Heliogabal, Wnuk Mezy

Ewa Nowacka

HELIOGABAL, WNUK MEZY

WYDAWNICTWO NOWY ŚWIAT WARSZAWA 2010

NARRATORZY TEJ POWIEŚCI:

Relacja subiektywna – cesarzowa Julia Meza Relacja obiektywna – historyk zwany umownie rzymskim

SPÓJRZMY NA TO INACZEJ: jak z perspektywy 1800 lat tamte wydarzenia oceniają specjaliści:

– pedagog (P. R.)

– psycholog (G. O.)

– endokrynolog (M. Cz.)

– psychiatra (K. J)

– wnikliwa czytelniczka (L. Z.)

Autorka pragnie wyrazić swoim rozmówcom najserdeczniejsze podziękowanie za pomoc w napisaniu tej książki.

Konwersja do formatu EPUB: Virtualo Sp. z o.o.virtualo.eu

Mezę i Messalinę obok siebie stawię, we wszeteczeństwie równie wyuzdane prawie, choć lepsza Messalina. Łono bezcześciła swe własne – Meza oto senat splugawiła.

Bzdura!

Tyle razy prosiłam, by mi nie przynosić odpisów tych wierszydeł, ukazujących się na murach łaźni i publicznych ustępów. Nic mnie nie obchodzi, czym wypełniają sobie czas ludzie, którym się wydaje, że nikt ich nie widzi.

Ciekawa jestem, jaką minę miałby autor tych niewydarzonych rymów, gdyby wiedział, że czytam je, podczas gdy on śpi spokojnie, dawno zapomniawszy, co napisał na gładkim kawałku ściany. Wyobrażam sobie jakieś cuchnące izby w zatłoczonych insulach, widzę półotwarte w pochrapywaniu usta, czuję smród przepoconych szmat, słyszę szybki mysi chrobot. Czy to ktoś z nich? Ktoś z tych, którzy nie mają twarzy, ukryci wśród morza głów, wśród setek tysięcy dłoni podniesionych w pozdrawiającym geście, zagubiony w potężnym ryku tysięcy gardzieli, przewalającym się echem gromu. Nie, to nie może być człowiek bez twarzy i imienia. Powinnam go szukać w moim otoczeniu, między ludźmi pochylającymi z szacunkiem głowę na mój widok, bo ci nienawidzą mnie naprawdę. Czytam to w ich oczach, rozpływających się w przymilnym uśmiechu, w dobrodusznych zmarszczkach, w namaszczonych gestach rąk błyszczących pierścieniami.

Gdybym zapytała któregoś z nich, dlaczego mnie nienawidzi, nie potrafiłby odpowiedzieć na moje pytanie. Chociaż nie. Istnieje taka odpowiedź, którą mogłabym otrzymać:

– Nienawidzę Julii Mezy, bowiem jej wnuk jest cezarem.

Albo inaczej:

– Nienawidzę Julii Mezy, bowiem jej wnuk nie jest cezarem.

Przyznaję im słuszność, ale nie ja ponoszę winę za to, że Basjanus jest taki, jaki jest.

On nie czuje ich nienawiści, a ja duszę się w niej, wyczuwalnej, ciężkiej jak kamienie. Chciałabym jeszcze kiedyś w życiu być sobą, a nie babką Basjanusa, ale nie widzę innej drogi, prócz tej, jaką wybrałam.

Przyszedł do mnie w kobiecym przebraniu, z powiekami ciężkimi od antymonowej maści, wargi miał umalowane cynobrem, włosy rozjaśnione, lepkie od pomady. Żeby chociaż nie odsłaniał piersi, tyle razy prosiłam, wygląda jak sabińska mamka, na chłopca w swoim wieku jest stanowczo za tęgi.

Siedział bawiąc się perłami naszyjnika.

– Mam tego dosyć – powiedziałam. – Dlaczego żenisz swojego boga z Palladą? Czy nie masz nic lepszego do roboty?

– Kiedy to zabawne.

– Zabawne? Od kiedy oskarżenia o świętokradztwo są zabawne? W obozie pretorii wrzenie, lud się burzy. Po co ci te tarcze Saliów? Mówiłam ci przecież, żebyś ich nie ruszał!

Obejrzał paznokcie.

– Tak, babciu. A wiesz, że ona mu się nie podoba?

– Kto?

– Pallada. Śniło mi się.

– Co ci się śniło?

– To było tak: Ledwo zasnąłem, zobaczyłem Heliogabala. Rozmawiałem z nim. Wiesz, te wszystkie pancerze, napierśniki, nagolenice, egidy, to go odstręcza od Pallady. On mi powiedział, że nic nie było w noc poślubną, została dziewicą. On jej się boi.

Miałam ochotą dotknąć jego czoła. Ile razy z nim rozmawiam, zawsze przypuszczam, że ma gorączkę i bredzi albo gra tak przebiegle swoją rolę, że nikt jej nie potrafi zrozumieć, poza nim samym.

– Chcę mu sprowadzić Atargatis – mówił dalej przesiewając perły między palcami. – Co o tym sądzisz?

– Ani się waż!

– Bo, babciu, Kybele nie wchodzi w rachubę – zastanawiał się głośno. – On nie lubi krwi, to takie brutalne. A może by sprowadzić Salambo? Ona wydaje się łagodna. Tak, to jest myśl. Babciu, czy Salambo nie jest przypadkiem za ciemna? Rozumiesz mnie, Afryka…

Jeśli na niego krzyknę, zamilknie i nie powie więcej ani słowa, tak jest zawsze. Więc udaję, że się przejmuję jego kłopotami.

– Za ciemna? Nie sądzę. Może trochę smagła, ale bez domieszki krwi murzyńskiej. Powinna mu się podobać.

– Ja też tak myślę.

– Kiedy ją sprowadzisz?

– Jak najprędzej.

– Doskonale. I wiesz co, mój mały? Powinieneś pojąć żonę razem z nim. To zrobi doskonałe wrażenie.

Umknął mi ze spojrzeniem; często ma oczy tak puste, jak dobrze wypolerowana płyta kamienna.

– Najwyższy czas pomyśleć o żonie, mój mały. Wiem, wiem, ta biedna Paula! To była pomyłka. Zresztą wcale nie musiałeś jej wyganiać. Taka ładna dziewczyna. Ja i twoja matka byłyśmy przekonane, że będziecie bardzo szczęśliwi.

Nie słyszał.

– Czy widziałeś ostatnio Annię Faustynę?

– Nie – odburknął.

– Przecież podpisałeś wyrok na Pomponiusza Bassusa. To był jej mąż, więc myślałam…

– Nie pamiętam. To chyba, ten, o którego głowę prosił Publiusz Waleriusz? Tak, coś sobie przypominam.

– Annia jest prawnuczką Marka.

– Tak?

Łatwiej by mi było rozmawiać z jego bogiem niż z nim samym.

– Dobrze byłoby, żebyś ją poślubił.

– Kogo?

Nie słyszał. Oczywiście, znowu nie słyszał.

– Annię Faustynę.

– A kto to jest?

Poddałam się po raz nie wiem który. Poczułam, że jestem zdolna rozszarpać go własnymi rękami. On nie chce mnie słyszeć.

– Babciu – zaczął, zawahał się przez chwilę – oni chcą, żebym coś zrobił. Chodzi o wojnę.

– A twoja matka?

– Matka powiedziała, żebym się ciebie spytał. Ona nie chce pójść do senatu. Mówi, że nie ma czasu.

– Ma rację. Czy przejrzeliście listy kandydatów?

– Matka przejrzała. Ale ja i tak nie będę przemawiał.

– Dlaczego?

– Bo nie.

