

Góry Stołowe, z racji swego ukształtowania, stanowią kaskadę ekosystemów, w której każde ogniwo pełni określone funkcje wynikające ze śnieżnego typu zasilania tego terenu w wodę. Rolą wierzchowin, czyli głównych ekosystemów, jest nagromadzenie jak największej ilości wody pośniegowej i opadowej, po to by zretencjonowany tam jej nadmiar mógł przemieszczać się w kolejnych sezonach roku do położonych niżej ekosystemów podporządkowanych. Zatem naturalną, choć od kilkudziesięciu lat niszczoną przez człowieka właściwością Gór Stołowych jest istnienie na ich rozległych i płaskich wierzchowinach licznych mokradeł będących strefami żródliskowymi dla wielu strumieni oraz rezerwuarami zaopatrującymi wodonośne horyzonty śród oraz podpokrywowe.

W obrębie wierzchowin występują swoiste centra dyspozycyjne, tzw. węzły hydrograficzne zarządzające zasilaniem ekosystemów podporządkowanych (tranzytowych i akumulacyjnych. Ponieważ od kondycji stref zasilania w głównej mierze zależy stan przyrody w pozostałych częściach parku narodowego, tak więc obszary te powinny podlegać szczególnej ochronie ukierunkowanej na zachowanie w nich lub przywrócenie retencyjnych właściwości powierzchni.

Wszystkie stoki głównego pasma Gór Stołowych są tzw. strefami tranzytu. Chcąc zachować równowagę wśród działających tam procesów nie wolno ani zwiększać, ani zmniejszać ilości przepływającej wody. Powinno się więc zakazać wszelkich działań prowadzących tak do drenażu wierzchowin jak i do drenażu stoków. Drenaż wierzchowin zwiększa ilość wody na stokach, ale dzieje się to tylko w okresach roztopowych, czyli na jeszcze przemarzniętym gruncie, co powoduje, że woda ta, a raczej substancje przez nią niesione, nie są wykorzystywane przez roślinność. Natomiast drenaż stoków powiększa deficyt wody.

U podnóża stoków Skalniaka i Narożnika tworzących główny grzbiet Gór Stołowych występuje następna generacja węzłów hydrograficznych. Znajdują się one w krajobrazie podporządkowanym, bowiem w znacznym stopniu korzystają z wód dostarczanych z wierzchowin poprzez krajobrazy tranzytowe, ale równocześnie zasilają one znaczne powierzchnie dolnego poziomu gór.

Kolejny zespół węzłów hydrograficznych występuje na zapleczu północnego progu Gór Stołowych. W części środkowej i wschodniej funkcjonują one w sposób analogiczny jak węzły wierzchowinowe i zasilają tzw. Próg Radkowski oraz na południu dolinę Czerwonej Wody. Natomiast w części zachodniej, u północnego podnóża Szczelińca, węzły działają w krajobrazie podporządkowanym.

Wierzchowiny głównego pasma Gór Stołowych są naturalnym polem walki właściwych tym terenom krajobrazotwórczych sił przyrody. Zmagają się tu zatem uwarunkowane cechami klimatu i typem utworów pokrywowych zjawiska retencjonowania wody, co skutkuje powstawaniem różnego typu mokradeł oraz las, który dokonuje stałej ekspansji na te powierzchnie, czym wspomaga procesy gromadzenia wody. Retencji sprzyjają między innymi takie właściwości lasu jak zatrzymywaniu śniegu, spowalnianie roztopów, zmniejszenie parowania z powierzchni gruntu. Jednakże ze względu na typowe dla wierzchowin warunki wodne las nie napotyka tam odpowiedniego dla siebie środowiska, co powoduje zmniejszenie odporności drzew na działanie pojawiających się epizodycznie silnych wiatrów. Las przegrywa tu pojedynek z wodą i z wiatrem, ale nie na tyle, by zaprzestać swego parcia na wierzchowiny.

Taki jest na tym obszarze naturalny rytm zjawisk i każda ingerencja w jego istotę prowadzi do degradacji przyrody na znacznych przestrzeniach.

W – główny węzeł hydrograficzny na wierzchowinie Narożnika. W podkładzie zamieszczono fragment mapy hydrograficznej (Nowicka + zespół 1996 r.)

Na fotografiach – zbocze jednego z jarów (w odcinku źródłowym) znajdujących się na północ od Pasterki.

5. Cele ochrony Parku Narodowego Gór Stołowych

Marek Zgorzelski

Źródłem pomysłów prowadzących do utworzenia na danym obszarze parku narodowego jest zazwyczaj i to nie tylko w Polsce, występowanie na tym terenie osobliwości przyrody. Tak też było i w Górach Stołowych. Jednakże współczesne pojęcie parku narodowego jest inne. Promuje ono różnorodność przyrody, zbliżony do naturalnego stan jej zachowania, a także miejsce oraz rangę obiektu w przestrzennym systemie obszarów chronionych.

Park Narodowy Gór Stołowych został w powszechnym pojęciu, powołany dla ochrony występujących na jego terytorium interesujących form skalnych. Formy skalne przetrwały miliony lat, w tym również wieloletni okres bezlitosnej antropopresji. O ile nie zostaną uszkodzone mechanicznie lub w wyniku korozji chemicznej stanowiącej efekt zanieczyszczenia powietrza będą istniały nadal. Natomiast, jeżeli dopuścimy do dalszej dewastacji ekosystemów parku, a w szczególności do kolejnych, uwarunkowanych antropogenicznie przekształceń ich struktury funkcjonalnej oraz przestrzennej doprowadzimy do sytuacji, w której zginą zarówno osobliwości przyrody nieożywionej jak i żywej. Jeżeli pozwolimy na dalszą izolację biologiczną parku osiągniemy identyczny rezultat. Kluczem do rozwiązania wielu problemów ochronnych Parku Narodowego Gór Stołowych są proekologiczne działania w jego otulinie.

Hierarchia celów ochrony Parku Narodowego Gór Stołowych

1. Odbudowa do stanu zbliżonego naturalnemu systemu krążenia wody, a w szczególności stref retencji powierzchniowej.

2. Wyeliminowanie z terytorium parku działań i obiektów przyspieszających drenaż oraz erozję wodną.

3. Stopniowe eliminowanie innych zagrożeń dla przyrody parku (kamieniołom, dostawa ścieków, zanieczyszczenie atmosfery, ruch samochodowy itd.)

4. Przebudowa drzewostanów w celu uzyskania ich zgodności z siedliskami.

5. Proekologiczne (zgodne z zasadami utrzymania różnorodności biologicznej) urządzenie oraz zagospodarowanie terenów nieleśnych i ochrona enklaw nieleśnych pośród ekosystemów leśnych.

6. Ochrona ścisła wybranych ekosystemów lub ich zespołów (Szczeliniec, Pośna, Białe Ściany).

7. Ochrona gatunkowa wybranych elementów fauny i flory (ochrona stanowisk).

8. Ochrona krajobrazowa.

Hierarchia innych działań statutowych parku narodowego

1. Zbudowanie sieci monitorowania przyrody parku.

2. Prowadzenie nowoczesnej edukacji poprzez turystykę specjalistyczną i niekonwencjonalną.

3. Promowanie badań naukowych.

Szkic geomorfologiczny.

6. Ukształtowanie terenu PNGS

Marek Zgorzelski

Ogólne cechy ukształtowania terenu

W Górach Stołowych funkcjonują równolegle trzy horyzonty morfogenetyczne:

• do dziś czytelny horyzont trzeciorzędowej rzeźby strukturalnej-denudacyjnej;

• horyzont erozyjno-akumulacyjnej rzeźby plejstoceńskiej;

• horyzont erozyjnej rzeźby współczesnej.

Jednakże tylko horyzont środkowy jest reprezentowany na całym obszarze gór.

Horyzont trzeciorzędowy jest czytelny tylko w układzie makroskalowym, a jego charakterystyczne rysy w znacznym stopniu uległy już zatarciu. Stanowi on obecnie tylko paleofundament lokalnie wymuszający umiejscowienie współczesnych zjawisk morfogenetycznych i powodujący ich określone natężenie.

Procesy plejstoceńskie wykształciły rzeźbę tylko częściowo powielającą istniejące tu struktury geologiczne. Rysy rzeźby starej zachowały się jedynie w obrębie wierzchowin i progów głównego grzbietu Gór Stołowych, w obrębie masywu Szczelińca i we fragmentach Krawędzi Radkowskiej oraz na fragmencie wierzchowiny Rogowej Kopy, ale i tam uległy one znacznej modyfikacji.

Na pozostałym obszarze powstały nowe formy ukształtowania terenu. Siła erozji i wielkość akumulacji plejstoceńskiej spowodowały wytworzenie następnego fundamentu geologicznego złożonego z wielu rodzajów, często nakładających się na siebie lub przenikających nawzajem pokryw (np. soliflukcyjnych, eolicznych, grawitacyjnych, fluwialnych itd.) o zróżnicowanych cechach, odmiennych od cech podłoża skalnego.

