Jak brat z bratem

Wydawnictwo Zwierciadło Sp. z o.o.
ul. Karowa 31a, 00-324 Warszawa
tel. 22 312 37 12
Dział handlowy:handlowy@zwierciadlo.pl

© Copyright by Wydawnictwo Zwierciadło Sp. z o.o., Warszawa 2014
Text © copyright by Andrzej Grabowski, Mikołaj Grabowski, Hanna Halek 2014

REDAKCJA: Iwona Krakowiak

REDAKTOR PROWADZĄCY: Magdalena Chorębała

KOREKTA: Melanż

PROJEKT GRAFICZNY OKŁADKI: Natalia Baranowska /manukastudio.pl

ILUSTRACJE: Mariusz Martyniak / Matys Studio

ISBN: 978-83-63014-89-6

Wszelkie prawa zastrzeżone. Niniejszy plik jest objęty ochroną prawa autorskiego i zabezpieczony znakiem wodnym (watermark). Uzyskany dostęp upoważnia wyłącznie do prywatnego użytku. Rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci bez zgody właściciela praw jest zabronione.

Konwersję do wersji elektronicznej wykonano w systemie Zecer.
ROZDZIAŁ I

W połowie drogi mego żywota pośród ciemnego znalazłem się lasu. Las
ten, co gorsza, był zielony.

Witold Gombrowicz

Są ludzie, którzy chcą zapomnieć swoje dzieciństwo. Dla Panów Alwernia,
miejsce, które Panów wychowało, jest ważnym, silnym i bardzo pozytywnym
kierunkiem życia, dumą. Dlaczego?

ANDRZEJ: Tak, Alwernia to nasz fundament chociażby dlatego, że wszyscy,
którzy tam żyli, występowali w pojedynczym egzemplarzu. Jedynym. Tam
każdy był indywidualnością. Miał swoje znaczenie i odgrywał ważną rolę.
Nie było lepszych i gorszych. Aptekarz był jeden w jedynej aptece –
magister Gęsikowski z Krakowa, który sam robił lekarstwa i sprzedawał
kryniczankę, którą piło się dla zdrowia. Pani doktor Nawrocka była
jedna.

MIKOŁAJ: Dentystka była jedna.

ANDRZEJ: Nawet mi tego nie przypominaj. Miała maszynę napędzaną nogą, a zwykle przychodziło się do niej z dziurą już tak wielką, że palec mógł
się w niej spokojnie zmieścić, w tej dziurze z nerwem na wierzchu…
Boże, co to były za bóle! Chcę o tym natychmiast zapomnieć. Był jeden
komendant straży i jeden wóz strażacki marki Bedford, jedna naczelnik
poczty – pani Maria Pyrda, stara panna, która pewnego dnia poznała
faceta z Warszawy, zakochała się w nim, wyjechała, a potem pisała do
naszej mamy pełne tęsknoty listy. W Alwerni był też pan Rychłowski, od
którego wynajmowało się czasem bryczkę, żeby pojechać po rodzinę na
stację kolejową do Regulic.

MIKOŁAJ: Był jeden szewc, jeden malarz pokojowy Piecio – jak mówiło się
na niego – Krawczyk. Jedna szkoła i jeden kierownik szkoły. Jeden bank –
początkowo kasa spółdzielcza – i jeden kościół. I jedno prawo jazdy,
którego posiadaczem był nasz ojciec Bolesław. Każdy był więc w jakiś
sposób wyjątkowy.

ANDRZEJ: Wszystko było jasne. Gdy trzeba było zrobić barszcz, mama
posyłała mnie do pani Rybarskiej, a ja wiedziałem, w którym miejscu stoi
żur, więc brałem go, zostawiałem pięćdziesiąt groszy i szedłem do pani
Rychłowskiej po ogórki kiszone. Pamiętam też, że jako dziecko pukałem do
domów i, gdy pytano: „Kto tam puka?”, odpowiadałem: „Puka Dej”. Nie
Andrzej, tylko Dej, bo tak było mi łatwiej. W dodatku mówiłem o sobie w rodzaju żeńskim i do dziś starzy już teraz ludzie wspominają, jak to
przyszedłem do Rychłowskich i powiedziałem: „Ja chciałam ogórka i koniec”.

MIKOŁAJ: W naszym domu była jedyna w Alwerni łazienka. Może przesadzam,
bo była też u doktorostwa i aptekarza. Inni musieli przynosić wodę z jedynej studni głębinowej.

Hania (na pierwszym planie) i Małgosia, córki wujka Koli, kuzyn mamy
Franciszek Zaremba, cukiernik z Krakowa, ciocia Zosia Przybyłowska (w głębi) – pod naszym domem w Alwerni, w którym po wojnie był sklep GS-u.