Ci, którzy noszą purpurowe trzewiki lub czarne obuwie z półksiężycem, budzą w Basjanusie strach. Basjanus nie jest mówcą, nigdy nie studiował pod kierunkiem dobrego retora, jego myśli są powolne jak mulisty ciek wód. Gdy wstaje najczcigodniejszy z senatorów, by podziękować mojemu wnukowi za rozumne i wnikliwe przedstawienie sprawy, Basjanus jest rozdygotany przerażeniem. Nic nie pomogło pisanie mów przeze mnie i przez Soemiadę. Zmusiłyśmy go wreszcie, by wychodził zaraz po ukończeniu mowy, nie czekając na odpowiedzi.

– Trudno, mój mały – powiedziałam bezlitośnie. – Będziesz jednak musiał być na posiedzeniu. Nie ma rady.

– A ty nie możesz?

Wiedziałam, że poprosi mnie o to.

– Nie mogę. Tyle razy ci tłumaczyłam, że kobieta nie powinna brać udziału w posiedzeniach senatu. Nie sprawuję żadnego urzędu.

– Jesteś Augustą i Matką Obozów, babciu.

– To są tytuły honorowe. Każdy konsul znaczy nieskończenie więcej niż ja. Zresztą musisz tam być. Ja i matka zbyt łatwo uległyśmy twoim prośbom. A oto skutki – podsunęłam mu odpisy wierszy.

– Ach, to.

– Właśnie. Więc może jednak zechcesz pofatygować się do senatu osobiście?

– Kiedy ty to zrobisz dużo lepiej niż ja, babciu. Kobiety z senaciku bardzo cię chwalą, doskonale przemawiasz.

– W sprawie lektyk nietrudno jest zabrać głos. W zasadzie nie spełniamy żadnej roli politycznej.

– Sama mówiłaś, że będziecie organem doradczym – wydął wargi, był bliski płaczu. – Sama mó-wiłaś. Dobrze pamiętam.

– To były takie prywatne ustalenia i bardzo się dziwię, że mówisz o nich głośno. A co do senatu, jeśli chcesz, przygotuję ci mowę. Matka cię przesłucha i będzie doskonale.

– Nie.

– To poproś kogoś, żeby ci napisał, i daj do poprawienia matce.

– Nie.

– To napisz sam.

– Nie napiszę.

– Więc jak?

– Po prostu. Nie będę przemawiał.

Znowu wydął wargi. Kiedy tak robi, staje się podobny do tamtego małego Basjanusa, który był taki śliczny.

Co się dzieje pod tymi błyszczącymi od pomady lokami? Dużo bym dała, by znać jego prawdziwe myśli. Chyba że tam nie ma żadnych myśli, a tylko ja przypuszczam, że są.

– Babcia będzie na posiedzeniu. – To nie była prośba, to był rozkaz. Jakie to dziwne, że miał prawo rozkazywać.

Wstał, przeszedł się po pokoju, podniósł zwierciadło, przejrzał się, poślinił palcem brwi, wyrównując ich linię, i odszedł nie spojrzawszy na mnie.

Kiedy mieliśmy już jechać do Miasta (było to niedługo po śmierci Makrynusa), rozmawiałam z córkami. Zapowiedziałam stanowczo Soemiadzie, że Basjanus musi stać się za wszelką cenę mężczyzną i Rzymianinem. Myślałyśmy, że to jest możliwe. Okazało się, że Basjanus jest głuchy na nasze tłumaczenia, nic nie rozumie, równie dobrze mogłabym namawiać węża, by nie był wężem, a spróbował chociaż na chwilę stać się orłem. To Soemiada wpadła na pomysł przywiezienia do Miasta czarnego kamienia, w którym mieszkał Elah Gabal. To, co mówiła, wydawało mi się zupełnie rozsądne. Basjanus był bardzo młody, nie wszyscy uwierzyli w ojcostwo Karakalli, więc ubóstwienie wydawało się najlepszym środkiem, niezawodną tarczą, która go miała osłonić. Nawet śmiałyśmy się wtedy, pamiętam dobrze.

Początkowo Basjanus wcale nie był Heliogabalem, tylko sobą. Potem przestał być sobą i stał się Heliogabalem. Że jest bogiem, wytłumaczyli mu ci wszyscy ludzie, którzy otoczyli go zaraz, jak sępy otaczają świeżą padlinę. Fryzjer Klaudiusz, woźnica Kordiusz, były tancerz Komazon, gładki Hierokles, obleśny Myrissimus. Nam nigdy nie wierzył, im uwierzył bez zastrzeżeń i wahania.

Starałyśmy się coś w nim obudzić, nauczyć go przynajmniej najprostszych gestów. Nic nie rozumiał.

Nie mogłyśmy dłużej grać komedii. Soemiada i ja przestałyśmy udawać, że pozostajemy w cieniu. Tak, byłam wielokrotnie w senacie. Jeździłam do obozu pretorianów. Przyjmowałam zagranicznych posłów. Podpisywałam edykty. Ktoś to musi robić. Gdybym wiedziała, jaką rolę wyznaczy mi los, nigdy bym nie zezwoliła Gannysowi działać tam, w Emezie. Nie szukałabym poparcia takich ludzi, jak Publiusz Waleriusz. Patrzcie, nazwałam go Publiuszem Waleriuszem, tego marnego tancerza, którego zawsze wygwizdywano ze sceny, zamiast powiedzieć tak, jak mówią wszyscy: Komazon. Wtedy w Emezie wszystko wydawało się takie łatwe, wystarczyło tylko wyciągnąć rękę, by mieć dla siebie tę władzę, która potoczyła się pod moje stopy jak dojrzałe jabłko.

Przeklinam po stokroć chwilę, w której wyciągnęłam rękę. Przez Basjanusa rządzić nie można, samej rządzić nie sposób, oddać władzę – nieprawdopodobieństwo. Jest jeszcze jedno wyjście, lecz kiedy ono nadejdzie, będzie mi wszystko jedno, chociaż boję się, że nawet w płomieniach pogrzebowego stosu nie będę umiała zapomnieć o tym wszystkim.

Chcę być szczera wobec siebie samej, bo siebie okłamać nie mogę, pragnę tego bardzo i nie mogę. Znam prawdę i boję się tej prawdy. Każda najgorsza prawda jest zawsze lepsza od najpiękniejszego kłamstwa – mawiał mój biedny ojciec.

Ojciec, matka, dom…

Urodziłam się w Emezie. Jeśli ktoś nie zna Emezy, wiele stracił. Małe, białe miasto, ocienione szarymi oliwkami i smutkiem cyprysów. Wczesną wiosną na stokach skalistych wzgórz kwitły czerwone anemony. Ja i moja starsza siostra Martha płakałyśmy najprawdziwszymi łzami nad zmarłym Adonisem, z którego krwi wyrosły kwiaty podobne do małych płomieni. Nie śmiałam ich zrywać, choć były takie ładne i pachniały świeżością i wiosną.

Do dziś uważam Emezę za najpiękniejsze miasto na ziemi. Domy, a przynajmniej większość z nich, zbudowano na starą, dobrą syryjską modłę, z wewnętrznym dziedzińcem, ciemnymi izbami, cysterną na deszczówkę i płaskim dachem otoczonym balustradą, gdzie spało się w upalne noce. Wzdłuż ścian dziedzińców wkopywano ogromne amfory na wino i spiczaste dzbany napełnione zbożem. W chłodne dni rozpalało się w izbach pękate piecyki, rozdmuchując dogasający żar małymi miechami. Lubiłam patrzeć w żar zasnuwający się szarym popiołem, było mi wtedy smutno i dobrze.

Niektórzy z mieszkańców Emezy postawili sobie już nowomodne wille, ale my wcale nie zachwycaliśmy się pretensjonalnymi kolumienkami, sadzawką w atrium i poszarzałym od upału ogródkiem.

Moi rodzice mieli wygodny, rozłożysty dom i nas, mnie i Marthę. Emeza jest znanym miastem, ale wcale nie dlatego, że ja i Martha ujrzałyśmy tam światło dzienne. Najważniejszą rzeczą w Emezie była świątynia i czarny kamień, w którym mieszkał Elah Gabal. Mój ojciec był arcykapłanem w świątyni i najważniejszą osobą w miasteczku.