Największej modyfikacji uległ niższy stopień Gór Stołowych oraz zbocza (poniżej ścian skalnych) stopnia wyższego. Istotne zmiany nastąpiły także na wierzchowinach, które (z wyjątkiem Szczelińca) z poziomych powierzchni zrównań zostały przekształcone w powierzchnie na tyle pochylone, że podlegają erozji wodnej i przez to są one wtórnie urozmaicone przez sieć dolinek zazwyczaj funkcjonujących tylko sezonowo.

Zatem to nie trzeciorzędowy układ geologiczno-morfologiczny, a nowy, plejstoceński system morfologiczno-litologiczny w znacznym stopniu zdecydował o najważniejszych cechach współczesnego systemu przyrodniczego i do dziś wywiera istotny wpływ na jego funkcjonowanie. Stary rytm przyrody pozostał tylko w obrębie ścian skalnych oraz na wąskich listwach powierzchni podścianowych.

Natomiast trzeciorzędowy horyzont rzeźby nadal ma we wspomnianych uprzednio częściach Gór Stołowych istotny udział w formowaniu przyszłego, kolejnego w systemie ewolucyjnym, fizjonomicznego oblicza ukształtowania terenu.

Horyzont rzeźby współczesnej, choć miejscami bardzo wyraźny nie został jeszcze na tyle wykształcony by był czytelny na całym badanym obszarze. Jego oddziaływanie na obecny system przyrodniczy jest bardzo duże, ale przejawia się zazwyczaj punktowo lub linijnie, tylko tam, gdzie obserwowana jest znaczna wydajność zjawisk lub tam, gdzie już powstały nowe formy rzeźby.

Przebieg współczesnej morfogenezy jest zróżnicowany: w czasie, w przestrzeni i w strukturze oddziaływania.

Zróżnicowanie w czasie wynika z rytmu sezonów klimatycznych. Zróżnicowanie przestrzenne jest efektem zmienności cech fundamentów morfolitologicznych. Zróżnicowanie w strukturze oddziaływania wynika z występowania różnych typów zjawisk morfogenetycznych, które mają różne przyczyny i powodują różne skutki.

Osobliwością rzeźby Gór Stołowych jest jej mezo i mikrorelief skalny.

Armia zaklęta przez Liczyrzepę w kamienie na przełęczy w grzbiecie Lopota (na północ od Pasterki).

Ostańce skalne na wierzchowinie Narożnika.

Formy skalne na wierzchowinie góry Piekło.

Główne jednostki strukturalne.

Osobliwości rzeźby skalnej

Najbardziej charakterystycznym elementem rzeźby skalnej Gór Stołowych są wierzchowiny oraz ściany skalne, wśród których najbardziej okazałymi są:

• Białe Ściany i ściany w strefie Skalnej Furty;

• południowy próg Narożnika;

• Urwisko Batorowskie;

• północny próg Skalniaka;

• ściany Szczelińca Wielkiego i Małego;

• tzw. Krawędź Radkowska;

• ściany skalne w rejonie Batorówka (przełom Czerwonej Wody).

Ponadto ściany skalne są charakterystycznym elementem górnej części zboczy jarów występujących w rejonie Pasterki i rozcinających Krawędź Radkowską.

Elementami morfologicznymi towarzyszącymi ścianom skalnym są kolumny lub filary skalne oraz ścianowe nisze po obrywach i koleby uformowane w zwałach występujących u podnóży ścian.

Główne jednostki morfologiczne Gór Stołowych.

Wśród form izolowanych, o wysokościach od kilku do kilkunastu metrów (najwyższe formy przekraczają dwadzieścia metrów), występujących najczęściej w zwartych zespołach oraz niekiedy samotniczo, można wyodrębnić (ze względu na kryterium kształtu):

• maczugi lub iglice skalne będące formami najwyższymi, które są charakterystyczne dla północnej, a szczególnie północno-zachodniej części parku;

• bastiony i mury skalne o wysokościach rzędu kilku-kilkunastu metrów, właściwe dla północnej części parku;

• grzyby skalne kilkumetrowej wysokości, występujące w północnej, a szczególnie w północno-wschodniej części parku;

• skałki wielokształtne, charakterystyczne dla wierzchowin Szczelińców;

• „rozrzucone” na terenie całej piaskowcowej części parku wielościenne bloki skalne.

Do największych atrakcji turystycznych Gór Stołowych należą labirynty skalne „Błędnych Skał”. Analogiczne zespoły form występują na wierzchowinie Szczelińca Małego oraz na zboczach wąwozów opadających ku północy z rejonu Pasterki, choć są one tam znacznie słabiej wykształcone.

Do osobliwości rzeźby Gór Stołowych należy także urozmaicony mikrorelief uwarunkowany między innymi procesami suffozyjnymi (w tym również formy jaskiniowe – np. w masywie Szczelińca) oraz dobrze zachowane lub wtórnie odpreparowane w wyniku działalności wiatru (szczególnie w izolowanych formach w północnej części Parku) struktury sedymentacyjne, a także struktury wietrzeniowe (np. na powierzchniach ostańców pośród „Słonecznych Skał”).

Dużymi walorami dydaktycznymi umożliwiającymi prezentację ewolucji rzeźby omawianego terenu charakteryzują się ostańcowe elementy skalne znajdujące się na stoku Rogowej Kopy, na przełęczy między Szczelińcem i Skalniakiem oraz wąwozy północnego progu Gór Stołowych wraz ze skałkami występującymi na jego zaprożu, a także strumienie i pokrywy gruzowo – głazowe na stokach Szczelińca.

Linie głównych uskoków.

Inne elementy rzeźby

Obok form skalnych charakterystycznymi elementami ukształtowania terenu są bardzo strome zbocza okryte płaszczem zwietrzelin i deluwiów. Powierzchnie te rozcinają liczne, denudacyjne doliny typu nieckowatego, dominujące w górnych partiach stoków i płaskodennego, które przeważają w ich częściach środkowych oraz dolnych. Niektóre z takich dolin są wtórnie przekształcane dzięki procesom erozji wywołanej przez źródłowe odcinki strumieni.

Dna typowe dla młodych, górskich dolin rzecznych, obfitujące w liczne, niewielkie progi wykształciły się w obrębie wielkich jarów północno-wschodniej części parku oraz w obrębie dolin głównych jego części granitowej.

Do bardzo cennych (z poznawczego i dydaktycznego punktu widzenia) elementów morfologicznych należą formy współcześnie powstające u podnóża ścian skalnych i skałek wolnostojących (są to: stożki napływowe i osypiskowe, występujące głównie u stóp Białych Ścian oraz pokrywy osypiskowe, a także nisze erozyjne).

Obiektem odbiegającym charakterem morfologicznym od pozostałych jest dolina Czerwonej Wody. Spotkamy w niej dobrze wykształcone, młode formy tarasowe i meandrujące koryto.

Na powierzchniach zrównań dominują lekko pochylone równiny lub powierzchnie faliste.

Główne strefy morfogenetyczne Gór Stołowych.Na górze: strefa rzeźby strukturalno – denudacyjnej. Na dole: strefa tektonicznego odmłodzenia rzeźby.

Wierzchołki wzniesień granitowych są lekko wypukłe z niewielkimi powierzchniami spłaszczonymi w centrum.

Współczesne przemiany rzeźby

W Górach Stołowych jesteśmy świadkami wzmożonej aktywności tektoniki. Jej skutkami morfologicznymi są bardzo głębokie, młode jary o niewyrównanych profilach podłużnych den (z licznymi progami), modelowane w konsekwencji szybkiego obniżania się baz erozyjnych lub podnoszenia obszarów źródliskowych, a być może obydwu tych procesów równocześnie.

Tymczasem profile bardzo wielu stoków są wyrównane i przeważnie wklęsłe (między innymi stoki Szczelińca), co jest zapisem, że ewolucja rzeźby tego terenu wkroczyła w stadium starcze – mało aktywne. Czym można wytłumaczyć tę sprzeczność? Otóż czynnikiem hamującym ewolucję stoków jest szata roślinna (głównie leśna), która znacznie opóźnia efekty działania procesów stokowych w stosunku do efektów działania procesów modelujących dna jarów. Jednakże w wyniku postępującej, naturalnej degradacji stoków i ona w sposób naturalny ulega poważnemu przekształceniu prowadzącemu do degradacji lasu. Zatem jedynym możliwym zabiegiem opóźniającym przekształcanie stoków jest wzmocnienie roślinności je porastającej.