ANDRZEJ: A dzień zepsucia się pompy był dniem, kiedy spanikowała cała
Alwernia. Trzeba było jak najszybciej usunąć usterkę. Ale kto miał to
zrobić? W końcu zebrał się jakiś komitet. Pompę zakupili, ale nadal nie
było wiadomo, kto ma zjechać te osiemdziesiąt metrów w dół. Wreszcie
zgłosił się pan Władek Bozowski, pracownik rzeźni w Chrzanowie, który
miał tyle wspólnego z pompami, że w pracy jakieś kurki odkręcał i zakręcał w kanalizacji. Wobec tego komitet uznał, że Władek się zna.
Każdy radził mu, jak tę starą pompę odkręcić, a jak zamontować nową, aż
wreszcie nadszedł dzień wymiany. Komitet przygotował specjalną korbę,
taką jak w starych wiejskich studniach. Władek siedział na końcu sznura
na desce, trzymał się mocno i tak oto spuścili go na sam dół. Z czeluści
dochodziły różne dźwięki, a naokoło niej stał tylko wtajemniczony
komitet. Nas, dzieci, nie dopuszczono do tego misterium. Cały czas
padały hasła: „Człowiek do góry, maszyna w dół. Człowiek w dół, maszyna
w górę”, bo Władek wszystko na dole musiał do siebie po kolei
precyzyjnie dopasować. W międzyczasie mieszkańcy zaczęli przynosić wino
domowe, Jasiek Krawczyk wyciągnął cały galon i zrobił się całkiem wesoły
piknik dookoła studni. W końcu po kilku godzinach padło hasło: „Pompa w górę. Człowiek w górę do końca!”. Najpierw wyjechała więc stara pompa, a potem Władek. Nasz bohater! Stanął na krawędzi studni, potem zeskoczył
na ziemię, położył się i zaczął dyszeć oraz łapać powietrze, co miało
oznaczać, że tam na dole nie oddychał przez ileś tam godzin! Wszyscy
trochę z tego drwili, ale prawda była taka, o czym powiedział mi później
nasz brat Wiktor, że tam na dole mogły być ślady metanu i Władek
ryzykował życie. Powinniśmy się więc teraz wstydzić.

MIKOŁAJ: Ale Władek, który, dodajmy, miał na utrzymaniu trójkę dzieci,
dostał za to naprawdę dużo pieniędzy – pięćset złotych, co było wtedy
połową pensji. Dzisiaj za pół średniej pensji nikt by tam nie zjechał,
nawet w masce. Bo taki zjazd to szaleństwo.

ANDRZEJ: I z tego miejsca chciałbym pozdrowić córkę Władka, Basię
Bozowską, obecnie Maślankę. Dzięki jej ojcu, po półtoramiesięcznym
chodzeniu z wiadrami po wodę do klasztoru albo do Kiczminy, Alwernia
odzyskała swoją wodę. Władek, jedyny taki bohater. A dziady, które
przychodziły na święta Bożego Narodzenia lub Wielkanoc, pamiętasz? Dziś
nie ma już takiej instytucji jak dziady, ale do naszej Alwerni
przychodziły. Prawdziwe dziady – zarośnięci, starzy, biedni ludzie,
trzech, czterech. Jeden wyłysiały, jeden z brodą – pamiętam, że trochę
się ich bałem, a trochę ich podziwiałem. Nigdy nie chcieli pieniędzy,
nie byli ani pijani, ani agresywni, więc dawało się im pół placka na
przykład, kilo mąki albo cukru. Chodzili tak od domu do domu, aż w końcu
znikali gdzieś na całe pół roku, do kolejnych świąt.

MIKOŁAJ: Tacy sami lub do nich podobni pojawiali się na odpuście, czyli
strzelance – wielkim święcie w Alwerni, związanym z Bożym Ciałem. Tyle
że bernardyni z Alwerni mieli dyspensę i procesja chodziła w pierwszą
niedzielę po Bożym Ciele, wokół kościoła przez leśne dróżki i polanki,
co nie było niczym nadzwyczajnym, bo klasztor i kościół stoją w lesie. W czasie odpustu cały rynek i droga z niego do kościoła obstawione były
kramami. Odpust miał swoją tradycję świecko-kościelną, stąd chyba w mojej głowie pojawił się później pierwszy „Opis obyczajów”. Bo to święto
odbywało się w następujący sposób: przyjeżdżało czterdzieści,
pięćdziesiąt furmanek, które wraz z końmi stawały w jednym kącie rynku,
i pojawiały się tłumy pieszych. Przybysze całymi rodzinami chodzili
między kramami, kupowali a to „bomby amerykańskie”, a to pistolety na
kapiszony, a to różańce z ciasta, a to miśki z białą masą, trochę też
jeździli na karuzeli lub na konikówkach. Potem tłum szedł na procesję, a po obrzędzie kościelnym znów wracał na rynek postrzelać na strzelnicach,
sfotografować się na tle parawanu, na którym namalowany był płynący
łabędź albo coś podobnego, sprawdzić siłę atlety, zjeść watę cukrową,
jednym słowem, bawić się na całego. Trwał ten obrzęd świecki aż do
wieczora i kończył się najczęściej zabawą festynową. Na niej często
pokazywała się krew, ponieważ na ogół ktoś się z kimś bił. Nie było
chyba takiej zabawy, która nie skończyłaby się bójką. Pamiętam taki
przypadek, że uczestnicy bójki wyłamywali sztachety z gwoździami i tymi
sztachetami jeden drugiego walił gdzie popadnie: krew, dużo krwi wtedy
płynęło. Dlatego w finale „Opisu obyczajów” też pojawia się krew – to
ten moment, kiedy uczestnicy zapustów wykopują mnie ze swojej zabawy.
Chwilę potem zwołuję wszystkich do kościoła na Popielec, a krew wciąż
leje się z mojego nosa. Tak, to wszystko wzięło się w mojej głowie
prosto z Alwerni: te dwa porządki, ludzki i boski, cały czas mieszają
się z sobą. Te odpustowe dziady, o których wspomniałem, to było od
siedmiu do dwunastu osób. Jeden nie miał nogi czy wręcz obu nóg, inny
ręki, a jeszcze inny do koślawo zrobionego drewnianego kikuta miał
przytwierdzony smyczek. Grał na skrzypcach, niemiłosiernie fałszując. Te
sztuczne, drewniane kończyny doczepione do ciała skórzanymi paskami
tworzyły prawdziwie przerażający widok. Czarne od brudu, paskudne.
Wszyscy mieli jakiś defekt. Byli starzy, pomarszczeni, zarośnięci,
czasem bez nosa lub ucha.