Niejeden, z tych młodych, zarozumiałych architektów nazwałby naszą świątynię bezstylowym szkaradzieństwem, snem pasztetnika, mając na myśli te pasztety, gdzie obok doryckich kolumn leży sfinks, a pod pochodnią skrzydlatego geniusza prażą piersi swawolne nimfy. Po uniesieniu złotej pokrywy z takiego pasztetu wylatują zwykle, nie wiedzieć czemu, żywe kwiczoły. Dla mnie i dla Marthy świątynia była cudowna. Drżałyśmy z podniecenia, gdy na jej schody wstępował nasz ojciec w obłoku spalonych wonności, wiewie strusich piór, w lśnieniu złota. Niewolnice musiały nas trzymać mocno za ręce, byśmy się nie wyrwały i nie pobiegły do niego. Tylko ojciec miał wstęp do sanktuarium Elah Gabala, gdzie objawiała się wola boga. Wyrocznia ściągała do Emezy wielu pobożnych, tak jak blask latarni morskiej przywabia z daleka statki.

Ojciec był piękny i wspaniały. Kobiety padające na twarz przed drzwiami sanktuarium boga korzyły się także przed moim ojcem. Pragnęły, by je widział, a on czasem dostrzegał którąś z nich, a czasem nie. Był wyższy ponad swoje słabostki i handlował swoim bogiem z dobroduszną chytrością. Teraz wiem, że miał wiele kochanek, ale to nie jest ważne.

Bardzo kochałam swego ojca. On też kochał Marthę i mnie, bezbarwne córki zrodzone z niego i naszej pięknej matki. Matka była dla nas zbyt zwykła, powszednia, byśmy jej mogły ofiarować to, co ofiarowywałyśmy ojcu. Cierpiała nad tym, że nie urodziła syna, krzyczała na Marthę i na mnie i z chciwą zaciekłością gromadziła pieniądze, do których ojciec nie przywiązywał specjalnej wagi. Poza nami rodzice nie mieli więcej dzieci.

Nas w Emezie niezbyt ciekawiło to, co działo się w Mieście, byliśmy zbyt daleko, nikt nie interesował się nami i my nie bardzo przejmowaliśmy się tym, co się dzieje za wzgórzami otaczającymi Emezę. Od czasu do czasu zjawiał się u nas niewielki oddziałek legionistów, asystujący odwiedzinom w świątyni któregoś z lokalnych dostojników. Dostojnik zjawiał się w lektyce, rzadko konno, otoczony pocztem zbrojnych, był to pretor, kwestor, czasem marsowy trybun, legatów i konsulów nie widywaliśmy w Emezie, o namiestniku Azji mówiło się u nas jak o ptaku Feniksie, był gdzieś, ale nas to nie dotyczyło.

Mój ojciec bał się Rzymian. Odkryłam to jako zupełnie małe dziecko. Zdradziła mi to jakaś pochlebna i nieszczera intonacja jego głosu, ukradkowe spojrzenia i gesty rąk, zbyt dostojne, by nie kryła się pod nimi bezradność.

Rozmowa toczyła się o czymś niezrozumiałym. Chwytałam pojedyncze zdania.

– Ach, ta Faustyna – uśmiechał się młody kwestor (nigdy nie był w Mieście, pochodził z Frygii, kupił sobie niedawno obywatelstwo). – Dzielna kobietka, nie ma gadania. Cezar jest ślepy jak wszyscy mężowie, ale całe Miasto aż się trzęsie od plotek.

– Coś słyszałem. Zdaje mi się, że mówiono o Werusie. – Ojciec odmierzał słowa, jakby to były płatki złota, lękał się tego frygijskiego Rzymianina z rycerskim pierścieniem na palcu.

– Werus to stara historia. Dawno nieaktualna. Po jego śmierci są gladiatorzy, woźnice, aktorzy, niewolnicy… – Spojrzał na ojca, najwyraźniej zależało mu, by ktoś ocenił jego polor towarzyski i orientację w najnowszych plotkach z Miasta. – Powiadają, że młody August, Kommodus, jest jego synem.

– Naprawdę?

– Niektórzy sądzą, że Fadilla, średnia córka najdostojniejszej pary, jest także dzieckiem Werusa, ale mogę zapewnić, że są to oszczercze plotki. Co do Kommodusa, wiem z całą pewnością, że tak jest. Uderzające podobieństwo!

Napił się wina.

– Swoją drogą, jaka to pikantna sytuacja! Matka i córka w objęciach tego samego człowieka. Ta sprawa narobiła w swoim czasie sporo huczku w Mieście. Lucylla pod welonem oblubienicy i Faustyna prowadząca córkę w łoże swojego kochanka! Tylko w Mieście takie rzeczy są możliwe! A Faustyna jest zręczna, nadzwyczaj zręczna. Potrafi sobie cezara omotać naokoło małego palca. To jej trzeba przyznać.

Ojciec uznał, że rozmowa staje się niebezpieczna. Może zresztą zauważył mnie i był zdania, że nie powinnam słuchać. Wychowywano nas bardzo surowo.

– Co do wróżb – przerwał – nam nadzieję, że będziesz zadowolony z odpowiedzi naszej wyroczni.

– Na pewno. – Gość wyciągnął przed siebie długie nogi, rozparł się szeroko. – Z niecierpliwością oczekuję głosu boga. Czy nie mógłby jednak prędzej udzielić mi odpowiedzi?

– Nie. – Ojciec rozgniewał się, ale nie śmiał okazać swego gniewu. – Nie sądzę, by to było możliwe.

– Trudno. Poczekam.

Strój tego Rzymianina był dziwnym połączeniem antiocheńskich muślinów, delikatnych jak mgła poranna, i szorstkiego rzymskiego płaszcza, stopy miał obute w wysokie, sznurowane trzewiki, jego ramiona błyszczały szerokimi bransoletami.

– Nie jesteś wyznawcą Kybele? – spytał mój ojciec.

– Jestem, oczywiście, jestem.

– I szukasz rady w Emezie?

– Tak. I cóż z tego? My, Rzymianie, nie jesteśmy małostkowi. Jeśli ten wasz bóg nie udzieli mi wskazówek, pojadę do Carrhae, do tamtejszej bogini księżyca. Lokalne kulty mogą być wykorzystywane z pożytkiem dla nas.

Byłam wtedy małą dziewczynką, która siedziała w kącie i zaplatała frędzle paradnego płaszcza ojca, ale dobrze zapamiętałam tę rozmowę. Zrozumiałam, że istnieją na świecie ludzie ważniejsi niż mój ojciec, może ten Rzymianin błyszczący pierścieniem, może ten tajemniczy cezar, a może Faustyna, o której się tak dziwnie mówiło.

– Znasz cezara? – zapytałam tego samego dnia Marthę. Martha była starsza o dwa lata i lubiła to podkreślać.

– Znam.

– A Faustynę?

– Też znam.

– Widziałaś ich?

Zrobiła pogardliwą minę.

– Jesteś głupia – oświadczyła. – Nie rozmawiam z tobą.

Wcale nie byłam taka mała i niemądra, gdy gdzieś, bardzo daleko, zaczęła się wojna. Legioniści przybywający do Emezy byli uzbrojeni po zęby, tak jakby za chwilę mieli wyruszyć na pole walki.

– Żołnierz nie zna dnia ani godziny – wyjaśnił szczekliwie jakiś trybun. – W każdej chwili kontyngenty syryjskie mogą być powołane na front.

Ojciec chciał o coś zapytać, potem się rozmyślił i udał, że poprawia pektorał u ciężkiego łańcucha.

– To jest wojna z Partami – poinformowała mnie Martha. Czasem miała zadziwiające wiadomości.

– Z kim?

– Z Partami, głuptasie.