Góry Stołowe i Wzgórza Lewińskie są obszarami charakteryzującymi się potencjalnie wielką różnorodnością i dynamiką współczesnych zjawisk morfogenetycznych. Procesy te w większości przypadków nie przybierają katastrofalnych rozmiarów ze względu na znaczną stabilizację pokrywowych utworów stokowych spowodowaną jeszcze dosyć zwartą szatą roślinną. Jednakże jakiekolwiek antropogeniczne uszkodzenia roślinnej osłony gruntu (powstające w wyniku tak czynników bezpośrednich jak i pośrednich) doprowadzą nieuchronnie do transformacji zakodowanej w terenie energii potencjalnej w energię rzeczywistą.

Rozwój przestrzenny oraz wzrost natężenia spłukiwania powierzchniowego, śródpokrywowego i erozji linijnej na stokach, a także wszelkich form erozji korytowej prowadzi obok bezpośredniej degradacji mechanicznej ekosystemów do silnego drenażu wód powierzchniowych i płytkich wód podpowierzchniowych. Zjawiska te, prowadzące do osuszenia terenu, wpływają na degradację szaty roślinnej, co jeszcze zwiększa zasięg przestrzenny i nasilenie erozji.

Czynniki stymulujące współczesną morfogenezę

Czynniki klimatyczne:

• wysokie dobowe, międzysezonowe i roczne amplitudy temperatur;

• występowanie bardzo niskich wartości temperatur minimalnych;

• znaczne ilości opadów tak śnieżnych jak i deszczowych (te ostatnie są przeważnie skoncentrowane w krótkich okresach czasu);

• występowanie silnych wiatrów.

• duże różnice termiczne związane z bardzo dużymi deniwelacjami lokalnymi oraz wynikające ze zmienności ekspozycji ścian i zboczy;

• inwersyjne układy termiczne w obrębie licznych, głęboko wciętych dolin;

• wysokie chwilowe (związane z ekspozycją słoneczną lub zachmurzeniem) i dobowe amplitudy temperatury powierzchni skał piaskowcowych;

• wysokie chwilowe (związane z ekspozycją słoneczną lub zachmurzeniem) i dobowe amplitudy temperatury powierzchni elementów mikroreliefu skalnego (wynikające ze zmienności miejscowej ekspozycji terenu);

• głębokie przemarzanie gruntu;

• bardzo głębokie przemarzanie wody i wilgoci w szczelinach skalnych;

• występowanie (w pierwszej części zimy) okresów bardzo mroźnych przy równocześnie niewielkiej (kilkucentymetrowej) miąższości pokrywy śnieżnej;

• występowanie (w drugiej części zimy) miąższej (stukilkudziesięciocentymetrowej) pokrywy śnieżnej uwalniającej gwałtownie wodę w czasie roztopów przebiegających bardzo szybko (około jednego tygodnia) – wyjątek stanowią eksponowane na południe dolne części zboczy Wzgórz Lewińskich, gdzie przeważa silne parowanie śniegu zmniejszające wydajność odpływu roztopowego;

• lokalnie bardzo silne wiatry, powodujące na odkrytych terenach (w zimowych okresach o małej pokrywie śnieżnej) intensywne wywiewanie cząstek gruntu (głównie na obszarze Wzgórz Lewińskich, w rejonie Karłowa oraz Pstrążnej).

Czynniki fizjonomiczne (morfometryczne)

• bardzo duże maksymalne deniwelacje;

• bardzo duże lokalne deniwelacje;

• bardzo duże nachylenia zboczy;

• bardzo wysokie wskaźniki urzeźbienia terenu (np. duża gęstość lokalnych linii grzbietowych i ściekowych oraz duża gęstość wykształconych dolin);

• duże spadki den dolin przy równoczesnym występowaniu w nich licznych progów.

Czynniki geologiczne:

• występowanie wychodni piaskowców ciosowych podatnych na oddziaływanie czynników zewnętrznych (klimatycznych i antropogenicznych);

• występowanie miąższych pokryw stokowych:

– w górnych częściach stoków piaszczysto-pylastych pokryw lekkich, łatwo podlegających wypłukiwaniu;

– w środkowych i dolnych częściach stoków pylasto-ilastych pokryw ciężkich (z głazami), łatwo podlegających procesom typu grawitacyjnych ruchów masowych;

• aktywna współczesna tektonika.

Czynniki hydrograficzne i hydrogeologiczne:

• duża ilość wody (w sezonach wilgotnych i w czasie roztopów) odpływającej po stokach powierzchniowo (w sposób skoncentrowany i rozproszony) oraz śród i podpokrywowo;

• krążenie wód w szczelinach skalnych.

Czynniki biologiczne:

• mechaniczne uszkodzenia pokryw przez padające drzewa (wykroty korzeniowe dużych i bardzo dużych rozmiarów, związane z rozległym, poziomym rozprzestrzenianiem się korzeni);

• penetracja korzeni w szczeliny skalne powodująca „odkłuwanie” i obrywy bloków;

• wydeptywanie na stokach przez zwierzynę płową bardzo licznych, zgodnych z linią spadku ścieżek będących dodatkowymi liniami spływu wód i tym samym erozji wodnej;

• wywoływanie przez zwierzynę płową na progach skalnych oraz na bardzo stromych zboczach jarów lawin kamiennych.

Czynniki antropogeniczne:

Czynniki ponadlokalne:

• silne zanieczyszczenie powietrza powodujące korozję wychodni skalnych prowadzącą do rozluźnienia struktury powierzchni skał, sprzyjającego rozwojowi procesów wietrzeniowych: odpadania, spłukiwania i wywiewania ziarn, a w konsekwencji przyspieszającego ruchy masowe;

• wysokie zakwaszenie wód opadowych oraz śniegowych, penetrujących później szczeliny skalne i wywołujących korozję ich ścian przyspieszającą rozwój procesów pseudosuffozyjnych.

Czynniki lokalne:

• działalność kamieniołomu Radków potencjalnie grożąca uruchamianiem procesów grawitacyjnych;

• ruch ciężkich pojazdów potencjalnie grożący lokalnym uruchamianiem procesów grawitacyjnych;

• okresowo duże stężenie spalin powodujące lokalnie korozję skał;

• rowy przydrożne kopane w skos i wzdłuż linii spadku, przyspieszające erozję linijną;

• prace leśne prowadzone na stokach, wzdłuż linii spadku (zrywka oraz przygotowywanie terenu pod rzędy sadzonek), gwałtownie przyspieszające erozję linijną (orka poprzeczna do linii spadku będzie natomiast powodować gromadzenie się wody, następnie przelewanie się jej przez bruzdy i w konsekwencji rozmywanie całej objętej uprawą leśną powierzchni);

• ścieżki (w tym szlaki turystyczne) przebiegające w skos i wzdłuż linii spadku, przyspieszające erozję linijną;

• wspinaczka skalna powodująca mechaniczne uszkodzenia powierzchni ścian, lokalnie przyspieszająca działanie ruchów masowych (odpadanie okruchów, głazów, a potencjalnie nawet bloków).

Typy procesów morfogenetycznych współcześnie modelujących Góry Stołowe

Góry Stołowe są obszarem bardzo aktywnej i wydajnej morfogenezy. W modelowaniu tym biorą udział następujące procesy:

Procesy degradacyjne

Wietrzenie

• wietrzenie fizyczne na wychodniach skalnych (mrozowe oraz insolacyjne);

• wietrzenie chemiczne wychodni skalnych (w tym korozja wywołana czynnikami antropogenicznymi);

• wietrzenie chemiczne utworów pokrywowych (jego typ i natężenie jest zależne od geochemicznych warunków miejscowych).

Grawitacyjne ruchy masowe (obejmujące wszystkie progi skalne i ściany form wolnostojących)

a) procesy stałe:

• odpadanie okruchów;

• zsuwy pokryw stokowych (na bardzo stromych stokach z płytką, uwilgotnioną pokrywą);

• grawitacyjne pełznięcie głazów;

• grawitacyjne pełznięcie zwietrzelin;

b) procesy epizodyczne:

• odpadanie głazów;

• lawiny kamienne;

c) procesy epizodyczne typu katastroficznego:

• obrywy bloków skalnych i płatów ścian;

• zsuwy płatów ścian;

Procesy erozji wodnej

• Pseudosuffozja występująca głównie na Szczelińcu, wśród Błędnych Skał, na północnym progu Skalniaka, w obrębie Białych Ścian, w jarach Krawędzi Radkowskiej i niekiedy w samej krawędzi, w obrębie niektórych spośród skałek wolnostojących.