Mikołaj w siódmej klasie szkoły podstawowej.

ANDRZEJ: No tak, bo to byli inwalidzi wojenni jeszcze z czasów pierwszej
wojny światowej.

MIKOŁAJ: Niektórzy byli w płaszczach wojskowych z Wehrmachtu albo
radzieckich, albo swojskich. Bardzo się ich bałem, bo wyglądali jak
zombie. Na drżących nogach pokonywałem te trzysta metrów z naszego domu
do kościoła. Szedłem, myśląc, że może ich jednak w tym roku nie spotkam,
ale oni byli zawsze. Byli co roku, co roku przypominając nam o istnieniu
jakiejś niezmierzonej ludzkiej nędzy. Nie wiedziałem, co mi zrobią, może
który tym kikutem mnie dotknie, mnie, czystego, wymuskanego chłopczyka.
Mimo ogromnego strachu byli dla mnie równocześnie bardzo pociągający.
Wpatrywałem się w ich twarze zniszczone życiem, cierpieniem,
przeszłością, z fascynacją, której wtedy w ogóle nie rozumiałem.

ANDRZEJ: Później oni szli też w procesji, o kulach albo podpierając
jeden drugiego. Jeden z nich miał długie włosy, co w tamtych czasach
było dla nas szokiem, bo wszyscyśmy byli krótko przystrzyżeni. Budził
powszechny lęk, gdy ze złożonymi i wzniesionymi do nieba rękoma
wykrzykiwał modlitwy. Ale pamiętam też i chwile wielkiej frajdy w czasie
odpustu, a było to na przykład pchanie karuzeli. Za pięć pchań można się
było raz przejechać na koniku. Istniały już wtedy pierwsze adaptery,
które grały „Gdy mi ciebie zabraknie”, „Czeko, czeko, czekolada” oraz
hit „Nie płacz, kiedy odjadę” źle mówiącego, więc i źle śpiewającego po
polsku Marina Mariniego.

Zamyślony trzyletni Andrzej.

MIKOŁAJ: A było też czasem tak, że nagle po Alwerni rozeszła się
straszna wieść, że głupi uciekł z domu wariatów. Że goni, błąka się po
lasach, że może zaraz przyjdzie do miasteczka, Bóg wie, co zrobi,
napadnie, skrzywdzi. To dopiero strach padał na wszystkich, bo dookoła
miasteczka prawie same lasy albo wąwozy i wądoły. Gdzie się obrócisz. (W lesie spędzaliśmy dużo naszego życia, zimą była to jazda na nartach,
latem robienie szałasów, lepianek i zabawa w podchody i wojnę). A tu
nagle głupi krąży.

Jak wtedy zachowywali się dorośli?

MIKOŁAJ: Matki zamykały nas, dzieci, w domu, nawet do ogrodu nie było
mowy, żeby wyjść, bo nie wiadomo, gdzie on się kryje. Dokładnie pamiętam
scenę, kiedy wreszcie go złapano. Był nagi, ciało poranione, straszne
oczy. Na rynku zebrali się miejscowi i nuż radzić. Gdzieś zadzwoniono.
Przyjechał jeden na shl-ce (może
kuzyn) uciekiniera. Chorego wsadzili na siodełko. Ale żeby znowu nie
uciekł, musiano go przywiązać czymś do kierowcy. I przywiązano go
drutem, obwiązano go drutem i wyprawiono do szpitala.

ANDRZEJ: Ja pamiętam z kolei taką scenę, że nie wiadomo skąd, nie
wiadomo dlaczego i po co przez Alwernię przewozili skrzydło samolotu,
pamiętasz to, Mikołaj? Skrzydło dużego samolotu, które nie mieściło się
pomiędzy domami i w końcu stanęło, bo nijak nie dało się go odwrócić ani
przesunąć. Obok domu Władka Bozowskiego, tego od pompy, odbyła się
wielka debata, co z tym teraz zrobić. I do dziś nie wiem, co oni wtedy
poczęli.

MIKOŁAJ: Zdaje się, że rozebrali trochę domu Rybarskich, bo tam właśnie
to skrzydło najbardziej zawadzało, i jakoś sobie poradzili.