Wolałam o nic nie pytać, Martha potrafiła być ostra jak ofiarniczy nóż, którym kapłan podrzyna gardło osłupiałego byka. Nie chciałam, by miała okazję do wyśmiewania się ze mnie.

– Ci Germanie – westchnął brodaty oficer. – Ciągle mamy z nimi kłopoty. Najdostojniejszy cezar w swojej bezmiernej dobroci i wyrozumiałości pewno zadowoli się nałożeniem kontrybucji i co najwyżej rozkaże prewencyjnie spacyfikować pas przygraniczny. Co do mnie, popaliłbym wszystkie osiedla i przepędził ludność, by tym Kwadom i Markomanom przypomnieć o potędze imperium.

– To jest wojna z Germanami – powiedziałam do Marthy z nietajoną satysfakcją.

Dziwne, ale Martha nie nazwała mnie głuptasem. Działo się z nią coś osobliwego. Teraz dopiero zauważyłam, że Martha ma już małe piersi podobne do brzoskwiń i że stąpając chwieje się w biodrach, jakby niosła na głowie pełny dzban. Gdy patrzyła na tego oficera, jej oczy rozszerzały się, a krew rumieniła policzki.

Oficer nazywał się Septymiusz Sewer i ojciec podejmował go w naszym domu specjalnie uroczyście.

– Zapamiętaj sobie raz na zawsze, że musi być nieparzysta liczba biesiadników – gromił matkę. – Nieparzysta, czy tego nie rozumiesz? Czy to takie trudne?

Łoża biesiadne okryto wzorzystymi makatami, niewolnice przygotowywały wieńce i pachnidła do skropienia stóp biesiadników.

– Najpierw jagnię z tymiankiem – dysponował ojciec kucharzowi. – Albo nie. Najpierw ostrygi i ślimaki. Potem… Rzymianie lubią wieprzowinę, podamy wymię maciory w ostrym sosie.

– Ośmielę się powiedzieć – kucharz zgiął się w ukłonie – że w Mieście podaje się na gorąco pierś bażanta i pawia zawinięte w szynkę i upieczone na węglu drzewnym.

– Dobrze, to jest myśl. Co jeszcze proponujesz?

– Szpikowane figojadki.

– Niech będą.

– Na deser oczywiście jaja.

– Dziczyzny nie będzie?

– Podług życzenia może być i dziczyzna. Łeb dzika z pistacjami. Możemy zamówić.

– Zamów.

Jeszcze dzisiaj nie rozumiem, dlaczego mój ojciec był tak przejęty odwiedzinami Septymiusza Sewera, ale domyślam się, że ojciec znał wróżbę, jakiej udzieliła temu oficerowi nasza wyrocznia. To by tłumaczyło nabożny gest, jakim wygładzał wezgłowie łoża naszego gościa. Nigdy nie pytałam o to ojca i nigdy ojciec nie powiedział ani słowa na ten temat.

Tak czy inaczej, Septymiusz Sewer mieszkał w naszym domu. Poza ową sławetną ucztą nie sprawiał nikomu kłopotu, był milczący i surowy. Nie mieszkał zresztą u nas długo. Wyjeżdżał, przyjeżdżał i znowu wyjeżdżał. Mieszkał w bocznym skrzydle, posiłki jadał najchętniej u siebie. Widywano go czasem, jak z tabliczką w ręku chodził niecierpliwie między ścianami, musiałam wtedy myśleć o wielkim zwierzęciu więzionym w klatce. Po śmierci starego cezara stał się czujny, napięty jak cięciwa łuku, rzekłbyś, zasłuchany w coś wewnątrz siebie samego.

– On pochodzi z rzymskiej rodziny osiadłej w Leptis Magna – wyjaśnił ojciec. – Jest prawnikiem. Stary cezar bardzo go cenił i przysłał do nas jako oficera do specjalnych poruczeń przy Ariuszu Antoninusie. Żołnierze go kochają. Podobno bardzo zdolny.

W Mieście działy się wówczas niepojęte sprawy. Stary cezar, mądry i wyrozumiały Marek Aureliusz, umarł, zostawiając imperium swemu jedynakowi. Dziedzictwem Kommodusa była zresztą nie tylko władza, lecz także nie ukończona wojna z Kwadami i Markomanami. Młody cezar postąpił najbanalniej w świecie: uznał, że wojny nigdy nie było, wycofał legiony z terytorium nieprzyjaciela i udał się do Miasta, gdzie czekały go liczne rozrywki i przyjemności, a także spiskowiec z dobrze wyostrzonym sztyletem.

Może dziewiętnastoletni Kommodus nie był okrutny z natury, otrzymał przecież staranne wychowanie, stary cezar dopuścił piętnastolatka do rządów, wspierał jego kroki i kierował nimi, ale wykrycie spisku, któ-rego duszą była własna siostra Kommodusa, Lucylla, nauczyło młodego cezara strachu i nienawiści.

Nikt nie wie, kto podsunął spiskowcowi okrzyk: „Senat ci to przysyła”, bo tak zawołał wznosząc ostrze nad głową Kommodusa. W każdym razie ten okrzyk stał się powodem śmierci Pompejanusa Kwintianusa i Maksymusa, i Kondianusa, i braci Kwintylianów. Taki sam los spotkał ich krewnych i przyjaciół, klientów i wyzwoleńców, i zupełnie nieważnych ludzi, których ślepy traf uwikłał w tę sprawę. Młody cezar uczył się strachu i nienawiści, aż doszedł do miejsca, gdzie pozostał zupełnie sam ze swoim strachem i nienawiścią.

– Perennis, cokolwiek by się o nim mówiło, był na pewno zdolnym i rzutkim ministrem – powiedział Septymiusz Sewer do mojego ojca. Często objaśniał coś nie pytany, był właściwie urodzonym nauczycielem, nie znosił rzeczy nie domówionych i niejasnych. – To Kleander życzył sobie tej śmierci.

– Kleander? A kto to jest?

– Nikt, ale będzie wszystkim.

Kiedyś, wiele lat później, dowiedziałam się, że Septymiusz Sewer był protegowanym wszechwładnego ministra, jego uchem i okiem w prowincjach cesarskich, człowiekiem zaufanym. Kleander polecił Septymiuszowi kontrolować działalność Ariusza Antoninusa, prokonsula Azji. Kleander nienawidził Ariusza i w niedługim czasie uzyskał na niego wyrok. Pescenniusz Niger, mianowany namiestnikiem Syrii: z poręki Kleandra, był człowiekiem starszym, trefił zarost, miał słabość do jaskrawej biżuterii i naśladując starego cezara czytywał podczas przechadzki greckich filozofów.

– Powiadają – chichotała jedna z niewolnic – że młody cezar ma trzysta kobiet. Chodzi sobie wśród nich i wybiera, a którą wybierze, to ją zaraz kąpią, namaszczają…

– I co? – spytała Martha.

– E, nic takiego – stropiła się zapytana dziewczyna (za rozmowy z niewolnicami matka nas karała, miała zwyczaj mówić, że niewolnicy nie są towarzystwem dla dobrze urodzonych ludzi). -Tak sobie tylko gadam.

– Mów! – rozkazała Martha.

Coś takiego było w jej głosie, że spojrzałam na nią ze zdumieniem. Niewolnica przestraszyła się.

– Mów!

To był rozkaz. Dziewczyna, posługując się gestami, dosadnym językiem opisała nam złączenie się kobiety i mężczyzny.

– Robiłaś to? – spytała Martha z oczyma rozszerzonymi ciekawością. Chciała wiedzieć, ja jeszcze nie.

Dziewczyna potwierdziła. Jej opowieść była bardzo prosta. W czasie dorocznego święta ku czci Elah Gabala zaczepił ją jakiś rzymski żołnierz. Nie, nie zna jego imienia. Poszła z nim w cierniste zarośla na wzgórzach. Zająkując się prosiła, byśmy nie mówiły o tym naszej matce. Matka nie życzyła sobie rozpusty w swoim domu.