• Bombardowanie powierzchni gruntu kroplami wody (występuje na powierzchniach odkrytych i jest zaczątkiem procesów erozji wodnej), w tym:

– bombardowanie bezpośrednie związane z nawalnymi opadami deszczu;

– bombardowanie pośrednie – opadanie kropli z nawisów skalnych;

• Zmywanie powierzchni skalnych (usuwanie produktów korozji i wietrzenia skał przez wody opadowe i roztopowe);

• Erozja źródliskowa (występująca punktowo, przeważnie u podnóży progów i w początkowych odcinkach jarów i dolin);

• Erozja korytowa wgłębna, wsteczna (na progach oraz wodospadach) i boczna (stała, okresowa i epizodyczna) towarzysząca korytom cieków;

• Erozja linijna na stokach;

• Zmyw powierzchniowy (występuje na najsilniej pochylonych stokach, głównie w ich górnych częściach, okrytych najcieńszą warstwą utworów pokrywowych). Zjawiska zmywu zachodzą na terenach otwartych, w okresach bardzo intensywnych opadów nawalnych;

• Spłukiwanie powierzchniowe (występuje na wszystkich stokach o mniej zwartej pokrywie roślinnej, jego największe natężenia wiążą się z okresem roztopów, szczególnie na stokach północnych i z okresem opadów nawalnych oraz ze stokami o dużym nachyleniu);

• Spłukiwanie śródpokrywowe (jest ono typowe dla stoków o dużym nachyleniu i o zwartej pokrywie leśnej;

• Spłukiwanie podpokrywowe (jest charakterystyczne dla stoków o dużym nachyleniu, przeważnie są to górne części stoków, przykrytych pokrywami niewielkiej miąższości i o zwartej szacie leśnej z dobrze wykształconymi piętrami lasu).

Procesy eoliczne

• Korazja ścian skalnych (występuje na wszystkich progach i obejmuje wszystkie wolnostojące formy skalne, najbardziej narażone są ściany odkryte, nie będące w wiatrowym cieniu drzew);

• Przewiewanie (rozwiewanie) powierzchni terenu (występuje głównie na odkrytych wierzchowinach i w górnych częściach stoków oraz w pasie ograniczonym Lopotą i Szczelińcem oraz Skalniakiem, na Lisiej Przełęczy, a także na odkrytych terenach Wzgórz Lewińskich, zjawisko to występuje najsilniej w długotrwałych okresach suszy letniej oraz we wczesnych okresach zimowych, podczas mrozów, przy braku lub przy cienkiej pokrywie śnieżnej).

Procesy agradacyjne:

Procesy czasowej depozycji

• gromadzenie produktów degradacji ścian u ich podnóża;

• osadzanie produktów degradacji stoków w ich obrębie oraz u ich podnóża, a także w sezonowo odwadnianych dolinach;

• akumulacja w dnach dolin potoków;

• akumulacja osadów eolicznych zarówno wywianych w Górach Stołowych jak i poza nimi (występuje na wszystkich niżej położonych powierzchniach).

Procesy trwałej akumulacji

• gromadzenie produktów degradacji stoków oraz narastanie osadów mineralno-organicznych w nielicznych zagłębieniach bezodpływowych lub w zagłębieniach o bardzo utrudnionym odpływie (głównie w zaklęśnięciach wierzchowiny Skalniaka oraz w obrębie poziomu Karłowa).

Największą jednostkową wydajność osiągają procesy grawitacyjne (obrywy, zsuwy i odpadanie) oraz procesy zmywowe. Jednakże sumarycznie największą wydajność, znaczącą w bilansie denudacyjnym, uzyskują procesy erozji wodnej oraz procesy eoliczne, one też są sprawcami wynoszenia materii poza system morfogenetyczny Gór Stołowych.

Wymienione procesy tworzą system morfogenetyczny, którego wszystkie ogniwa pozostają we wzajemnych związkach, zatem każda ingerencja w ogniwo pociąga za sobą zmianę całego systemu, przy czym dużo łatwiejszym jest przewidzenie skutków zmiany jednostkowej niż określenie reakcji całej struktury.

Ponieważ Góry Stołowe są jednostronnie otwartym (na wyjściu) systemem morfogenetycznym obecnie dominuje w ich obrębie ujemny bilans denudacyjny. Objawia się to zdecydowaną przewagą zjawisk degradacji i transportu nad procesami agradacji, wśród których najczęstszą formą jest czasowa depozycja przemieszczanej materii, a tylko na nielicznych fragmentach powierzchni występuje trwała akumulacja. Tendencje te (rozpatrywane w czasie geologicznym) potęguje proces dźwigania Gór Stołowych i (lub) obniżania terenów sąsiednich.

Strefy największego zagrożenia terenu ze strony naturalnych i przyspieszonych (antropogenicznie uwarunkowanych) procesów, mających swe źródło w systemie powierzchniowego, śródpokrywowego i podpokrywowego krążenia wody pokazano na mapach.

Antropopresja

Do najpoważniejszych antropogenicznych czynników erozjogennych należą prace leśne, głównie wyciąganie ze stoków albo przeciąganie po stokach ściętych lub naturalnie powalonych pni. Powoduje to powstanie gęstej sieci bruzd inicjujących erozję linijną.

Bardzo poważnym problemem jest na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych erozja drogowa. Praktycznie podlegają jej wszystkie dukty leśne przebiegające po powierzchniach nachylonych, nawet, jeśli nachylenie to jest niewielkie (rzędu 3°).

W parku występuje wyjątkowo duża gęstość dróg leśnych wykorzystywanych również do wywozu drewna. Okresowo poruszają się po nich pojazdy dokonując tym samym dewastacji powierzchni terenu. Proces ten wielokrotnie się potęguje w okresach silniejszego uwilgotnienia gruntu. Jest on szczególnie niebezpieczny w czasie gdy powierzchnia uległa już rozmarznięciu, zaś głębsze warstwy gruntu pozostają jeszcze spojone lodem. Teren mechanicznie uszkodzony podlega silnemu rozmywaniu podczas roztopów śródzimowych i wiosennych oraz w czasie ulew nawalnych i deszczów rozlewnych. Na niegdyś równych powierzchniach powstają wąwozy drogowe, których częściowe ustabilizowanie następuje dopiero w momencie docięcia spływających nimi wód do litej skały.

Powstałe w opisany sposób formy pozostają trwałym elementem krajobrazu i bardzo długo będą utrudniać komunikację biologiczną pomiędzy sztucznie rozdzielonymi częściami ekosystemów, prowadząc w konsekwencji do ich przeobrażenia.

Największy udział w formowaniu nowych elementów rzeźby mają drogi wytyczone w linii spadku lub w skos do niej. Ale ze względu na specyfikę utworów powierzchniowych (znaczny udział w osadach drobnych frakcji) wąwozy drogowe mogą również, aczkolwiek po dłuższym czasie używania drogi, powstawać na falistych fragmentach wierzchowin, a także podczas transportu poprzecznego do kierunku stoku.

Istotny udział w przyspieszaniu procesów erozji ma również turystyka. Dzięki wydeptywaniu szlaków prowadzących zgodnie z linią spadku lub w skos do niej powstają linie koncentracji wód opadowych i roztopowych.

Kamieniołom Radków oprócz bezpośredniego i pośredniego oddziaływania na górotwór wprowadza także na teren Parku Narodowego Gór Stołowych duże ilości zmywanego z jego powierzchni materiału piaszczysto pylastego, który następnie tworzy (na spłaszczeniach stoku znajdującego się poniżej zakładu i u jego podnóża) stożki oraz pokrywy napływowe.

Nawet przy bardzo małych nachyleniach powierzchni terenu każde uszkodzenie ściółki prowadzi do rozwoju wodnej erozji linijnej.

Badanie współczesnych procesów morfogenetycznych (propozycje)

Góry Stołowe i Wzgórza Lewińskie z racji ukształtowania terenu i jego budowy geologicznej, szczególnie ze względu na charakter utworów pokrywowych oraz ze względu na sposób użytkowania terenu są teatrem dla bardzo intensywnych procesów erozji wodnej. Jest to z jednej strony specyfiką tego regionu, a z drugiej wielkim dla niego zagrożeniem.

Góry Stołowe są znakomitym, potencjalnym laboratorium terenowym do badania zjawisk współcześnie modelujących powierzchnię Ziemi, na dodatek badania prowadzonego w wielu aspektach, tak naukowych jak i praktycznych.

Sieć pomiarowa musi objąć kilku typów zjawisk:

• spłukiwanie powierzchniowe na wierzchowinach i stokach;

• erozję wgłębną na stokach;

• erozję wąwozową;

• transport materii w ciekach;

• korozję ścian piaskowcowych;

• procesy eoliczne.

Regularne obserwacje spłukiwania powierzchniowego i erozji wgłębnej powinny być prowadzone na wytypowanych poletkach pomiarowych, zlokalizowanych w różnych położeniach topograficznych (wierzchowina, zaproże, podproże, stok akumulacyjny) i w różnej ekspozycji. Optymalnym wydaje się zlokalizowanie ich na transekcie pomiarowym przebiegającym poprzecznie do osi stoliwa Narożnika (tak by objąć nimi procesy zachodzące w strefie Białych Ścian). Szczególnym badaniem należy objąć formujące się u podnóża Białych Ścian stożki.

Badaniu erozji wąwozowej (w pierwszym etapie dokonywanemu w aspekcie wielko przestrzennym) powinien być objęty Próg Radkowski.