ANDRZEJ: Z samolotem wiąże się też inna wspaniała historia z tamtych
czasów. Przed wojną był w Alwerni burmistrz Stanisław Walczyński. Znałem
go, ponieważ był długowieczny i zmarł, mając prawie sto lat, a urodził
się pewnie około 1870 roku – to, swoją drogą, niebywałe, Mikołaj, że
myśmy tam mieli szansę poznać człowieka z xix wieku. Mieszkał w najstarszym domu w miasteczku, miał pokój i kuchnię, w której mieścił się warsztat
stolarski. Jego żona gotowała, a wióry pozostałe z prac stolarskich
dorzucała do pieca. Uwielbiałem patrzeć, jak on te okna robił albo drzwi
heblował. I ciągle coś opowiadał. O Galicji, o Franciszku Józefie,
którego podobno na własne oczy widział, a ja, berbeć, na tym jego
klepisku siedziałem i słuchałem. Gdy opowiadał o Galicji, ja nie
wiedziałem, co to jest, nie wiem, dlaczego kojarzyła mi się ona z klepiskiem do tego stopnia, że myślałem wręcz, że to synonim. Wyobraźni
dzieci nie sposób wyjaśnić, ale tak właśnie było: Galicja była dla mnie
klepiskiem. Podobno gdy przed wojną po raz pierwszy nad Alwernią
przeleciał samolot, wszyscy mieszkańcy, którzy nie wiedzieli nawet, że
coś takiego istnieje, pouciekali do domów. Bo co to niby miało być? Ptak
lecący, który nie rusza skrzydłami i warczy? To paranormalne. Samolot
zatoczył koło nad Alwernią i wracał właśnie do Krakowa, gdy Stanisław
Walczyński jako jedyny odważył się, wybiegł na środek rynku i do
odlatującego już pojazdu krzyczał, wznosząc ręce: „Duchu Święty, nad
Alwernię, nad Alwernię!”. To były wspaniałe opowieści, jedyne takie.
Ale… przepraszam, że wrócę do bicia – chciałbym tylko zaznaczyć, że
gdy dochodziło do tych bijatyk w czasie odpustu, o których mówił
Mikołaj, nigdy nie bili się obywatele Alwerni – to zawsze była napływowa
ludność.

MIKOŁAJ: Nie no, nasi też potrafili sobie przyłożyć. Ty tego pewnie nie
pamiętasz, ale ja mam w oczach przerażającą scenę, kiedy Adam walczył z Jaśkiem. Z tego pojedynku nikt nie wyszedł zwycięsko, ale nie odzywali
się do siebie chyba przez pół roku.

ANDRZEJ: Z Jaśkiem, Boże, spotkałem się po latach w Stanach. Byłem w jego domu. Opowieści Kociby miały mniej więcej taki wymiar: „Jak żem,
kurwa, ten samolot wystartował do Ameryki, to aż stewardesa wrzeszczała
do mnie, żebym pasy zapiął. Jak żem nad Warszawą wstoł i tak do okna
znak krzyża zrobiłem i powiedziałem: »W dupie cię mom, Polsko«”. Był
1988 rok, Nowy Jork, a ja grałem tam „Audiencję v” i wtedy właśnie Jasiek zaprosił mnie do
siebie, ponieważ chciał się pochwalić swoim nowym amerykańskim życiem.
On leżał, jego kobieta indyka robiła. „A zobacz, jakże tego indyka
zrobiła, baba jedna, zrób nam zdjęcie, zrób nam zdjęcie z tym indykiem”.
No to ona trzęsącymi się rękami wzięła aparat, a on: „Jak, kurwa, robisz
to zdjęcie? Kolega przyjechoł, a ty zdjęcia nie umiesz zrobić? Ja
pierdolę, głupia baba”. Na to ja: „Jasiek, a ty byś nie wrócił do
Polski?”. „A w dupie mom, co ja tam będę robił? Ja mam tu robotę dobrą,
od kwietnia do października jeżdżę na traktorku, trowę strzygę na
cmentarzu, później trowa nie rośnie i mam wolne, zobacz, jakie mam
whisky, o, tu mam whisky. Polskę w dupie mom. Masz tu dwadzieścia
dolarów i, jak wrócisz, zrób jakiś bankiet na mój koszt”. No… wziąłem
te dwadzieścia dolarów, po powrocie kupiłem wódkę, dużo wódki, bo
butelka kosztowała wtedy siedemdziesiąt centów, jakieś szynki Krakusa,
jakieś piwo i poszedłem do Jaśka Krawczyka i Maryśki. Maryśka zrobiła
pasztet z królika, bo ubili, przyszli Ola Rybarska z Bolkiem, Olek
Krawczyk z psem, Ala Rychowska też przyszła. Taki nam oto bankiet
urządził Jasiek za dwadzieścia dolarów.

Nie zazdroszczą mu Panowie lekkiego podejścia do życia? Nie musi zrywać
się o piątej rano, połowy życia spędzać w samochodzie, uczyć się ról.

MIKOŁAJ: Nie!