Kiedy w Mieście upadł Perennis, a jego głowę młody cezar ofiarował ludowi, Septymiusz Sewer znów przyjechał do Emezy. Śledztwo w sprawie Perennisa zataczało coraz szersze kręgi, a Septymiusz, chociaż chroniony życzliwością Kleandra, musiał się bać o siebie. Był ambitny i wiedział, że jego ambicja nie jest tajemnicą dla nikogo. Za mniejsze rzeczy płaciło się życiem.

Stałam wtedy przy podwórzowej cysternie. Podszedł do mnie, odgarnął mi włosy z czoła, podniósł moją twarz do góry. Przestraszyłam się, ale on popatrzył na mnie nie widzącymi oczami i poszedł sobie. Długo chłodziłam rozpalone policzki w zimnej wodzie, wcale nie byłabym zdziwiona, gdyby dotknięcie jego ręki napiętnowało moją twarz na zawsze.

W tym okresie matka zwiększyła swoją surowość wobec Marthy i mnie. Nakazano nam przebywać w kobiecej części domu, przy rozmowach z odwiedzającymi nas przyjaciółkami asystowała zawsze Mirrha, bezpierśne, chude stworzenie, zaufana wyzwolenica matki. Mirrha syczała jak podrażniony wąż, gdy rozmowa zaczynała schodzić na nieodpowiednie, jej zdaniem, tory. Na przechadzki udawałyśmy się w zakrytej lektyce i zabroniono nam surowo wchodzić do sali, gdzie ojciec rozmawiał z odwiedzającymi. Byłyśmy pannami na wydaniu i musiałyśmy o tym nieustannie pamiętać.

Oprócz naszego ojca i Septymiusza Sewera (który był chyba starszy niż ojciec) widywałyśmy jeszcze jednego mężczyznę, starego greckiego gramatyka, imieniem Kleos. Ojciec wymagał, byśmy znały łacinę i grekę. Kleos czytywał z nami klasyków i strasznie się denerwował nieprawidłową wymową przydechowych głosek. Utrzymywał, że nie czujemy piękna poezji, i zanudzał nas nazwami tropów stylistycznych, przy czym odnosiłam zawsze wrażenie, że on sam wymyślił te wszystkie mądrości.

W młodzieńczych latach Kleos był pedagogiem w domu jakiegoś senatora w Mieście. Bez trudu dawał się namówić na przerwanie wywodu o pięknie Homerowych peryfraz i snuł nie kończące się historie o tamtych latach.

– W niszach stoją posągi, setki, co ja mówię, tysiące posągów. Żadnego kamienia, żadnej ordynarnej cegły, tylko marmur i mozaiki. Sale chłodne i sale gorące, baseny głębokie i płytkie. W krużgankach spotykasz najznakomitszych ludzi, możesz posłuchać recytacji poetów lub dysputy filozoficznej. Jeśli zmęczą cię rozkosze ducha, możesz zażyć ćwiczeń fizycznych, zagrać w piłkę, pobiegać…

Staruszek przymykał oczy.

– Albo wyścigi. Wyjeżdżają zaprzęgi, woźnice i konie w barwach frakcyjnych, zaprzęgi dobierane maścią. Już przyjmują zakłady. Wybrałeś, postawiłeś, rydwany ruszają. Burza nie pędzi tak szybko. Woźnice przewiązani w pasie lejcami podniecają konie krzykiem. Już są przy mecie, zawracają, dwa, trzy zaprzęgi idą łeb w łeb…

Do teatru znowu przychodzi się wcześniej, by zająć dobre miejsce. To wprost nie do wiary, ale widzisz wszystko, co pokazuje dobry mim czy tancerz. Pogrążasz się z nim razem w chłodne otchłanie wód, lecisz na Olimp, schodzisz do Hadesu…

Podczas igrzysk gladiatorskich, inaczej niż na wyścigach, lepiej jest zająć niższe miejsce. Zawsze powstrzymywałem oddech, gdy na arenę wpuszczano lwy. Te płowe cielska i grzywy, grzywy, jak rozfalowana rzeka. Gladiatorzy drwią sobie ze śmierci, igrają z nią…

Idziesz sobie rankiem na Forum albo na Palatyn. Zawsze jest czym ucieszyć oko. Takich zaprzęgów, takich lektyk nie zobaczysz nigdzie. Niewolnicy przed lektykami wywołują nazwiska swoich panów, przekupnie oferują towar, zaklinacze i czarownicy szarpią cię za płaszcz, uliczny filozof przemawia do ciekawej gawiedzi…

Martha i ja marzyłyśmy o tym, by kiedykolwiek w życiu zobaczyć te wspaniałości. W Emezie nigdy nie bywało igrzysk ani przedstawień teatralnych, a na przechadzce mogłyśmy najwyżej spotkać żonę poborcy podatków i jej nudną córkę, nie licząc ślepego sprzedawcy fig i roznosicieli wody.

Mimo zakazu czasem udawało nam się coś podchwycić z rozmów naszego ojca i jego gości.

– Wiesz, cezar Kommodus występuje jako gladiator – informowałam Marthę świszczącym szeptem.

– Przesłyszałaś się.

– Wcale nie!

– Zabija ludzi?

– Nie wiem – przyznawałam uczciwie.

– Na pewno tak – decydowała za mnie Martha. Lubiła sytuacje krańcowe, nie uznawała kompromisów.

– Warto by to zobaczyć.

– Zobaczymy. Jak wyjdę za mąż, będę mieszkała w Mieście i będę chodziła, gdzie mi się będzie podobało.

Plan Marthy wydawał mi się rozsądny i kuszący. Byłam skłonna w pełni go aprobować.

– Ale ja będę mieszkała z tobą – upewniłam się na wszelki wypadek.

– Jeśli mój mąż się zgodzi – przyzwoliła łaskawie Martha. Wtedy właśnie dowiedziałam się, że Martha ma jakąś wizję czy koncepcję swego przyszłego losu. Co do mnie, nie wyobrażałam sobie nic.

Mieszkałyśmy w Emezie, ale Miasto przyszło do nas, chociaż wszystko było tak samo jak dawniej. Miasto to były strofy Wergiliusza i nowy krój sukni, chłodny spokój Septymiusza Sewera i plotki o szaleństwach młodego cezara, twarde kroki oddziału legionistów po kamieniach Emezy i wychudły poborca podatków, któ-rego sępie oczy obrachowywały każdy grosz.

Musiałyśmy być ogromnie śmieszne z tą swoją fascynacją czarodziejskim światem i głupią wiarą, że te rozkosze staną się także i naszym udziałem. Teraz wiem o tym, ale wtedy obraziłabym się śmiertelnie, gdyby mi ktoś o tym powiedział.

Martha się zakochała.

Zadurzyła się w Septymiuszu Sewerze, chyba tylko dlatego, że była w wieku, kiedy trzeba się zakochać, a on był jedynym mężczyzną, jakiego widywałyśmy. Nacierała się balsamem (nie mam pojęcia, skąd go wzięła), krzyczała na fryzjerkę układającą jej włosy i podnosiła swoje małe piersi opaskami możliwie wysoko do góry. Matka własnoręcznie wyrzuciła balsam, polała wodą wymyślnie spiętrzone loki i zakazała noszenia opaski, ale nie zauważyła, że Martha jest zakochana. To tylko ja wiedziałam, że Martha zakrada się pod drzwi sypialni Septymiusza i siedzi tam skulona, głaszcząc palcami framugę. Gdyby Martha nie wymusiła na mnie wielkiej przysięgi, że będę milczała, może powiedziałabym o tym matce.