Badanie transportu materii i próba bilansu denudacyjnego gór powinny być dokonane dzięki regularnym pomiarom ilości materiału wleczonego, zawiesiny oraz substancji rozpuszczonych wynoszonych z terenu parku. Obserwacje te muszą być dokonywane w punktach pomiaru przepływu cieków wypływających z parku.

Badania korozji ścian piaskowcowych powinny być dokonywane na mikropoligonach (wytyczonych na ścianach Skał Radkowskich).

Badania skutków działania procesów eolicznych należy prowadzić na powierzchniach rozciągających się w rejonie Pstrążnej i Bukowiny oraz w rejonie Jerzykowic.

W dalszej kolejności badaniami można objąć zjawiska intercepcji oraz ich wpływ na rozwój erozji, zjawisko bombardowania różnych typów powierzchni kroplami deszczu, a także zagadnienia ewolucji suffozji (w tym powstawanie i rozwój jaskiń).

Wyniki przeprowadzonych badań, by stanowiły materiał do wnioskowania muszą być korelowane z wynikami obserwacji meteorologicznych, hydrologicznych i z danymi na temat właściwości systemu krążenia geochemicznego.

Fotografie zamieszczone na kolejnych stronach przedstawiają przykłady skutków działania w Górach Stołowych erozji wodnej, tak naturalnej jak i przyspieszonej przez człowieka.

Naturalne wciosy różnej generacji bardzo gęstą siecią pokrywają stoki Gór Stołowych.

Nawet bardzo małe cieki mają głęboko wcięte koryta.

Współczesna sieć dolinna Gór Stołowych rozwija się na liniach głównych spękań ciosowych piaskowca.

Na mapach (strony bieżące i następna) przedstawiono obszary PNGS zagrożone naturalną oraz antropogeniczną erozją wodną powierzchniową.

Część wschodnia PNGS.

Na obszarach uszkodzonych przez człowieka erozja rozwija się w gwałtownym tempie.

Brak konserwacji przepustów drogowych prowadzi do zablokowania przepływu. Zbierająca się powyżej drogi woda w końcu odblokowuje przepust, ale za to ze wzmożoną siłą eroduje położony niżej odcinek koryta. Erozja wsteczna doprowadza do zniszczenia drogi.

7. Komentarz do mapy geomorfologicznej sporządzonej dla terytorium Parku Narodowego Gór Stołowych

Henryk ChmalKrzysztof ParzóchJacek PotockiAndrzej Traczyk

Góry Stołowe, jako zespół progów strukturalnych

Istotą morfologii Gór Stołowych jest piętrowy układ progów strukturalnych. Wyróżniamy tu dwa progi główne, brzeżny i wewnętrzny, a ponadto trzy lub cztery progi pośrednie. Wszystkie mają typowy wyraz strukturalny, ich czoła zbudowane są z bardziej odpornych na denudację piaskowców średnio i gruboziarnistych, natomiast przedproża są płaskimi powierzchniami planacyjnymi, wykształconymi w stropowych partiach mułowców oraz margli, a w przypadku progu brzeżnego (od strony północno-wschodniej) w osadach czerwonego spągowca. W wyższych partiach Gór Stołowych zaproża przedstawiają się pod względem geomorfologicznym jako słabo nachylone, albo płaskie powierzchnie, urozmaicone formami piaskowcowych ostańców.

Próg brzeżny jest najbardziej wyrazisty od północnego-wschodu Gór Stołowych, na linii Radkowskie Skały – Bromowskie Ściany, gdzie osiąga ok. 200 m wysokości względnej. Od strony zachodniej w rejonie Ostrej Góry i Pasterki ma on niemal 150 m, natomiast w sektorze południowym, na kontakcie ze skałami granitowymi, próg ten osiąga wysokość względną tylko 30-40 metrów. Od strony północno-wschodniej krawędź progu brzeżnego znajduje się na wysokości 650-700 m n.p.m. Jest on rozczłonkowany obsekwentnymi suchymi dolinami denudacyjnymi przechodzącymi w doliny rzeczne.

Próg wewnętrzny stanowi obramowanie Skalniaka i Narożnika, a także Szczelińca Wielkiego i Małego. Jego krawędź przebiega na wysokości 800-900 m n.p.m. Od strony północno-wschodniej Skalniaka tworzy on ściany skalne, a po stronie południowo-zachodniej stanowi zwałowisko bloków piaskowcowych.

Analiza morfologii Gór Stołowych prowadzi do wniosku, że wymienione progi generalnie cofały się równolegle, ale lokalnie nierównomiernie i w efekcie na ich przedpolach pozostawały ostańce denudacyjne. Na północno-wschodnim przedprożu progu brzeżnego zachował się ostaniec Mnich, a na przedprożu Skalniaka ostaniec Szczelińca Wielkiego i Małego.

Między progami: brzeżnym i wewnętrznym występują progi pośrednie, z których najwyższy jest próg Dziczego Grzbietu. Najlepiej wykształcony układ drugorzędnych progów strukturalnych widoczny jest na linii Popielny Kamień – Biała Skała, gdzie występują progi (Ścianek, Bykowej i Pasterskiej Góry) o wysokościach względnych 10-20 m.

Tektoniczne uwarunkowania rzeźby Gór Stołowych

Dla wykształcenia zespołu progów strukturalnych niezbędne są trzy warunki. Po pierwsze, musi występować sekwencja skał o zmiennej podatności na wietrzenie i denudację. Po drugie, poszczególne ławice i warstwy muszą być w orientacji izoklinalnej. Po trzecie, dla uzewnętrznienia geomorfologicznego progów strukturalnych niezbędne jest tektoniczne wydźwigniecie regionu, co jest momentem startowych dla rozwoju tych form pod wpływem czynników denudacyjnych. Rejon Gór Stołowych będący pod względem geologicznym częścią Niecki Śródsudeckiej spełnia te warunki.

Próg Białych Ścian

Obszar Gór Stołowych został w trzeciorzędzie wypiętrzony w stosunku do podobnych utworów górnokredowych, zalegających w tektonicznym Rowie Górnej Nysy, o przynajmniej 500 m. Tu jednak odnosimy się do tektoniki mezoskalowej, dzięki której nastąpiło wyizolowanie krajobrazowe Gór Stołowych. Opieramy się wstępnie na porównawczej analizie morfometrycznej wydzieleń geologicznych górnego turonu (koniaku ?) w centrum Niecki Śródsudeckiej w rejonie Skalne Miesto – Kravi Hora oraz w Górach Stołowych, po polskiej stronie, w strefie Skalniak – Szczeliniec Wielki. Na naszym obszarze omawiany poziom górnego turonu zalega ok. 250-150 m wyżej. Domniemywać zatem należy, że od strony zachodniej masyw Gór Stołowych został obcięty uskokowo. Ta przesłanka geomorfologiczna ma pełne potwierdzenie w morfologii terenu. Jako najważniejszy dowód na tektoniczne dźwigniecie polskiej części tych gór wskazujemy rozcięcia erozyjne, z których największe jest Piekło koło Pasterki, będące jarem o głębokości dochodzącej do 150 m. Z mapy geologicznej zamieszczonej w pracy Taslera et al. (1979) wynika, że w obrębie Niecki Sródsudeckiej znacznie bardziej gęsty jest układ uskoków o przebiegu SE-NW, rzadsze są natomiast uskoki prostopadłe do nich. Podobnie ujmuje to Pulinowa (1989). Wnioskujemy zatem, że ogólne ukształtowanie Gór Stołowych, zaś w szczególności orientacja progów strukturalnych, związane są inicjalnie z dyslokacjami tektonicznymi o kierunku „sudeckim”, czyli SE-NW. Ponieważ również mocno podkreślamy, że obecny krajobraz Gór Stołowych jest efektem denudacyjnego cofania się progów strukturalnych, zachodzi pytanie, gdzie przebiegają pierwotne linie uskokowe, dzięki którym możliwa była inicjacja rozwoju rzeźby progowej. Pulinowa (1989) twierdzi, że próg brzeżny w okresie trzeciorzędu cofnął się od strony północno-wschodniej o ok. 6 km, czyli denudacja tej formy rozpoczęłaby się u podnóża Wzgórz Ścinawskich, natomiast od południowego-zachodu cofnięcie miało wynosić 1,5 km. Z analizy morfologii i geologii regionu wynika, że rozwój geomorfologiczny progu brzeżnego zainicjował się w neogenie w związku z powstaniem uskoku Chocieszowa. Sądzimy zatem, że cofnięcie się tego progu w neogenie i czwartorzędzie do obecnej postaci wyniosło ok. 2,5 km.