ANDRZEJ: Ty mu, Mikołaj, nie zazdrościsz, bo masz kilka komórek więcej i te komórki mówią ci, że tak żyć nie można. On tych komórek nie miał, dla
niego pełnią szczęścia było pokazanie mi nakręcanego misia i kolekcji
butelek whisky. Ale przyszedł na tę moją „Audiencję V”, przyszedł, docenił, tyle że nic nie
zrozumiał, bo ja grałem po angielsku. (śmiech) Nie, ja bym tak żyć nie
mógł. Z kolei nasz kolega, niejaki Andrzej, ma taką filozofię, że skoro
wyłączyli mu prąd, bo nie zapłacił, to latarnia obok okna będzie
oświetlać mu pokój. Drzewa na zimę to sobie nazbiera, zarobi trochę
pieniędzy. Pracował kiedyś w zakładzie pogrzebowym, więc ma umowę z chłopakami, że go zawiozą na cmentarz za darmo. I co? Jest ustawiony,
jest zadowolony z życia ten Andrzej. Zawsze gdy zjawiam się w Alwerni,
pojawia się szybko, bo wie, że coś mu dam. Najpierw nie chcę mu dać, ale
on mówi: „Dobrze, dobrze, pochodzę tak za tobą jeszcze trochę” i wreszcie daję mu parę groszy. Ile razy ja mu już zapłaciłem za to, żeby
skosił trawę w ogrodzie? Nigdy tego nie zrobił. „Daj mi pięćdziesiąt
złotych, to ci skoszę tę trawę”, a ja: „Dziadu jeden, skosiłeś mi w zeszłym roku?”. „No nie, ale teraz ci skoszę”. „To zapłacę ci, dopiero
jak skosisz”. „Nie, bo ja teraz potrzebuję”. „No dobra, ale jak mi nie
skosisz…”. Nie kosi. Tak wygląda nasza relacja.

MIKOŁAJ: Wierzę, że są tacy, których potrzeby sprowadzają się do latarni
za oknem i trzech złotych na pół chleba czy pasztetówkę. A jak chcą na
piwo, to i tak od kogoś wycyganią albo zwędzą. I żyją, nie cierpiąc.

Ale Wy też nie jesteście szczególnie rozrzutni, szanujecie to, co macie.
Czy to skutek życia w Alwerni? Czy tam na przykład można było cokolwiek
zostawić na talerzu po obiedzie?

Na schodach przed domem z kuzynostwem – od prawej: Andrzej, Małgosia,
Wojtek (syn wujka Franka), Mikołaj, Hania.

MIKOŁAJ: Ależ skąd! Wszystko się zjadało i taki problem w naszym domu w ogóle nie istniał. To byłby brak szacunku dla tych, którzy gotują, i do
samego jedzenia. Nie, to nawet nikomu z nas do głowy nie przyszło. Z problemem zostawiania na talerzu po raz pierwszy zetknąłem się w Krakowie u pani Stasi Koniecznej w jej jadłodajni, która była oblegana
zarówno przez biedaków, studentów, emerytów, jak i profesorów
uniwersytetu. Jadłodajnia owa dawała smaczne posiłki, na które czekało
się, stojąc w kolejce minimum pół godziny. I broń Boże, żeby ktoś
zostawił coś na talerzu – pani Stasia dostawała wtedy piany i natychmiast krzyczała: „Jak to? Nie jest zjedzone, nie smakowało? Co za
pańskie maniery!”. Ale byłem tylko obserwatorem tego problemu. Zwyczaje
mojego domu pozostały we mnie do dziś.

ANDRZEJ: U pani Stasi fajne było to, że płaciło się przy wyjściu za to,
co się zjadło. Czyli istniało zaufanie do klienta, a ono dodawało otuchy
i wiary w człowieka. Między innymi dlatego lubiłem tam chodzić,
abstrahując od tego, że jedzenie naprawdę było pyszne. Do dzisiaj
zresztą tam knajpa jest. A w menu i atmosferze mniej więcej to samo:
„Sztuki już nie ma, wyszła sztuka”. Wtedy brało się coś innego, zrazy
albo pomidorową, i zjadało się do końca. Uważam, że to głupie wyrzucać
jedzenie. Tego u nas w Alwerni nie było. Poza tym nasze dzieciństwo to
były czasy przedziwne. Raz na kilka miesięcy albo nawet i tygodni
pojawiała się plotka, że będzie wojna. I szło się do Borowskiej do
sklepu po worek cukru i trochę mąki. Nikomu do głowy nie przyszło, żeby
cokolwiek wyrzucić. To były, jak powiedział Mikołaj, pańskie zwyczaje.

Mikołaj, zdjęcie z podstawówki.

Do Alwerni przyjeżdżały hrabianki. Jakie one miały zwyczaje i po co one
do Was w ogóle przyjeżdżały?