Nie zauważyłam przedtem, żeby Septymiusz Sewer pił, nie stronił wcale od wina, ale nigdy nie przekraczał miary, która przystoi dobrze wychowanemu człowiekowi. Nie wiem, dlaczego w czasie tego pobytu Septymiusz upijał się ponuro i zapamiętale, z systematycznością, jaka cechowała wszystkie jego poczynania.

Żadnego lekkomyślnego podchmielenia, o, nie. Septymiusz Sewer upijał się, jakby był marynarzem, który od miesięcy marzył o cierpkim winie, żeglując po ogromnych wodach, palony słonym wiatrem.

Tego dnia wrócił późno, odźwierny chciał go odprowadzić do sypialni lub wezwać kogoś ze służby, ale Sewer go odepchnął i poszedł sam, przesadnie wyprostowany. Martha nie zdążyła uciec spod jego drzwi (twierdziła potem, że znalazła się tam przypadkiem, ja wiedziałam, co o tym sądzić). Septymiusz stanął przed nią, chwiejąc się na szeroko rozstawionych nogach.

– Jedno wielkie świństwo – powiedział.

Potem pocałował Marthę twardymi wargami i zapytał:

– Chcesz?

Kiwnęła głową.

Nie mam pojęcia, kto odkrył nieobecność Marthy i wszczął alarm. Matka zawodziła, ojciec milczał, niewolnicy tłoczyli się w pełgającym blasku kaganka. Na żołnierskim płaszczu rzuconym na łoże kuliła się naga, spłakana Martha.

– Nie powiedziała ani słowa, kim jest – tłumaczył się nagle wytrzeźwiały Septymiusz Sewer. -Przysięgam, że nie dotknąłbym jej nawet palcem, gdybym wiedział, że to wasza córka.

Był zły i jakby trochę przerażony. W gruncie rzeczy sądził, że robi się zbyt wiele hałasu o cnotę jakiejś Syryjki, ale był także gościem mego ojca. To zobowiązywało. Teraz gapiły się na niego kuchenne niewolnice i mulnicy, a on, Rzymianin, musiał się tłumaczyć i usprawiedliwiać z chwilowego porywu żądzy.

– Jestem żonaty i mam córki, starsze chyba od tej małej – starał się ratować resztki swojej godności. – O rozwodzie nie ma mowy. Wszelako jestem gotów udzielić każdego rozsądnego zadośćuczynienia – podkreślił intonacją słowo „rozsądnego”. – Powtarzam raz jeszcze, że nie powiedziała ani słowa. Więcej, wyraziła zgodę.

(To była w jakimś sensie prawda, ale nie należało tego mówić, Martha była bardzo młoda, mógł być jej ojcem, powinien znaleźć w sobie trochę czułej litości dla jej głupiego uczucia.)

Wyjechał jeszcze tej samej nocy. Ojciec chciał zabić Marthę, ale nie mógł tego zrobić. Zamknięto ją w komorze i Mirrha raz dziennie nosiła jej chleb i wodę. Matka zachorowała, leżała odrzuciwszy w tył głowę, dysząc otwartymi ustami, jak ryba wyrzucona na piasek. Po śmierci jej usta pozostały otwarte w tym bezgłośnym krzyku i tak ją zapamiętałam.

Nowy namiestnik Syrii Pescenniusz Niger przysłał na jej pogrzeb swego przedstawiciela. On powiedział, że Septymiusz Sewer został wezwany do Miasta. Ku mojemu zdziwieniu, ojciec przyjął tę wiadomość zupełnie spokojnie, drżały mu tylko ręce, gdy je kładł na karkach ofiarnych zwierząt.

Nie było już naszego domu. Septymiusz Sewer, który go zniszczył, wyjechał i pewno zapomniał o swojej głupiej przygodzie w Emezie.

Całe miasto wiedziało o tym, co się przydarzyło córce arcykapłana. Ulicznicy urządzali kocią muzykę pod naszym domem, przechodnie wytykali naszych niewolników palcami, choć powszechnie żałowano naszych zhańbionych rodziców i powtarzano, że naszą matkę zabił wstyd.

Cień winy Marthy padł i na mnie, byli tacy, którzy wiedzieli świetnie, że rzymski oficer sypiał z nami obiema. Mieszkańcy Emezy nie lubili Rzymian. Trudno im się dziwić.

I tak skończyło się moje dzieciństwo, a zaczęła młodość.

KOMMODUS ANTONINUS

opisanie życia i czynów jego

Słodyczą i ozdobą rodzaju ludzkiego powszechnie nazywano Marka i nazwa ta słusznie mu się należała, albowiem nie znalazłbyś wśród żyjących męża większego ducha i mądrości. On to mawiał, że wystarczy najmniejsze niedbalstwo, by zganiono wszystkie jego czyny, i w swym postępowaniu zwykł się kierować tylko dobrem powszechnym, niechając wszelkiej myśli o własnym wywyższeniu.

„I o tym pamiętaj – głosił ów władca przezacny – że każdy żyje tylko tą oto teraźniejszą chwilką. Maluczkie jest więc to, co każdy przeżywa, maluczki kącik ziemi, gdzie żyje, króciuchna, choćby najdłużej trwała, pamięć pośmiertna, bo i ona żyje koleją człowieczków, którzy wnet umrą, a nic nie wiedzą sami o sobie, a cóż dopiero o tych, którzy dawno zmarli.”

Z jego zgonem znaki niezwykłe były widziane, w okolicach Preneste przyszło na świat cielę z dwiema głowami, na Polu Marsowym dym spod ziemi buchnął, a także silne jej wstrząśnięcie odczuć się dało. W pobliżu pałacu cesarskiego nocą wyrósł cyprys, którego nikt tam poprzednio nie widział.

W wojnach Marek był szczęśliwy, w czasach pokoju jak ojciec dla ludu swego łagodny i wyrozumiały, aczkolwiek surowy wobec występnych, jak dla członków bezecnej sekty chrześcijańskiej, którymi pogardzał jako filozof i karał jako władca sprawiedliwość nade wszystko miłujący.

„Gałąź odcięta od konaru zrosłego z drzewem nie może nie być odcięta od całego drzewa. Tak i człowiek, który zupełnie zerwał z jednym człowiekiem, zerwał z całym społeczeństwem. Lecz gdy gałąź odcina kto inny, człowiek przez nienawiść i wstręt do bliźnich sam się usuwa, a nie wie, że zarazem oderwał się od całej społeczności. Trzeba miłować ludzi.”

Tymi zasadami władca wielki zwykł się kierować, co niektórzy poczytywali mu za słabość, a żona jego Faustyna z wielkim płaczem i narzekaniem wyrzucała mu, że zaprzepaści władzę i pozwoli, by cesarstwo mu wydarto z rąk.

Lew daje życie lwu, orzeł orłu, zaś władca ten wielki i szlachetny dał życie niegodnemu synowi. Powiadają, że syn Marka już w latach pacholęcych okrutnym czynem się wsławił, każąc wrzucić niewolnika do zbytnio przegrzanej łaźni i z rozkoszą jęków jego słuchał, znajdując w męce ludzkiej upodobanie. Wszelako pewien uczony mąż napisał o owym Kommodusie coś, co się podobnym do prawdy nie wydaje, a co przytoczę, by myśli czytelnika na manowce nie uwodzić: natury nie był Kommodus ani złośliwy, ani dokuczliwy – jeśli to możliwe dla mieszkańca tej ziemi – lecz wielka naiwność i nieśmiałość sprawiały, iż stawał się niewolnikiem każdego, ktokolwiek się do niego zbliżył.”

Jeszcze za życia chwalebnego Marka poślubił był Kommodus za ojcowskim rozkazem Brutię Kryspinę, córkę prokonsula Afryki, Gajusza Grutiusza, jednego z pierwszych mężów w cesarstwie. Jej to przyznano odznaki cesarzowej, z czego gniew wielki powzięła Lucylla, której po śmierci Werusa ojciec przyzwolił wszelkich godności należnych żonie pryncepsa. Tą nienawiścią uwiedziona czekała Lucylla na wjazd brata do Rzymu.