Osobnym zagadnieniem jest stosunek utworów górnokredowych do granitowej intruzji kudowskiej i problem rozmiarów denudacji kredy na obrzeżu paleozoicznego masywu granitowego. Z mapy geologicznej Sudetów (ark. Jeleniów) wynika, że na północnym i wschodnim obrzeżeniu granitoidu kudowskiego występują w wąskiej strefie skały osadowe górnego karbonu, co znamionuje początek sedymentacji skał osadowych w Niecce Sródsudeckiej. Po południowo-zachodniej stronie intruzji występuje zrąb zbudowany z osadów czerwonego spągowca, a dalej na SW występują znów osady górnej kredy. Na tej podstawie można wnioskować, że pierwotnie masyw kudowski był przykryty skałami osadowymi górnej kredy i skały te zachowały się na podłożu granitowym, na linii Dańczów – Jerzykowice – granica parku (przy drodze Kudowa – Karłów).

Trwałym uwarunkowaniem dla rozwoju procesów degradacji pokrywy osadowej zalegającej pierwotnie na granicie były stałe wznoszące ruchy tektoniczne obejmujące strefę skał granitowych. Ruchy tego typu są powszechnym zjawiskiem dla obszarów batolitów granitowych. Prawdopodobnie ta stała tendencja piętrząca w obrębie granitu kudowskiego przyczyniła się do makroskalowego zdeformowania struktury sąsiedniego kompleksu kredowych skał osadowych.

Proces rozwoju progów strukturalnych

Na podstawie kartowania terenowego pokryw, analizy map topograficznych i geologicznych uznajemy, że czoła progów strukturalnych Gór Stołowych cofają się przynajmniej od kilkunastu milionów lat w wyniku następujących procesów:

– wietrzenia przygotowawczego, mechanicznego i chemicznego,

– grawitacyjnych stokowych ruchów masowych, w postaci zerw skalnych, wędrowania bloków, soliflukcji,

– erozji rzecznej,

– spłukiwania powierzchniowego, śródpokrywowego, sufozyjnego,

– denudacji chemicznej.

W skali czasu neogen-plejstocen najważniejszymi procesami odpowiedzialnymi za cofanie się progów strukturalnych były powierzchniowe ruchy masowe i erozja rzeczna. Ten pierwszy czynnik działał powszechnie na całej powierzchni czoła danego progu, natomiast czynnik erozyjny przyczyniając się do degradacji formy krawędziowej linijnie i strefowo powodował głównie wyizolowanie ostańców denudacyjnych w rodzaju Mnicha. Erozja wsteczna obsekwentnych cieków rozcinających krawędź progu miała przy tym znaczenie decydujące.

Na opracowanej mapie dodatkową argumentacją przemawiającą za przyjęciem powyższego schematu jest wydzielenie bloków rezydualnych. Są to bloki piaskowców, często o średnicy kilku-kilkunastu metrów zalegające na przedprożach zbudowanych z mułowców i margli, na powierzchniach płaskich, a nawet na przeciwstokach. Przykładem mogą być bloki leżące przy Drodze Stu Zakrętów, na południowym przedprożu progu Skalniaka, w strefie Rogowa Kopa Lisia Przełęcz. Sądzimy, że tego typu bloki nie przywędrowały ze stoku i nie są ostańcami skałkowymi (nie mają kontaktu z podłogą skalną) lecz znamionują długookresowy proces cofania się progów skalnych i denudacyjnego obniżania stref przedproży.

W strefach przedproży i zaproży, w miarę rozwoju krajobrazu geomorfologicznego następowało zmniejszenie aktywności procesów denudacyjnych, względne zmartwienie form ostańcowych. Jednak lokalnie zaproża i przedproża rozwijały się i rozwijają się do dzisiaj na skutek czynników erozyjnych. Najbardziej wymownym tego przykładem jest obniżenie doliny Czerwonej Wody. Ta subsekwentnie płynąca rzeka odpowiedzialna jest m.in. za współczesny obraz morfologiczny Dziczego Grzbietu (pomijamy uwarunkowania tektoniczne tej formy). Podobnym przykładem jest lewe zbocze doliny Pasterskiej Wody na odcinku wsi Pasterka.

Pod względem krajobrazowym najważniejsze są pytania o genezę zwałowisk bloków na zboczach wydzielonych progów: brzeżnego i wewnętrznego, a w szczególności na zboczach ostańca Szczelińca Wielkiego. Sądzimy, że pokrywy blokowe powstały w okresie eoplejstocenu, czyli historia ich rozwoju sięga około 1,8 miliona lat. Wniosek ten opieramy na analizie dwóch form terenowych: wierzchowiny progu wewnętrznego i progu brzeżnego od strony Radkowa.

Po pierwsze, wierzchowina najwyższych partii Gór Stołowych miejscami prezentuje się jako zespół skałek (Szczeliniec Wielki, Błędne Skały). Skałki te są głównie efektem wietrzenia postępującego wzdłuż krzyżujących się szczelin. Na wierzchowinach tych słabo działały procesy spłukiwania powierzchniowego i śródpokrywowego oraz denudacji chemicznej.

Po drugie, stwierdzamy, że w obrębie dolnego załamania stoku stanowiącego próg brzeżny (poniżej Radkowskich Skał), wykształconego w obrębie wychodni drobnofrakcyjnych skał osadowych czerwonego spągowca, nie występują bloki zalegających wyżej piaskowców kredowych, a tylko lokalnie pojedyncze głazy. Dolna część przedproża i czoła progu, mimo dużego nachylenia stoku, sięgającego 30°, ma tylko pokrywę pojedynczych głazów i bloków tzw. wędrujących. Przemieszczenia wędrujących naturalnie w plejstocenie bloków były niewielkie, mniej niż 500 m.

Ogólne cechy rzeźby granitowej na obszarze PNGS

Obszar zbudowany ze stał granitowych, wchodzących w skład batolitu kudowskiego, położony jest w południowej części Parku, pomiędzy dolinami Czermnicy na zachodzie oraz Dańczówki na wschodzie. Południowa granica tego obszaru biegnie u podnóża brzeżnego progu strukturalnego. Pod względem fizjograficznym jest on zaliczany do Wzgórz Lewińskich (Walczak 1968). Wydzielenie tej jednostki krajobrazowej jest uzasadnione tym, iż rzeźba wspomnianej części Parku diametralnie różni się od słabo urozmaiconej morfologii wierzchowiny Gór Stołowych. Głównym wyrazem odmienności morfologicznej tego regionu jest występowanie bardzo głębokich dolin rzecznych, grzbietów górskich, a także kopulastych ostańców denudacyjnych. Gęstość sieci rzecznej jest tu niemal trzykrotnie większa niż na obszarach zbudowanych ze skał osadowych, ponadto w górnych partiach stoków występują liczne, nieckowate, suche doliny denudacyjne. Doliny rzeczne o przebiegu NE-SW rozcinające poprzecznie masyw granitowy osiągają głębokości od 60 do ponad 100 m. W strefach zwężeń niektóre z dolin mają charakter głębokich i wąskich jarów rzecznych. Orientacja dolin rzecznych oraz suchych dolin denudacyjnych nawiązuje prawdopodobnie do układu spękań i drugorzędnych uskoków tektonicznych. O obecności tego typu struktur tektonicznych w granicie kudowskim świadczą liczne wystąpienia luster tektonicznych, które widoczne są w odsłonięciach podłoża skalnego.

Kolejną przesłanką wskazującą na dużą rolę tektoniki w rozwoju dolin jest charakter zboczy dolinnych. Mają one postać stromych (miejscami nachylonych ponad 30°) załomowych stoków, na których występuje pokrywa gruzowo-piaszczysta, a nawet gruzowa. Zaokrąglone, łagodne grzbiety górskie wznoszące się ponad dolinami rzecznymi zwieńczone są kopulastymi ostańcami denudacyjnymi osiągającymi wysokości 721-742 m n.p.m. Ponadto urozmaicone są one spłaszczeniami, układającymi się piętrowo w poziomach 580, 650, 680 m n.p.m. Na spłaszczeniach tych stwierdzono obecność pokryw głazowo-blokowych. Materiał skalny tych pokryw, zalegający na glinie piaszczysto-gruzowo-ilastej wykazywał cechy silnego zwietrzenia. Bloki skalne miały owalne kształty i zaokrąglone krawędzie. Charakter tej pokrywy wskazywał by na to, iż powstała ona jeszcze podczas starszego plejstocenu. Silne rozcięcie erozyjne batolitu Kudowy oraz zróżnicowanie petrologiczne podłoża (granity mozonitowe, granodioryty, sjenodioryty, amfibolity) powoduje, iż w regionie tym nie wykształciły się tak typowe dla rzeźby granitowej ostańcowe skałki i pokrywy blokowe. Formy żeber skalnych oraz ścian skalnych, występują jedynie w strefach załomowych pomiędzy łagodnymi stokami grzbietów, a zboczami głównych dolin rzecznych. Jako przykład tego typu form podajemy skałki na wschodnim zboczu Kruczej Kopy (721 m n.p.m.) oraz na północnym stoku Wyniosłej (680 m n.p.m.).

Efektem omawianych procesów jest powstanie inwersji rzeźby, która przejawia się tym, iż w skałach osadowych wytworzyły się progi strukturalne i izolowane wzniesienia leżące wyżej niż ostańce granitowe.