MIKOŁAJ: To jest dla mnie doświadczenie niezwykłe, przedziwne. Chyba
dzięki temu byłem w stanie zrozumieć teatr absurdu. Tak, to były wczesne
lata pięćdziesiąte. Proszę sobie wyobrazić następującą scenę. Na rynek
wjeżdża dziwny pojazd. Najpierw widzę kozę, potem jakiś mały wóz
drabiniasty przez nią ciągniony, a na nim, ubrane w przedwojenne
żorżety, dwie starsze panie, hrabianki z pobliskiego dworu Szembeków.
Dwie postaci z innej epoki, z innego świata. Miały kapelusze na głowach,
paliły papierosy w lufkach i mówiły po francusku. I do tego ta koza!
Przyjeżdżały po lekarstwa do apteki i, mówiono, aptekarz dawał je im za
darmo. Żyły chyba tylko z jałmużny, mieszkały w czworakach u swojej
dawnej służby, bo dwór spalili wyzwoliciele. Rosjanie. Z biegiem lat
koza zamieniła się w kucyka, a wóz drabiniasty w bryczkę, kupione za
pieniądze przysłane w latach odwilży przez brata z Londynu.

ANDRZEJ: Pochodziły z przedwojennego wysokiego rodu Szembeków. A gdy
pojawiały się w Alwerni, wszystkie dzieci zawsze goniły za tym ich
drabiniastym wozem. Hrabianki były dla nas bardzo miłe. Pamiętam, że
najpierw rozmawiały same pomiędzy sobą po francusku, a później z nami po
polsku i uśmiechały się.

MIKOŁAJ: Najbardziej pamiętam ich kapelusze i niezwykłe bluzki z nieznanych mi materiałów. Jakie to było piękne! Komunistyczna konfekcja
kupowana przez mieszkańców naszego miasteczka w gs-ie nijak miała się do takich kostiumów.
Obcy, wielki świat, którego nie rozumiałem, przyjeżdżał czasem z wizytą
do Alwerni.

W Alwerni była sobie też pewna kobieta, jedna jedyna, do której chodziło
się pobierać nauki cielesne.

ANDRZEJ: A, o – nazwijmy ją – Mańce mowa. (uśmiech)

MIKOŁAJ: …czyli co? Jak brzmi pytanie? Czy wszyscyśmy tam chodzili?

Tak.

MIKOŁAJ: Tak, chodziliśmy do niej, przyznaję.

Ale nie wszyscy razem?

MIKOŁAJ: (śmiech) No nie, raczej po kolei.

ANDRZEJ: Po kolei, ale jeśli trzeba było kogoś przygotować, to zawsze
stali jacyś koledzy i mówili, co trzeba robić. Ja byłem wtedy za młody
na to wszystko, więc podglądałem kolegów w stodole przed ich spotkaniem
z Mańką. Ten, który już u niej był, instruował pioniera, co ma mówić i ewentualnie zrobić. U Mańki uczyliśmy się, jak to się robi i w ogóle…
Różnie do niej chodziliśmy, dwójkami, czwórkami, to zależy, jak żeśmy
się zebrali. Ona była jedyna taka w Alwerni, niewytykana przez nikogo
palcami, oczywista. Poza tym to była bardzo miła kobieta, żadna tam
kobieta lekkich obyczajów, nie, nie.

Czy to możliwe, że ona jeszcze żyje?

MIKOŁAJ: Niemożliwe.

ANDRZEJ: Skoro my mamy już sześćdziesiąt parę lat, to ona teraz
musiałaby mieć koło stówki. Ludzie ze wsi tak długo raczej nie żyją, a ona, jak wszyscy tam, ciężko pracowała. Później, wiem, wyszła za mąż
poza Alwernią.

MIKOŁAJ: Jeżeli wszystko w naszej miejscowości było w pojedynczym
egzemplarzu, to musiała być również jedna osoba, która uczyła młodych
wejścia w życie. Proszę pomyśleć o tym jak o pewnym rytuale. Ten rytuał
dotyczył zachowań, których nikt inny poza ową Mańką (nazwijmy ją tak na
cześć Gombrowiczowskiej postaci ze „Ślubu”) nas nie uczył. O potępieniu
takiej osoby nie ma mowy, ponieważ ona nie robiła tego dla pieniędzy,
nie wiem nawet, czy robiła to dla własnej przyjemności. Może po prostu
lubiła obcować z mężczyznami? Są kobiety, które boją się mężczyzn,
uciekają od nich, są oschłe, suche. A są też takie, jak nasza Mańka,
które są ucieleśnieniem biologicznej siły kobiecej. One potrzebują
mężczyzny do swojego istnienia. Przykład literacki – proszę bardzo:
księżna Irina Wsiewołodowna Ticonderoga z „Nienasycenia” Witkacego.
Oczywiście, w naszym wypadku nie chodziło o kobietę z arystokracji. To
była po prostu Mańka.

ANDRZEJ: I tego naprawdę nie ma co potępiać. Zawsze i wszędzie jest
jakaś kobieta, która pozwala młodzieńcom dotknąć swojego olbrzymiego
biustu, przytulić się do siebie, daje się pomacać. I nie ma w tym nic
złego.