Gdy tylko zabrakło wzniosłego Marka, Kommodus zaczął dawać ucha podszeptom pochlebców i pieczeniarzy, którzy zaraz młodego władcę otoczyli, i kierując się ich radą wojnę z Kwadami i Markomanami przerwał, do Miasta jak najszybciej pospieszając.

Tam już Lucylla spisek zawiązała wybrawszy ze swoich kochanków jednego imieniem Marek Ummidiusz Kwadratus i przydawszy mu towarzysza w osobie Klaudiusza Pompejanusa Kwintianusa, zięcia rzeczonej Lucylli.

Oni poprzysięgli Kommodusa zabić i byliby to uczynili, gdyby nie to, że zostali zabici przez żołnierzy ze straży pretoriańskiej, nim miecz do ciosu podniesiony zdążył opaść.

Jednak ziarno czynem spiskowców zasiane wzeszło i wielu mężów krwi najszlachetniejszej, bądź więzami pokrewieństwa związanych ze spiskowcami, bądź obciążonych fałszywymi poszlakami, padło ofiarą Kommodusa.

Siostrę swą, Lucyllę, najpierw wygnał na wyspę Capri, niby łagodnością powodowany, tam ją dopiero kazał potajemnie zgładzić, bojąc się rozruchów, które mogłyby w Rzymie wybuchnąć, gdy jawnie świętą krew Marka rozlano. Wszelakoż męża jej, a swojego szwagra, Klaudiusza

Pompejanusa, zawsze darzył niezmierną łaskawością, jakby Pompejanus wcale nigdy mężem Lucylli nie był.

Największą żałość wzbudziło skazanie dwóch mężów konsularnych, braci bliźniaczych Kwintylianów, którzy razem wszystkie godności piastowali, a których okrucieństwo Kommodusa w śmierci na zawsze połączyło.

Nie było wówczas znaczniejszego domu, gdzie by się płacz za skazanymi nie rozlegał, nie było rodziny, której by żałoba po krewnym nie okryła.

W owych dniach pewien mąż imieniem Tigidiusz Perennis stał się młodemu pryncepsowi najbliższy. Jego radą zwykł się Kommodus kierować i każdemu jego słowu wierzyć, jakby je usta boga wypowiadały. Ów Perennis z rozmysłem dopuszczał się bezprawia, grożąc najczcigodniejszym z senatorów, a opornych oddając w ręce oprawców. W krótkim więc czasie zebrał Perennis ogromny majątek i stał się pierwszym czlowiekiem w cesarstwie, ponieważ Kommodus przykazał, by rozkazy Perennisa tak spełniano, jakby je sam cezar wydał.

Tak więc całe rządy w ręce Tigidiusza Perennisa przeszły, on legatów i namiestników wybierał on dochody skarbu, cesarskiego rozdzielał, on sądy sprawował i skazanych na śmierć przeznaczał, on wreszcie miał głos pierwszy przed cezarem. Jemu Kommodus władzę zleciwszy sam się w uciechach i rozpuście pogrążył, nie słuchając napomnień i przestróg, jakimi wierni słudzy boskiego Marka zachęcali go do cnoty i umiarkowania. Niektórzy powiadają, że tak się stało nie bez tajnych zamysłów Perennisa, który pragnął, by władca był władcą tylko z imienia. Gromadził więc Perennis niezmierne bogactwa i synów swoich legionistom w gorących słowach polecał jako nadzieję nowej dynastii.

Zdarzyło się podczas wystawiania dramatu w Odeonie Domicjana, że pewien starzec ze sceny przemówił do Kommodusa, który w loży cesarskiej zasiadał, i przestrzegał go przed spiskiem niegodnego sługi. Powiadają jedni, że tym starcem był duch chwalebnego Marka nad syna młodością czuwający, powiadają inni, że był to wędrowny filozof, który się między aktorów dostał, by łatwiej znaleźć dostęp do cesarskiego ucha.

Tak ostrzeżony wpadł Kommodus w niezmierne przerażenie i jął zaufanych rozpytywać, co im o spisku Perennisa wiadomo. Wtedy pokazano mu monety potajemnie bite z Perennisa wizerunkiem i uczyniono wiadomym, o czym Perennis z oficerami pretorianów rozmawiał na nocnych spotkaniach.

Cezar jakoby w obłęd wpadł i o ratunku tylko myślał, kiedy wyzwoleniec imieniem Kleander, który z Frygii pochodził, sprawy w swoje ręce ujął.

Z jego rozkazu nocną porą centurion wezwał Perennisa do cezara, a ów pospieszył bez lęku ciesząc się nowych łask nadzieją.

Głowę Perennisa ofiarował Kommodus gwardzistom, by z nią uczynili podług swojej woli.

Od tej chwili tylko Kleandra rad słuchał niby wyroczni i jemu tylko wierzył. Ci zaś, którzy się z upadku Perennisa radowali, w krótkim czasie śmiech na łzy musieli odmienić, bowiem Kleander poprzedniego prefekta znacznie chciwością i okrucieństwem przewyższał.

Zaś Kleander schlebiał wszystkim zachciankom pryncepsa i sam go do szaleństw zachęcał, tak go wreszcie pochlebstwem i rozpustą omotał, że Kommodus poniechał wszystkich spraw państwowych, już tylko nierządowi oddany.

Wreszcie spadła na Miasto zaraza, gdyż bogowie nie mogli znieść frymarku tym, co dla ojców świętym było. Zabijano domy deskami, trupy cuchnęły na ulicach, a nie było nikogo, kto by je pogrzebał. Do cierpień ludu przyłączył się i głód, bowiem z woli bogów lato było nieurodzajne i suche.

Za podszeptem Kleandra cezar wyjechał z Miasta i zamieszkał w willi braciom Kwintylianom zrabowanej, przy drodze Appijskiej. Powiadano, że uczynił tak, by zażyć świeżego powietrza i przed tchnieniem zarazy się uchronić. Rozkazał wprawdzie zboże z prowincji rozdać głodującemu ludowi, lecz prefekt Anony, Parpiriusz Rufus, wstrzymał umyślnie rozdawnictwo zboża. Ów Rufus nienawidził Kleandra i pragnął w ten sposób rzesze ludu przeciwko Kleandrowi zwrócić.

Tak się stało i wielkie gromady z płaczem i krzykiem pociągnęły drogą Appijską, żądając głowy Kleandra.

Prefekt widząc, że zgubę dlań przygotowano, wysłał przeciw ludowi doborowe oddziały konnicy pretoriańskiej. Byłby głodujących przed oblicze pryncepsa nie dopuścił, gdyby nie stara nienawiść między Germanami, którzy w konnicy pretoriańskiej służyli, a legionistami ze wzgórz albańskich. Legioniści po stronie ludu stanęli i u bram Miasta zaczęła się bitwa.

Wojna domowa wydawała się już nieunikniona.

Nikt nie śmiał powiedzieć Kommodusowi, co się dzieje o mil kilka od miejsca jego gnuśnych wywczasów. Uczyniła to Marcja, najulubieńsza z nałożnic, którą cezar jak żonę traktował i niezmierne do niej żywił przywiązanie.

Marcja do komnaty Kommodusa wbiegła i do stóp jego się rzuciła, wołając z płaczem, by ratował cesarstwo.

Głowę Kleandra przez okno wyrzucono ludowi, a ciało powlekli legioniści lżąc je i znieważając.

Od upadku Kleandra nie miał już Kommodus przyjaciół i zaufanych. Jedynym jego powiernikiem była Marcja, której przyznał wszelkie zaszczyty, jakich swą prawdziwą małżonkę pozbawił. Nie dał jej jednak prawa do ognia, bo zapalonych pochodni przed lektyką Marcji nie noszono. Marcja zaczęła działać z wielką przezornością i chytrze. Najpierw uczyniła prefektem pretorii Kwintusa Emilianusa Letusa, człowieka sobie bez reszty oddanego, a na zarządcę sypialni cesarskiej poleciła niejakiego Eklektusa, rodem z Egiptu, kochanka swego i wspólnika.

Zadbała też o to, by wszystkich ludzi dobrym urodzeniem ozdobionych usunięto z otoczenia władcy. Na ich miejsce wprowadziła gawiedź niepewnego pochodzenia, wyzwoleńców, gladiatorów, tancerzy i woźniców.

W owym czasie rozpleniła się w Rzymie żydowska sekta chrześcijan. Jej wyznawcy unikali ludzi statecznych i rozsądnych, milczeli w obecności ojców rodziny, a gdy ci odeszli, zaraz zaczynali pleść swoje bajki niewolnikom, dzieciom i nierozgarniętym kobietom. Dla tej sekty najmilszymi, najbardziej pożądanymi współwyznawcami, o których troszczą się i zabiegają z wielkim staraniem, są ludzie skalani występkiem, nierzadko złodzieje lub mordercy. Sprawiedliwy nie ma u nich po co kierować oczu ku niebu, bowiem ich bóg nie zaszczyci go swoją uwagą.

Ci sekciarze uczynili sobie boga z niejakiego Chrestosa, który śmiercią gwałtowną umarł. Czemu odrzucili Herkulesa i Asklapiosa, i Orfeusza, natchnionego poetę, nie wiadomo, czemu nie otaczają czcią Anaksarcha, który wrzucony do stępy młyńskiej powtarzał do ostatniego tchnienia pod uderzeniami młota: „Tłucz, tłucz, Anaksarcha nie roztłuczesz!”, a wybrali człowieka nikomu nie znanego, nikt odpowiedzieć nie potrafi.

Jak wszelako rzekł pewien mędrzec, licznych ludzi prostych i kobiet nie da się skłonić do poświęcenia się cnocie tylko na drodze rozumu. Trzeba się posłużyć zabobonem, a i ten nie wystarcza bez pomocy cudów i okropności.

Tak więc i ta sekta, jak wszystko, co ze Wschodu przybyło, znalazła w Rzymie licznych wyznawców, a do najgorliwszych liczyła się Marcja, Kommodusa ulubiona nałożnica.

Ona to chrześcijan na dworze Kommodusa umieściła i dbała, by zawsze mieli dostęp do cesarskiej osoby. Ona też w swoim kochanku zasiała przekonanie, że ów Chrestos szczególną opieką go otacza.

Teraz Kommodus rządów poniechał, a wyzbywszy się wszelkich pozorów ludzkości i człowieczeństwa, jakie przedtem przynajmniej przed najczcigodniejszymi z przyjaciół boskiego Marka zwykł był udawać, oddał się najwyuzdańszej rozpuście i występkom, jął się zajęć niegodnych nie tylko władcy, lecz także człowieka, który godność swoją ma w poważaniu.

Najpierw zajął się szermierką i rozkazał, by mu do domu Wetyliuszów na wzgórzu Celius, gdzie zamieszkał, sprowadzono gladiatorów. Tam się z nimi próbował na ostre i niejednego własną ręką tak zranił, że ów z ran odniesionych umarł. Potem już Kommodus bez żadnego wstydu na arenie przed gawiedzią stanął, gdzie walczył jako sekutor i przybrał sobie imię Pawła Scevusa, a był to najzręczniejszy z sekutorów za czasów panowania błogosławionej pamięci Antonina Piusa.

Przeciwników, którzy przeciwko niemu publicznie stawali, zwykł ułaskawiać po powaleniu, gdyż chciał sobie zasłużyć na miano miłosiernego i szlachetnego.

Rozkazał też zbudować w amfiteatrze Flawiuszów specjalne wzniesienie i stamtąd raził pociskami najrzadsze zwierzęta, sprowadzane dla niego z najdalszych prowincji. Słonia w oko trafiał, śmierć jego niechybną powodując, a biegnącemu strusiowi przecinał szyję strzałą o półksiężycowym grocie.

Czy szaleństwa Kommodusa powszechne oburzenie wywoływały i rumieniec wstydu na twarzach współobywateli? Nie, bowiem tak znikczemniał ród Kwirytów, że poklaskiem przyjmował to, co na karę surową za dziadów naszych zasługiwało. Synowie najpierwszych domów jęli się szermierki, kobiety nawet popisywały się swoją zręcznością we władaniu bronią. Nierzadki był widok, o którym niegdyś tak pisał Marcjalis:

Mevia z tarczą i mieczem naciera walecznie, ciało woskiem natarte, błyskawica w oku. Zejdź jej z drogi, jeżeli chcesz pożyć bezpiecznie. A może na arenie ujrzysz ją w tym roku?

Zdało się, że bogowie odwrócą twarz od przeklętego Miasta, którym włada szalony cezar. A jeszcze nikczemna gawiedź oklaskiwała Kommodusa mieniąc go Herkulesem, synem Jowisza, co dało mu podnietę, by się publicznie ukazywać w świątyni, w Kurii czy w sądzie, w uzbrojeniu gladiatora lub lwiej skórze, z maczugą w dłoni. Cieszyły go te hołdy gawiedzi i zwykł powtarzać, że jest mu miłe to, co jest miłe ludowi.

Posąg, który niegdyś Neron wzniósł ku swej chwale na Palatynie, a czcigodny Trajan kazał Apollodorosowi na wizerunek Heliosa przemienić, sobie Kommodus poświęcił, dając Heliosowi własne rysy, maczugę i lwy u stóp.

Wszystkie miesiące roku nakazał nazwać swoimi przydomkami. Miały się one nazywać: Amazonius, Invictus, Felix, Pius, Lucius, Aelius Commodus, Augustus, Herculeus, Romanus i Exsuperantius. Konkubinę swoją Marcję kazał odtwarzać rzeźbiarzom i malarzom w stroju amazonki z odsłoniętą piersią, a te posągi ustawiać w miejscach publicznych.

Chciał wreszcie rzucić dom Wetyliuszów na Celius i przeprowadzić się na stałe do koszar gladiatorskich.

Tak za nic miał swoją godność i dostojeństwo władzy, że jadał publicznie w czasie przerw w teatrze, nie osłaniając się nawet przed wzrokiem ludu.

Za jego przykładem wielu mężów i matron z wielkich rodów szukało chluby w rozpuście i wszeteczeństwie.

„Lubi – powiada żona – młode niewolnice”.

Ona woli tragarzy przy swojej lektyce.

Powszechnie odprawiano żony, kobiety bez wstydu łączyły się z niewolnikami czy innymi ludźmi podłego lub nieznanego pochodzenia, dziewice bez rumieńca oklaskiwały bezwstydne mimy w teatrze i słuchały wszetecznych pieśni.

Tuccia jęczy jakoby w kochanka uścisku,

Apullia swymi łzami zrasza widowisko.

Tylko Thymele milczy. Młoda jeszcze ona.

Nic nie szkodzi. Niech patrzy – będzie wykształcona.

Na kogo padło podejrzenie, ten był na śmierć skazywany bez sądu i obrony. Kommodus bojąc się spisków chętnie posłuch dawał oskarżycielom, wynagradzając ich częścią majętności skazańców. Tak straciło życie wielu czcigodnych mężów i ich krewnych, powinowatych i przyjaciół.

Zdarzyło się jednego razu, że małe pacholę, które Kommodus greckim zwyczajem przy sobie trzymał, wyniosło z sypialni cezara zapisane tabliczki, które ów ukrywał pod swoim wezgłowiem. Marcja, widząc w rękach dziecka pismo pryncepsa, zabrała je i wyczytała, że nie tylko ona sama jest na śmierć przeznaczona, ale także Kwintus Emilianus Letus, prefekt pretorii, i Eklektus, zarządca cesarskiej sypialni, wyzwoleniec rodem z Egiptu.

Działo się to