Próg Radkowski.

Fotografie na kolejnych stronach przedstawiają najciekawsze skałki ostańcowe, które można spotkać w rejonie Pasterki.

7. Utwory powierzchniowe i pokrywa glebowa PNGS

Bogumił Wicik

Główne jednostki litologiczno – glebowe

Rodzaj i charakter skał budujących Góry Stołowe warunkują cechy morfologiczne gleb i ich przestrzenne zróżnicowanie, określają one także miąższość i sposób wykształcenia zwietrzeliny, czyli trofizm siedlisk.

Na obszarze Parku Narodowego Gór Stołowych występują cztery główne jednostki litologiczno-glebowe. Jedna z nich obejmuje powierzchnie zbudowane z granitów, dwie znajdują się na obszarach występowania piaskowców oraz jedna rozpościera się wśród powierzchni zbudowanych z margli (pyłołupków).

Gleby wytworzone z granitów

Granity monzonitowe oraz granodioryty okolic Kudowy zawierają, m.in. (Borkowska 1959):

• SiO2 (61,96-74,18%);

• A12O3 (14,43-17,07%);

• Fe2O3 (0,89-7,01%);

• MgO (0,06-7,01%);

• CaO (1,26-3,24%);

• Na2O (3,82-5,28%);

• K2O (1,11-5,20%);

• TiO2 (ślady – 0,73%);

• P2Os (ślady – 0,27%).

Znaczące jest także zróżnicowanie ich składu mineralogicznego (Borkowska 1959), występuje w nich m.in.: kwarc (17,9-36,8%); skalenie potasowe (8,4-28,5%); plagioklazy (29,3-58,5%); biotyt i chloryt (7,0-15,2%).

Gleby wytworzone z granitów zajmują południowo-zachodnią część Parku. Wykazują one znaczną jednorodność budowy oraz cech fizycznych i chemicznych. Są to głównie gleby leśne, zaliczane do wyżynno-górskiej odmiany gleb brunatnych kwaśnych. Poziomy próchniczne gleb wytworzonych z granitu zawierają 35-45% ziarn frakcji żwirowej (w poziomach podpróchnicznych ilości szkieletu drobnego są wyższe). W porównaniu ze skałą macierzystą, poziomy próchniczne zawierają więcej pyłu drobnego. Do głębokości około 15 cm występuje 15-25% ziarn o średnicy 0,05-0,02 mm, a poniżej tej głębokości 10-20%. Stropowe partie gleb brunatnych kwaśnych wytworzonych z granitu zawierają około 5-10% części spławialnych więcej aniżeli poziomy skały macierzystej. Poziomy próchniczne wykazują zazwyczaj skład piasków gliniastych mocnych, rzadziej piasków gliniastych lekkich lub w przypadku domieszki wietrzelin amfibolitów, glin lekkich. Dosyć powszechna, oprócz gliniastości, jest także „pylastość” poziomów wierzchnich.

Występujące zazwyczaj w przedziale głębokości 10-30 cm poziomy brunatnienia (Bbr) mają również często skład mechaniczny piasków gliniastych. Zawierają 40-45% żwiru, a w wielu przypadkach 15-25% ziarn pyłu drobnego. W poziomach A oraz Bbr występują zbliżone ilości piasku drobnego (8-17%) oraz pyłu grubego (5-15%). Poziomy BbrC występują w przedziale głębokości 30-60 cm; zazwyczaj zawierają 40-60% drobnego szkieletu. Części ziemiste tworzy m.in. 10-20% ziarn pyłu drobnego oraz 20-30% cząstek spławialnych. W większości przypadków również i te poziomy wykazują skład piasków gliniastych.

Poziomy skał macierzystych, występujące najczęściej poniżej głębokości 60 cm tworzą żwiry piaszczyste oraz żwiry gliniaste. Piaski gruboziarniste stanowią 30-45% masy ziemistej, piaski średnioziarniste 10-20%, a piaski drobnoziarniste 5-10%. Na ziarna pyłu grubego przypada tu ok. 5-10%, a pyłu drobnego 5-15%. Grubość warstwy żwirowo-piaszczystej znacznie przekracza 1,5 m. Drobne bloki silnie zwietrzałej skały granitowej napotyka się na głębokości 3-4 m. Właściwie wszystkie elementy morfologiczne granitowej części Parku Narodowego Gór Stołowych okrywa miąższy płaszcz wietrzeliny żwirowej. Lokalnie na powierzchniach grzbietów zbudowanych z granodiorytów występują płytkie oraz średniogłębokie gleby brunatne kwaśne. Poziomy akumulacyjno-próchniczne i brunatnienia tworzy tam utwór kamienisto-gliniasty. Poniżej głębokości 50-100 cm występuje silnie szkieletowa zwietrzelina skały wyjściowej. Niekiedy w stropowych partiach zwietrzeliny zauważa się girlandowe ułożenie płaskich okruchów skalnych.

Taka prawidłowość składu granulometrycznego gleb wytworzonych ze zwietrzeliny granitów wywiera istotny wpływ na ich cechy powietrzno-wilgotnościowe. Znaczący udział frakcji szkieletowej sprzyja utrzymywaniu się dobrego natleniania wszystkich poziomów genetycznych gleb. Na obszarze występowania granitów praktycznie nie spotyka się gleb z przejawami okresowego lub trwałego oglejenia. Wierzchnie poziomy gleb są bogatsze w drobne frakcje granulometryczne (pyły, części spławialne) i wykazują w konsekwencji wyższą kapilarną pojemność wodną aniżeli żwirowo-piaszczyste poziomy skały macierzystej. W tej sytuacji, główna masa wilgoci użytecznej dla roślin gromadzi się w poziomach A, Bbr i BbrC. Dopóki te poziomy nie osiągną stanu całkowitego wysycenia kapilarnego dopóty nie następuje przenikanie wody do poziomów skały macierzystej. Z kolei brak infiltracji wilgoci do wód gruntowych to w efekcie brak zasilania cieków, objawiający się zanikiem przepływu powierzchniowego. Taki pionowy rozkład uziarnienia stanowi również o braku silniejszych, poziomych przepływów śródglebowych (śródpokrywowych).

Na obszarach zajętych przez gleby brunatne kwaśne wytworzone ze zwietrzelin granitów brak wyraźnych przejawów zmywania powierzchniowego. Drobne i nieliczne formy erozyjne, deformujące powierzchnie gleby napotyka się tylko w dnach niektórych dolin. Natomiast silne są tu przejawy erozji wodnej liniowej. Na tych fragmentach powierzchni, gdzie zniszczono (rozkopano, rozjeźdżono, rozdeptano) górne poziomy gleb, formują się bruzdy i płytkie rozcięcia erozyjne, a niekiedy wciosy i wąwozy dochodzące do głębokości 2-4 m. W sąsiedztwie form erozyjnych następuje silne przesuszanie gleb.

Gleby wytworzone z piaskowców

Znaczne obszary Parku Narodowego Gór Stołowych pokrywają gleby wytworzone ze zwietrzelin piaskowców turonu górnego oraz turonu środkowego. Z obecnością tych skał wiążą się m.in. główne poziomy morfostrukturalne Gór Stołowych (Pulinowa 1989). Piaskowce turonu górnego, tzw. górne piaskowce ciosowe budują poziom wierzchowinowy z masywami Szczelińca, Skalniaka (łącznie z Błędnymi Skałami) i Narożnika. Piaskowce turonu środkowego tworzą dolny poziom morfologiczny. Występują zwartym obszarem w południowo-wschodniej części Parku (m.in. Dziczy Grzbiet, rejon Skalnych Grzybów, uroczysko Dzik) oraz na północno-zachodnich, przygranicznych obrzeżeniach Parku, od Lopoty, poprzez Pasterską Górę i Salamandrę, aż do wąwozu Piekło.

Piaskowce turonu środkowego tworzą także wąskie spłaszczenia i progi morfologiczne powyżej wodospadów Pośny, w strefie ciągnącej się od Białych Skał poprzez rejon Kamieniołomu Radków i dalej ku wschodowi. Obydwie odmiany piaskowców wykazują istotne różnice litologiczne zaznaczające się również w cechach wietrzelin i gleb.

Gleby wytworzone z piaskowców turonu górnego, czyli z tzw. górnych piaskowców ciosowych

Zwarte powierzchnie tych gleb pokrywają poziomy Skalniaka i Narożnika. Ze względu na skład mineralogiczny, górne piaskowce ciosowe zaliczane są do ortokwarcytów. Do 95% objętości szkieletu ziarnowego stanowi tu kwarc, kwarcyty i rogowce. Około 3,1-0,7% stanowią skalenie, a około 0,7% miki. Substancję wypełniającą, która nie przekracza 15% objętości skały tworzą tlenki żelaza, minerały iłowe, chalcedon oraz miazga kwarcowa (Jerzykiewicz 1968). Piaskowiec ciosowy górny (próba Szczytna Zamek) zawiera:

• 98,32 % SiO2;

• 0,52 % A12O3;

• 0,46 % Fe2O3;

• 0,08 % MgO ;

• 0,31 % CaO.

Strata prażenia wynosi 0,42% (Kozłowski 1986). Skład mineralny tych piaskowców jest dość stały, podobnie jak i skład granulometryczny. Są one dobrze przesortowane i złożone generalnie z piasku drobnoziarnistego, rzadziej średnioziarnistego. Dominują zazwyczaj ziarna o średnicy 0,25-0,125 mm (Jerzykiewicz 1968). Piaskowce zawierają:

• 10-35% ziarn o średnicy 1,0-0,5 mm;

• 30-70% ziarn o średnicy 0,5-0,25 mm;

• 20-40% ziarn mniejszych od 0,25 mm.

Piaskowce te po zwietrzeniu dają złoża piasków szklarskich i formierskich. Ze względu na dobre parametry technologiczne, górne piaskowce ciosowe traktowane są jako cenny surowiec skalny. Przykładowo, próba tego piaskowca z miejscowości Szczytna-Zamek charakteryzowała się poniższymi cechami (Kozłowski 1986):

• gęstość – 2,69 g/cm3;

• gęstość pozorna – 2,60 g/cm3;

• porowatość – 3,3 %;

• szczelność (= gęst. pozorna: gęstość) – 0,967;

• nasiąkliwość – 0,55 %;

• wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrznie suchym – 78,5 MPa;

• wytrzymałość na ściskanie po nasyceniu wodą – 74,5 MPa;

• wytrzymałość na ściskanie po zamrażaniu – 77,0 MPa.

Okruchy piaskowców drobnoziarnistych wybrane z odkrywki glebowej wykonanej ok. 0,4 km na E od Błędnych Skał miały ciężar objętościowy 2,25-2,44 g/cm3 oraz nasiąkliwość stanowiącą 4,6-8,4% objętości.

Te właśnie cechy warunkują intensywność wietrzenia górnych piaskowców ciosowych. Mała porowatość, niska szczelność oraz bardzo mała nasiąkliwość to m.in. cechy skały odpornej na wietrzenie fizyczne. Przenikanie wilgoci do wnętrza skały jest bardzo małe. Jest to również skała wykazująca całkowitą mrozoodporność; uszkodzenia naroży próbek zjawiające się dopiero po 25-ciu lub więcej cyklach przemrażania ilustrują pośrednio zachowanie się tej skały w klimacie suchym i zimnym. Nasycenie skały wodą, a także zamrożenie nieco zmniejsza jej wytrzymałość na ściskanie. Ze względu na bardzo wysoką zawartość krzemionki, małą ilość glinokrzemianów i tlenków żelaza oraz całkowity brak węglanów, górne piaskowce ciosowe wykazują wysoką kwasoodporność. Cechy te stanowią o bardzo niskiej podatności skały na wietrzenie chemiczne w warunkach klimatu leśnego. Sucha powierzchnia skały praktycznie nie podlega ani procesom deskwamacji ani roztwarzania. Znikoma rozszerzalność cieplna kwarcu, stanowiącego do 95% objętości skały limituje znikomą reakcję piaskowców ciosowych na dobowe i sezonowe zmiany temperatury. Ze względu na barwę białą lub jasnożółtą ich naga powierzchnia nagrzewa się dość słabo. Zebrane materiały doprowadzają do wniosku, iż wietrzenie piaskowców ciosowych może dokonywać się głównie tam, gdzie ma miejsce stałe zwilżanie skały. Na obszarach występowania górnych piaskowców ciosowych napotyka się wyraźne przejawy wietrzenia głównie na liniach spękań, gdzie powierzchnią wietrzejącą są płaszczyzny ciosowe oraz na powierzchniach o słabym drenażu, warunkującym stałe nawilgocenie i powolny ruch wody w obrębie strefy wietrzeniowej. Intensyfikacji procesów wietrzenia sprzyjają także antropogeniczne komponenty opadów atmosferycznych. Nagie, odsłonięte powierzchnie skały, a także jej bloki i okruchy występujące w położeniach dobrze przesuszanych (grzbiety, krawędzie, strome stoki) zachowują cechy fizyczne niezwietrzałych piaskowców. Gleby wytworzone z piaskowców ciosowych górnych zawierają zazwyczaj następujące ilości poszczególnych frakcji granulometryznych (% części ziemistych):

średnica ziarn w mm

% części ziemistych

1,0 – 0,5

7 – 15

0,5 – 0,25

25 – 45

0,25 – 0,10

20 – 40

0,10 – 0,05

5 – 15

0,05 – 0,02

2 – 7

0,02 – 0,006

2 – 10

0,006 – 0,002

2 – 4

poniżej 0,002

2 – 5

Cechą charakterystyczną są dość stałe proporcje piasków gruboziarnistych do średnioziarnistych i drobnoziarnistych, wynoszące zazwyczaj odpowiednio 10:35:35 lub 10:30:30. Uziarnienie, budowa i miąższość wietrzeliny tworzącej profil glebowy nawiązują do lokalnej sytuacji litologicznej i geomorfologicznej.

Na powierzchniach stromych, silnie kamienistych profile gleb formowane są w młodej, „górnej” pokrywie wietrzeniowej o składzie mechanicznym piasku luźnego. Jest to właściwie materiał odpadający lub osypujący się z otaczających bloków skalnych. Zawiera mało szkieletu, wykazuje układ sypko-pulchny. Miąższość takiej pokrywy wynosi 0,3-1,0 m. Poniżej występuje niezwietrzała skała wyjściowa.

Na powierzchniach słabo nachylonych lub płaskich, o pokryciu głazami mniejszym od 25-30% miąższość tej pokrywy często nie przekracza 0,5 m., poniżej występuje w tych warunkach starsza, środkowa pokrywa wietrzeniowa, posiadająca skład mechaniczny piasków gliniastych lekkich, często pylastych, lub piasków gliniastych mocnych pylastych, a niekiedy nawet glin lekkich. Są to zawsze poziomy o układzie zbitym i silnie zbitym, zawierające zmienne ilości drobnych (5-10 cm średnicy) okruchów skały wyjściowej. Zazwyczaj więcej szkieletu grubego występuje w poziomach wykazujących skład mechaniczny piasków gliniastych lekkich. Lokalnie, np. w obszarze źródliskowym Kamiennego Potoku, poniżej piasków gliniastych, w przedziale głębokości 0,8-1,2 m. napotyka się piaski słabo gliniaste, żwirzaste.

Dwudzielność składu mechanicznego gleb zdaje się dominować na powierzchniach Skalniaka i Narożnika. Tam również, u podnóży słabo nachylonych stoków oraz w obrębie dolin płaskodennych, gdzie na powierzchni niemal brak głazów, w profilach gleb wyodrębniają się trzy poziomy o odmiennym składzie mechanicznym. Partie stropowe, do głębokości ok. 0,5-0,8 m tworzą piaski słabo gliniaste, niekiedy gliniaste lekkie. W przedziale głębokości 0,8-1,4 m napotyka się poziomy piasków gliniastych mocnych pylastych, a niekiedy niemal pyłów o miąższości 0,2-0,6 m. Dolne partie gleb zbudowane są z piasków luźnych, pylastych, najczęściej drobnoziarnistych. Piaski te wykazują mało czytelne warstwowanie, są silnie zbite, a ich miąższość przekracza 1, 0 m.

Cechy gleb i pokrywy glebowej wierzchowinowego poziomu morfostrukturalnego wyraźnie nawiązują do lokalnych warunków geomorfologicznych. Pokrywające powierzchnię Skalniaka gleby bielicowe w poziomach górnych wykazują skład piasków gliniastych lekkich, a w środkowych i dolnych – glin lekkich kamienistych. Przy małej szkieletowości i niewielkim stopniu pokrycia powierzchni głazami miąższość profili glebowych wynosi zazwyczaj ok. 1,0 m. Występujący poniżej tej głębokości silnie zwietrzały piaskowiec praktycznie zawsze pozostaje w stanie pełnej nasiąkliwości. Wykazujące znaczną połową pojemność wodną utwory budujące glebę (piaski gliniaste i gliny lekkie) posiadają wysokie zdolności retencjonowania wilgoci.

Nieliczne, płaskodenne i nieckowate obniżenia urozmaicające powierzchnie Skalniaka pełnią rolę słabego systemu drenowania. W wyniku takiego splotu warunków, utrzymują się tam duże płaty gleb torfowych torfowisk niskich. Przesuszenie górnych poziomów gleby może tam nastąpić jedynie przy katastrofalnym niedostatku opadów atmosferycznych, w przypadku zniszczenia na dużych powierzchniach poziomów próchnic nadkładowych, a także w wyniku każdego sztucznego przyspieszenia odpływu wód z tej powierzchni.