MIKOŁAJ: Praktycznie zresztą to się na tym kończyło, na jakimś bliższym,
gęstszym, może głębszym dotyku. Mańka budziła w nas po prostu mężczyzn,
a prawdziwszy seks pojawiał się dopiero później, już z koleżankami, gdy
dopadała nas miłość. Ona poczuła wolę bożą i ja poczułem wolę bożą, no
to szliśmy do lasu i zaczynali coś razem robić, najczęściej nieudanie,
ale z ogromną pasją. Wkradanie się w sferę seksu w owych czasach było
tak dyskretne, jakby to powiedzieć, że aż chyba niezbyt mądre. Bo
później człowiek przystępując wreszcie do swojej partnerki, nadal nie
wiedział do końca, co z nią zrobić, nie miał pewności, co począć, nie
wiedział właściwie, po co ma ciało. I jeżeli wykorzystywał i jej, i swoje ciało, to raczej w sposób nachalny, ślepy, przeto, prawdę mówiąc,
nie stawał się najlepszym partnerem dla swojej ukochanej czy nawet
koleżanki. Te pierwsze nieudane zbliżenia bywały czasem beznadziejne.
Ale cóż, one były konsekwencją poprzednich niedociągnięć. Kiedy ktoś na
własną rękę i za wszelką cenę pragnie dotrzeć do sfery seksu (nikt nas
przecież tego nie uczył), łatwo błądzi. Zaczyna się wtedy nazywać te
rzeczy po swojemu, odnajduje w tym przede wszystkim własną przyjemność.
Zaspokaja własne widzimisię. Teraz, gdy o tym mówię, nie wiem nawet, czy
to było zaspokajanie przyjemności, czy tylko pęd ku jej zaspokajaniu…
To było nierozsądne, niedojrzałe, czasami rzeczywiście dość naiwne.

ANDRZEJ: Masz rację, mówiąc to, co mówisz. Ta nauka seksu była trochę
ślepa, ponieważ odbywała się u nas tak, jak się odbywała, uczyli nas
starsi koledzy, podobnie jak my mało doświadczeni, bo im się tylko
wydawało, że wiedzą już wszystko i są specjalistami, a tak naprawdę raz
dotknęli kobiecego ciała. Zdarzało się, że chodziliśmy pod okna
sąsiadów, żeby podglądać, jak się kąpią, bo w Alwerni wiadomo było
nawet, kto bierze kąpiel w środę, a kto w piątek. Zdarzyło się tak, że
dostaliśmy szansę pogapienia się na Mańkę, muśnięcia jej, pospiesznego
dotyku – to wszystko razem było jednak takie kradzione, chaotyczne i takie w sumie jeszcze złe, z gruntu złe. Bo myśmy robiąc to wszystko i myśląc o tym, byli przekonani, że robimy coś naprawdę niedobrego.
Przecież skąd myśmy mieli wiedzieć, że to może być piękne uczucie, że w tej Mańce można się też na przykład zakochać, co było może mało
prawdopodobne, jednak możliwe, że miłość do kobiety to może być coś
więcej niż fizyczność?

MIKOŁAJ: W dodatku fizyczność zabroniona.

ANDRZEJ: Zabroniona, taka, której właściwie w ogóle nie powinno być.

MIKOŁAJ: Tymczasem ona istniała, ponieważ popęd był szalony.

ANDRZEJ: No tak, szalony. Ja przecież bardzo długo chciałem zostać
księdzem, bernardynem. Do momentu, kiedy nie wszedłem w okres
dojrzewania, kiedy nie dostrzegłem, że oprócz miłości do Pana Boga może
istnieć inny rodzaj miłości, obojętnie, czy będzie ona fizyczna, czy
psychiczna. Ale sfera seksu w Alwerni w tamtych czasach to były wieki
średnie. Nikt nic nie mówił, żaden dorosły nas nie uświadamiał, nie
rozmawiał z nami na te tematy, a jeżeli już, to poza Mańką i podglądaniem sąsiadów mogliśmy sobie popatrzeć na obraz „Taniec
śmierci”, na którym „Sprośni Turcy Brzydcy Żydzi Jak się wami Śmierć nie
hydzi…”.

MIKOŁAJ: No i nierządnice. Wszyscy nadzy, brzydcy, śmierdzący, cuchnący,
a diabeł wpycha ich ciała do piekła. Do dzisiaj zresztą obraz ten wisi w klasztorze w Alwerni.

I jak dziś Panowie na niego patrzą?

ANDRZEJ: Historycznie i oczywiście z podziwem, ale innym niż kiedyś.
Wtedy ja się tego obrazu przede wszystkim bałem, bo on był dla mnie
takim pogrożeniem palcem: „Ty też pójdziesz do tego piekła!”, wciągnie
cię do tego ognia, z którego próbują wydostać się jakieś inne jeszcze
głowy i ręce, widzisz? Ale już nie mogą. Nie masz szans, człowieku,
grzeszniku jeden.

MIKOŁAJ: Cały ten koszmar piekła był nam gorliwie uświadamiany i myśmy
jako dzieci mocno w niego wierzyli. Ciało miało cierpieć – taki w tamtych czasach był obraz seksualności w Alwerni.

Kiedy udało się Wam przełamać tę wizję?

ANDRZEJ: W moim wypadku dopiero gdy opuściłem Alwernię. Prawdopodobnie
na studiach, kiedy dostałem się do szkoły teatralnej, czyli
artystycznego tygla. Ja, siedemnastoletni chłopak, wcześniej w pełnej
dyscyplinie trzymany w domu, porządny, grzeczny, niewystający ponad
jakąkolwiek normę, znalazłem się nagle w świecie zupełnej kontry, w świecie „Hulaj dusza, piekła nie ma”. Tak, piekło z Alwerni, z „Tańca
śmierci” wyglądające niczym hutniczy piec, przestało dla mnie istnieć,
ponieważ otworzyło się dla mnie, jak wówczas myślałem, niebo, i to nie
takie, jak pokazywał ksiądz na religii, nie Bóg Ojciec z brodą, nie Duch
Święty, nie gołębica, nie Syn Boży i trójkącik z okiem. Moim niebem
stały się wtedy szkoła teatralna, alkohol, kobiety, nocne lokale,
zmysły, doznania, ciało – żyć, nie umierać.

MIKOŁAJ: Chciałbym jeszcze dodać do tego piekielno-niebiańskiego wątku,
że przecież piekło i niebo jest jedynie wizją dogmatyków, nie zaś
pomysłem biblistów. Biblia jest o ziemi, o ludziach, o naszym życiu, o tym, co dzieje się między nami. Tej późniejszej, pobiblijnej antynomii
piekła i nieba jako czegoś, co w sposób niezwykle obrazowy przedstawia
działania Boga i utrzymuje wiernych w posłuszeństwie, w Biblii w ogóle
nie ma. Wiktor, Andrzej i ja byliśmy wychowywani w wierze katolickiej z dziewiętnastego wieku, może nawet we wcześniejszym jej kształcie, choć
sądzę, że najbardziej na katolicyzmie zaciążył właśnie wiek
dziewiętnasty. Wcześniejszy katolicyzm był – myślę – swobodniejszy i nasi rówieśnicy w średniowieczu nie mieli takich problemów z seksem,
jakie my mieliśmy. Nam zanadto włożono do głowy tę wyraźną antynomię
nieba i piekła w wydaniu „albo–albo”. Mało tego, nie dość, że dopadła
nas ta mieszczańska pruderyjność dziewiętnastego wieku, to jeszcze
dołączył się do tego ideał wyczyszczonego Polaka, sterylnego młodzieńca
służącego dobru, pięknu, ojczyźnie i religii. Poświęcającego się
nieustannie dla ideałów najwyższej próby… bo my w niewoli i cierpieniu.
Do tego doszedł też ustrój komunistyczny, w którym nie było mowy o seksie. Ideologią i kwintesencją życia była praca, praca, praca dla
dobra socjalizmu. To wszystko głęboko w nas tkwiło i w gruncie rzeczy
bardzo nas hamowało. Ale wie Pani, każda rzecz ma dwie strony… zboczę
nieco z tematu. Wolność jest, jak wiadomo, związana koniecznością; nie
ma pełnej wolności, zawsze jesteśmy do czegoś zobowiązani. Żyliśmy w świecie zobowiązań nam narzuconych, nie mogliśmy mówić tego, co myślimy,
ale, pytam przekornie… czy to było aż takie złe? Wtedy sposób
porozumiewania się między ludźmi nie dotyczył jedynie komunikacji na
poziomie prostego języka. Żeby naprawdę przekazać swoją rację czy
opinię, porozumieć się w sprawie świata, trzeba było uruchomić całą
sferę metafory i nieomal przenośni poetyckich, drgnięć powiek, spojrzeń
do głębi. Sztuka teatralna w latach komunistycznych w Polsce miała się
wyjątkowo dobrze. Cenzura nie pozwalała na zbyt ostentacyjne wylewanie
żali na komunę, a wszyscy chcieli to właśnie robić, znajdowali więc na
to jakiś sposób. Teatry kwitły, ponieważ zbudowano intelektualne
zaplecze z niezwykle skomplikowanym metajęzykiem. A teraz?

ANDRZEJ: Wystarczy się rozebrać.

MIKOŁAJ: Wystarczy się rozebrać. Jeśli potrzebujemy na scenie gołego, to
go natychmiast mamy. Wystarczy aktorowi po prostu zdjąć spodnie i majtki. Czterdzieści, pięćdziesiąt lat temu trzeba było naprawdę nad tym
popracować; użyć innego języka, nieomal przez nas wymyślonego, żeby
powiedzieć, że człowiek jest nagi. Dzisiaj wszystko mamy dane, tak
bardzo dane, że aż oczywiste, pozbawione tajemnicy i intelektualnej
pracy, w związku z tym ja za bardzo nie narzekam na świat, który mnie
zbudował. Nie żałuję niczego, co w moim życiu miało miejsce. Zresztą
myślę, że życie bez zakazów jest równie nudne jak to z zakazami.

A Pan, Panie Andrzeju, ma czego żałować?

ANDRZEJ: Gdy przypomnę sobie, jak działał na mnie ten „Taniec śmierci”,
gdy byłem dzieckiem, jak bardzo bolało mnie nawet samo wyobrażenie sobie
tego, że wkładam palec do tego piekielnego ognia, jaka silna była to
sugestia, że to jest coś najgorszego, co może w życiu spotkać człowieka,
to boli mnie do dziś. Ale… poza piekłem było niebo z aniołkami, które
unoszą się w powietrzu. I to była dla mnie taka trochę zachęta do
latania, uniesienia się, nieważkości, czegoś wspaniałego.

Możliwości oderwania się od ziemi?

ANDRZEJ: