Jak zwierzę

Tytuł oryginału: Being a Beast: Adventures Across the Species Divide

Copyright © Charles Foster, 2016

Copyright © Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o., 2017

Copyright © for the Polish translation by Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o., 2017

Redaktor prowadząca: Monika Długa

Redakcja: Natalia Szczepkowska

Korekta: Anna Wawrzyniak-Kędziorek

Projekt typograficzny i łamanie: Barbara Adamczyk

Projekt okładki, stron tytułowych i wyklejki: Urszula Gireń

Ilustracje: Magdalena Bloch

Konwersja publikacji do wersji elektronicznej: Dariusz Nowacki

Wydanie elektroniczne 2017

eISBN 978-83-7976-770-0

Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o.

ul. Fredry 8, 61-701 Poznań

tel.: 61 853-99-10

fax: 61 853-80-75

redakcja@wydawnictwopoznanskie.com

www.wydawnictwopoznanskie.com

Mojemu ojcu,

który nigdy nie wracał do domu bez znalezionego przy drodze zwierzęcia,

który płacił za moją formalinę i moje szklane oczy,

którego kocham i szanuję.

Pytając, czym jest zwierzę, a także czytając dziecku bajkę o psie, czy walcząc o prawa zwierząt, zastanawiamy się też, czym różni się bycie człowiekiem od bycia zwierzęciem. Zastanawiamy się, czym jest człowiek.

Jonathan Safran Foer, Zjadanie zwierząt[1]

[1]Jonathan Safran Foer, Zjadanie zwierząt, przeł. Dominika Dymińska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013, s. 52.

Od autora

Chcę wiedzieć, jak to jest być dziką istotą.

Może mi się to nawet udać. Wesprę się wprawdzie neurobiologią, a także odrobiną filozofiii dużą dawką poezji Johna Clare’a, ale moje zadanie sprowadzi się w głównej mierze do powolnego schodzenia na niebezpiecznie niskie konary drzewa ewolucji; zagrzebywania się w norze wykopanej w walijskiej górze, odwracania kamieni w rzece przepływającej przez hrabstwo Devon, poznawania stanu nieważkości, kształtu wiatru, doświadczania nudy oraz tego uczucia, kiedy mierzwa włazi do nosa, dygotania i wsłuchiwania się w trzaski wysychających rzeczy.

Literatura przyrodnicza przedstawiała zwykle ludzi przechadzających się z kolonialną pewnością siebie po dzikich terenach i opisujących jez perspektywy 180 centymetrów albo ludzi udających, że zwierzęta noszą ubrania. Moja książka jest próbą spojrzenia na świat z perspektywy nagusieńkich walijskich borsuków, londyńskich lisów, wydr z parku narodowego Exmoor, jerzyków z Oksfordui jeleni szlachetnych z West Country; przekonania się na własnej skórze, co to znaczy pokonywać truchtem albo lotem koszącym przestrzeń konstruowaną w większym stopniuw oparciuo informacje węchowe i dźwiękowe niż wzrokowe. To coś w rodzaju literackiego szamanizmu — a zarazem przedniej zabawy.

Kiedy idziemy przez las, mamy do dyspozycji ten sam zbiór danych (światło, barwy, zapachy, dźwięki, i tak dalej) co wszystkie mieszkające w nim istoty. Czy jednak którakolwiek z nich rozpoznałaby nasz opis tego miejsca? Każdy organizm wytwarza sobie w mózgu inny obraz otoczenia. I potemw takim właśnie świecie żyje. Otaczają nas miliony innych światów. Poznawanie ich jest fascynującym wyzwaniem neurobiologiczno-literackim.

Neurobiologia czyni ogromne postępy: na przykład dzięki badaniom pokrewnych gatunków wiemy, a przynajmniej potrafimy odgadnąć, co dzieje się w nosie borsuka oraz w węchowych obszarach jego mózgu, kiedy przemierza świat. Ale to przecież zaledwie pierwszy krok w naszej literackiej podróży. Nawet jeśli, posiłkując się obrazami rezonansu magnetycznego, opiszemy, które części mózgu uaktywniają się u borsuka, kiedy wyczuwa on zapach ślimaka, zupełnie innym wyzwaniem będzie odmalowanie obrazu całego lasu tak, jak go postrzega borsuk.

Tradycyjna literatura przyrodnicza popełniała dwa grzechy: antropocentryzmu i antropomorfizmu. Antropocentryści opisują naturę w taki sposób, w jaki jawi się ona ludziom, a ponieważ piszą książki dla ludzi, ma to pewnie głęboki sens z komercyjnego punktu widzenia. Tyle że jest dość nudne. Antropomorfiści zakładają, że zwierzęta przypominają ludzi i ubierają jew dosłowne (jak Beatrix Potter) lub metaforyczne (jak Henry Williamson) szaty, a także wyposażają w nasze receptory zmysłowe i ludzki sposób rozumowania.

Starałem się wystrzegać obu tych grzechów — oczywiście na próżno.

Opisuję świat takim, jakim go widzi borsuk, lis, wydra, jeleń szlachetny i jerzyk. Posługuję się w tym celu dwiema metodami. Po pierwsze pochłaniam literaturę psychologiczną poświęconą pokrewnej tematyce, aby stwierdzić, co na temat funkcjonowania tych zwierząt udało się ustalić nauce. Po drugie zanurzam się w ich świecie. Kiedy jestem borsukiem, żyję w norzei jem dżdżownice. Jako wydra próbuję łapać ryby zębami.

Referowaniu odkryć psychologicznych towarzyszy ryzyko przynudzania albo hermetyczności. Opisowi, jakie to uczucie jeść dżdżownicę — ryzyko zrobienia z siebie kompletnego idioty.

Receptory zmysłowe pozwalają zwierzętom odmalowywać obraz otoczenia za pomocą znacznie szerszej palety kolorów, niżby mógł to zrobić jakikolwiek ludzki artysta. Niezwykle bliski związek zwierząt z ich środowiskiem sprawia, że konstruują one w umysłach swój świat ze znacznie większą pewnością niż (nawet) rolnik z dziada pradziada, którego przodkowie zdążyli od czasów neolitu zajrzeć pod każdy kamyk w okolicy.

Książka ta skupia się na czterech żywiołach, z których, według starożytnych, składał się świat. Każdemu przypisane jest inne zwierzę: ziemi — borsuk, który drąży w niej tunele, i jeleń szlachetny, który po niej galopuje; ogniowi — miejski lis żyjący w jasno oświetlonym świecie; wodzie — wydra; powietrzu — jerzyk: najbardziej zagorzały miłośnik przestworzy, który śpi w locie, utrzymując się w nocyw powietrzu dzięki prądom termicznym, i rzadko kiedy ląduje. Jeśli zmieszamy te żywioły w odpowiedniej proporcji, wydarzy się coś magicznego.

Rozdział 1 przedstawia problemy związane z obranym przeze mnie podejściem i próbuje się zawczasu uporać z niektórymi z nich. Jeżeli moja metodologia nie budzi waszych wątpliwości, możecie wskoczyć od razu do nory borsuka w Rozdziale 2.

Rozdział 2 został poświęcony właśnie borsukom. Jego akcja rozgrywa się w masywie Black Mountains w Walii, gdzie spędziłem kilka tygodni o różnych porach roku. Na przestrzeni kilku lat przesiedziałem w sumie pod ziemią około sześciu tygodni, nie tylko w Walii. Rozdział ten jest kolażem rozmaitych doświadczeń.

Będzie to dość długi rozdział. Zawiera wprowadzenie do wielu zagadnień i paru idei naukowych, które okażą się istotne później — na przykład do pojęcia pejzażu zbudowanego raczej z informacji węchowych niż wizualnych. Kolejne rozdziały będą krótsze właśnie dzięki informacjom zawartym w Rozdziale 2.

Rozdział 3 opowiada o wydrach — wędrowcach pokonujących ogromne odległości. Ich „lokalność” rozciąga się na znacznie większy obszar niż w przypadku innych omawianych tu ssaków. Ponieważ wydry przemieszczają się tuż przy ziemi, poznanie tras ich wędrówek jest równoznaczne z zagłębieniem się w fałdy krajobrazu. Wydry żyją w rozcieńczonych roztworach świata. My również, choć zazwyczaj sobie tego nie uświadamiamy. Nasi wspólni przodkowie wyszli z wody, a wydry do niej wróciły. Nie był to całkowity powrót, przez co są nam bliższe niż ryby.

Akcja tego rozdziału rozgrywa się w parku narodowym Exmoor, gdzie i tak spędzam większą część roku. Zgodnie ze zwyczajami wydr poruszałem się po sporym obszarze, choć głównie na rzekach East Lyn i Badgworthy Water oraz w strumieniach, które dopływają do nich z położonych wyżej wrzosowisk, oraz na północnym wybrzeżu hrabstwa Devon, gdzie uchodzą obie rzeki.

Rozdział 4 to spojrzenie na ludzkich mieszkańców miast przez pryzmat lisich oczu, uszu i nosa. Rozgrywa się w londyńskim East Endzie, gdzie mieszkałem przez wiele lat. Przemierzałem wtedy nocami ulice, wypatrując lisich rodzin.

W Rozdziale 5 wracam do Exmoor i na szkockie Western Highlands, aby spędzić trochę czasu pośród jeleni szlachetnych. Widujemy je czasami przez okna samochodów i wydaje nam się, że znamy je lepiej od pełzających, zagrzebujących się w ziemi istot. Nasza mitologia uprawomocnia tę zarozumiałość, a jednocześnie ją podważa. Rogaci bogowie przemykają z gracją przez naszą podświadomość. Są wielcy i doskonale widoczni, ale pozostają bogami i znikają, ledwie wyczuwając nasze spojrzenia.

Przez sporą część swojego życia próbowałem zabić jelenia. Ten rozdział przedstawia polowanie innego rodzaju — próbę wejścia w głowę tego zwierzęcia, a nie podkradnięcia się na odległość dwustu metrów od jego serca.

Rozdział 6 poświęciłem jerzykom, a jego akcja rozgrywa się w powietrzu między Oksfordem a Afryką Środkową. Jerzyki to królowie przestworzy. Wydają się równie nieważkie co mikroskopijne meduzy. Fascynowały mnie już we wczesnym dzieciństwie. Kiedy piszę te słowa w moim oksfordzkim gabinecie, metr nad moją głową pokrzykuje parka jerzyków, które uwiły tam gniazdo. Kawałek dalej, dokładnie na wysokości mojego wzroku, jerzyki urządzają koncerty. Odbyłem podróż śladem tych ptaków przez Europę do zachodniej Afryki.

Rozdział ten rozpoczyna się od zestawienia „faktów”, które wiele osób ze zrozumiałych powodów uzna za kontrowersyjne albo tendencyjne. Zdaję sobie sprawę z tego, że dowody przemawiające za wieloma z przedstawionych tam tez są mocno dyskusyjne. Nie zrażajcie się jednak, proszę, i wytrwajcie chwilę dłużej.

Wybierając jerzyki, postawiłem się naz góry przegranej pozycji. Trudno zrozumieć, dlaczego to zrobiłem. Żadne słowa nie pozwolą choćby zbliżyć się do wiernego opisu życia tych ptaków. Tyle tytułem usprawiedliwienia podejścia, które przyjąłem w tym rozdziale.

W Epilogu podsumowuję moją podróż przez pięć wszechświatów. Czy okazała się daremna? Czy opisałem cokolwiek poza wnętrzem mojej własnej głowy?

Miałem nadzieję stworzyć pracę w dużej mierze albo całkowicie wyzutą z mojej osoby. Jakże to było naiwne! Książka okazała się (w zbyt wielkim stopniu) poświęcona mojemu własnemu udziczeniu, odkrywaniu niedostrzeganej przeze mnie uprzednio dzikości w samym sobie oraz rozżaleniu nad jej utratą. Przepraszam.

Oksford, październik 2015

1.

Jak stawałem się zwierzęciem

Jestem człowiekiem. Przynajmniej w tym sensie, że moi rodzice byli ludźmi.

Ma to pewne konsekwencje. Nie mogę na przykład spłodzić dzieci z lisem. Jakoś się z tym pogodziłem.

Mimo to granice między gatunkami są, jeśli nie iluzoryczne, to z pewnością nieprecyzyjne, a czasami częściowo otwarte. Potwierdzi to każdy biolog ewolucyjny czy szaman.

Minęło zaledwie 30 milionów lat — mgnienie oka na Ziemi, gdzie życie ewoluuje od około 3,4 tysiąca milionów lat — odkąd miałem z borsukiem wspólnego przodka. Jeżeli cofniemy się o dalsze 40 milionów lat, będę wchodził w skład jednej rodziny nie tylko z borsukami, ale również z mewami srebrzystymi.

Wszystkie opisane w tej książce zwierzęta są w miarę blisko spokrewnione. To niezbity fakt. Jeżeli wydaje się to nieprawdopodobne, świadczy to tylko o tym, że nasze odczucia są biologicznymi analfabetami. I trzeba je poddać reedukacji.

W Księdze Rodzaju znajdziemy dwa opisy stworzenia. Jeżeli ktoś chciałby za wszelką cenę uznać je za źródło wiedzy historycznej, powinien wiedzieć, że są ze sobą całkowicie sprzeczne. W pierwszym człowiek został stworzony jako ostatnia istota. W drugim — jako pierwsza. Oba mają nam jednak do powiedzenia wiele ciekawych rzeczy na temat naszych relacji ze zwierzętami.

W pierwszym opisie człowiek został stworzony szóstego dnia wraz ze wszystkimi zwierzętami lądowymi. Wynikałoby z tego, że jesteśmy w podobnym wieku. Obchodzimy urodziny tego samego dnia.

W drugim opisie w Księdze Rodzaju zwierzęta zostały stworzone specjalnie po to, by dotrzymywać towarzystwa Adamowi. Samotność mu nie służyła. Ale wysiłki Boga poszły na marne: zwierzęta nie zapewniły Adamowi wystarczającego towarzystwa, dlatego stworzona została również Ewa. Adam ucieszył się na jej widok. „Nareszcie!”, wykrzyknął. Jest to okrzyk, który każdy z nas albo zdążył już wydać, albo ma nadzieję wydać pewnego dnia. Niektórych stanów samotności nie ukoi nawet kot. Nie oznacza to jednak, że boski plan okazał się całkowitym niewypałem — że zwierzęta pozostają dla nas całkowicie bezużyteczne jako towarzysze. Doskonale wiemy, że to nieprawda. Świadczy o tym choćby ogromny rynek karmy dla psów.

Adam nadał nazwy wszystkim ssakom i ptakom, zawiązując w ten sposób więź, która legła u podłoża jego i ich tożsamości. Pierwszymi wypowiedzianymi przez niego słowami były nazwy[2]. Wypowiadane przez nas słowa i używane określenia wypływają na to, kim jesteśmy. Adam został ukształtowany przez swoje relacje ze zwierzętami. Te relacje i ich konsekwencje są zresztą niepodważalnymi faktami historycznymi. Dorastaliśmy pośród zwierząt, które pełniły rolę naszych nianiek. Nauczyły nas chodzić, przytrzymując nas łapami pod ramię, kiedy wciąż poruszaliśmy się chwiejnym krokiem. Nazwy — które oznaczają kontrolę — ukształtowały z kolei zwierzęta. Jest to oczywisty, a często i tragiczny w skutkach fakt (przynajmniej dla zwierząt). Ze zwierzętami łączy nas nie tylko genetyczne pokrewieństwo i ogromna wspólna część DNA, ale również historia. Chodziliśmy do tej samej szkoły. Nie dziwmy się zatem, że czasami porozumiewamy się tymi samymi językami.

Człowiek przemawiający do swojego psa zaprzecza tezie o nieprzekraczalnej granicy oddzielającej oba gatunki. Wykonuje pierwszy i najważniejszy krok na drodze do stania się szamanem.

Jeszcze do niedawna ludziom nie wystarczała rola doktorów Dolittle’ów. Owszem, przemawiali oni do zwierząt; owszem, zwierzęta im odpowiadały. Tyle że nie odzwierciedlało to w wystarczającym stopniu zażyłości ich relacji. Niewiele z tego również wynikało. Zwierzęta nie chciały zdradzać niebezpiecznych, cennych sekretów, na przykład kierunku, w którym miało się udać stado w razie suszy, albo powodów, dla których ptaki opuściły przybrzeżne błota po północnej części jeziora. Aby uzyskać tego rodzaju informacje, należało z ekstatycznym uporem opowiedzieć się za tezą o wspólnym pochodzeniu. Trzeba było tańczyć w rytm bębnów wokół ogniska, aż odwodnionemu w ten sposób człowiekowi krew zaczynała tryskać z pękających naczyń włoskowatych; albo stać w lodowatej rzece i monotonnie zawodzić tak długo, aż miało się poczucie, że dusza wypływa nam przez usta niczym wymiociny; albo najeść się czerwonych muchomorów, wzbudzając w sobie w ten sposób poczucie, że unosimy się ku koronom drzew. Następnie należało przebić tę membranę, która oddziela nasz świat od pozostałych światów, nasz gatunek od pozostałych gatunków. Człowiek przeciskał się przez nią w tym epifanicznym wysiłku i zapadał w niej niczym w worku owodniowym. Opuszczał w nim ciało swojej ludzkiej matki i wyłaniał się z niego jako wilk albo antylopa gnu.

Tego rodzaju transformacje są przedmiotem najwcześniejszych przykładów działalności artystycznej człowieka. W paleolicie górnym, kiedy to, jak się wydaje, ludzka świadomość rozbłysła po raz pierwszy w neuronalnym buszu stworzonym przez ewolucję, człowiek wpełzał do jaskiń, owych zimnych macic, i malował na ścianach wizerunki terianotropów — zwierzęco-człowieczych hybryd: ludzi z głowami i kopytami dzikich bestii; zwierzęta z ludzkimi rękami i dzidami.

Religia zachowała terianotropiczną naturę nawet w zurbanizowanych, uporządkowanych kulturach Egiptu i Grecji. Helleńscy bogowie nieustannie zmieniali się w zwierzęta, żeby podglądać śmiertelników. Egipska sztuka religijna jest kolażem ludzkich i zwierzęcych części ciała. Tradycja ta znajduje oczywiście kontynuację w hinduizmie. Kiedy piszę te słowa, spogląda na mnie podobizna słoniogłowego boga Ganeśy. Dla milionów ludzi na cześć zasługują jedynie bogowie amfibiotyczni — ci, którzy potrafią przemieszczać się między światami. Światy te reprezentowane są przez ludzkie i zwierzęce formy. Wydaje się to wyrazem odwiecznej i szczerej potrzeby zjednoczenia światów człowieka i zwierząt.

Znają ją doskonale dzieci, u których nie zaniknęła ona jeszcze w takim stopniu jak u dorosłych. Przebierają się za psy. Malują twarze, aby upodobnić się do tygrysów. Kładą się do łóżek z misiami i chcą trzymać klatkę chomika w swojej sypialni. Przed snem proszą rodziców, żeby przeczytali im jakąś bajkę o zwierzętach, które ubierają się i mówią jak ludzie. Piotruś Królik i kaczka Tekla Kałużyńska z powieści Beatrix Potter to współczesne szamańskie terianotropy.

Sam taki byłem. Za wszelką cenę chciałem być bliżej zwierząt. Częściowo wynikało to z przekonania, że wiedzą one coś, czego ja nie wiem, a co, z jakichś nieodgadnionych powodów, wiedzieć powinienem.

W naszym ogrodzie mieszkał kos, którego żółto-czarne oko sprawiało wrażenie wszystkowiedzącego. Doprowadzało mnie to do szału. Obnosił się z tą swoją wiedzą, a tym samym dawał mi odczuć moją ignorancję. Mrugające oko kosa wydawało się pokazywać migawki starej mapy ze skarbem piratów. Widziałem krzyżyk wskazujący miejsce ukrycia skarbu; wiedziałem, że zakopano tam niewyobrażalne wspaniałości, które całkowicie odmieniłyby moje życie — gdyby tylko udało mi się je odnaleźć. Za nic jednak nie mogłem dopatrzeć się lokalizacji tego krzyżyka.

Próbowałem wszystkiego. Zanudzałem innych opowieściami o kosie. Godzinami przesiadywałem w pobliskiej bibliotece, zgłębiając każdą książkę, która choćby wspominała o kosach; zdobytą wiedzę zapisywałem w zeszycie. Sporządziłem mapę gniazd kosów w okolicy (głównie w podmiejskich żywopłotach), odwiedzałem je każdego dnia, nosząc ze sobą krzesełko. W podwędzonej książce rachunkowej sporządzałem drobiazgowe raporty z poczynionych obserwacji. W jednej z szuflad w sypialni trzymałem skorupki jajek kosów. Obwąchiwałem je co rano, próbując wejść w umysł pisklęcia, aby któregoś dnia upodobnić się do kosa; obwąchiwałem je też wieczorami, w nadziei, że we śnie odrodzę się jako kos. Miałem kilka ususzonych języków, które wyrwałem szczypcami z dziobów kosów zabitych przez samochody — spoczywały na pierzynkach z waty w pudełkach po zapałkach marki Swan Vestas. Moją kolejną pasją było wypychanie zwierząt: kosy z rozłożonymi skrzydłami krążyły nad moim łóżkiem, zawieszone pod sufitem na nitkach, a z drewnianych półek spoglądały na mnie bardziej zdeformowane osobniki. Przy łóżku trzymałem mózg kosa w formalinie. Obracałem nieustannie słoik w dłoniach, próbując wwiercić się w umysł ptaka. Często zasypiałem z nim w dłoniach.

Na próżno. Kos pozostawał równie nieprzenikniony co wcześniej. Jego nieprzemijająca tajemniczość okazała się jednym z najcudowniejszych zrządzeń losu. Gdybym jako dziecko choćby na chwilę nabrał przekonania, że zrozumiałem jego sekret, zakończyłoby się to katastrofą. Mógłbym skończyć jako nafciarz, bankier albo alfons. Pojawiające się na wczesnym etapie życia przekonanie, że się wszystko potrafi albo rozumie, zamienia ludzi w potworów. Tajemnicze kosy do dziś poskramiają moje ego i utwierdzają mnie w przekonaniu, że wszystkie istoty — w tym, a może zwłaszcza, ludzie — są nieprzeniknione.

Nie oznacza to jednak, że nie możemy poradzić sobie lepiej niż ja z kosami. Bynajmniej.

Absolutnie nie wątpię w realność prawdziwej szamańskiej transformacji. Sam jej nawet doświadczyłem: opowieścią o czarnowronie podzielę się z wami kiedy indziej. Było to jednak doświadczenie męczące i, przynajmniej dla mnie, stanowczo zbyt przerażające, abym zdecydował się do niego regularnie powracać. Jest zbyt dziwaczne, by większość ludzi mogła uwierzyć w jego skuteczność. Istnieje zapewne wiele powodów do lektury książki o byciu borsukiem, napisanej przez osobę, która zażyła środki halucynogenne u siebie w domu i której wydawało się, że zamieniła się w to zwierzę, niemniej nie dowiemy się w ten sposób niczego nowego o borsukach ani lasach liściastych.

To samo można powiedzieć o pseudoszamanizmie J.A. Bakera, o którego kanonicznej książce The Peregrine można powiedzieć, że uczyniła dla jednego gatunku to, co ja próbuję tu zrobić dla pięciu. Baker podążał wszędzie za swoimi sokołami wędrownymi i w pewnym sensie sam się do nich upodobnił. Deklaruje otwarcie, że jego celem było unicestwienie własnego „ja”: „Gdziekolwiek tej zimy uda się [sokół wędrowny], tam podążę i ja. Będę z nim dzielił strach, uniesienie, nudę i życie myśliwego. Będę za nim podążał tak długo, aż moja drapieżna ludzka sylwetka przestanie rzucać cień na rozedrgany kalejdoskop kolorów, który zabarwia dołek środkowy jego wspaniałego oka. Moja pogańska głowa zanurzy się w zimowym krajobrazie i ulegnie oczyszczeniu”.

Jeżeli mielibyśmy wierzyć Bakerowi, cel ten udało się zrealizować. Autor zaczął podświadomie naśladować ruchy jastrzębia, a w jego mowie zaimki zmieniły się z „ja” na „my”: „Wiedziemy w tych dniach żywot na otwartej przestrzeni, to samo ekstatyczne podszyte lękiem życie”.

Podziwiam Bakera jak mało kto, ale nie potrafiłbym podążyć tą samą drogą. Nie noszę w sobie jego zdesperowanej udręki, jego pragnienia rozwodnienia własnego „ja” ani jego przekonania, że rozpustny świat przyrody, w którym nagminnie ukręca się głowy i rozbebesza dzieci, w większym stopniu uosabia moralność niż jakiekolwiek rozwiązanie stworzone lub praktykowane przez ludzi. Rozpłynięcie się, jako metoda, stwarza również zasadnicze problemy natury literackiej. Jeżeli J.A. Baker miałby naprawdę zniknąć, kto w takim razie opowiada jego historię? A jeżeli nie znika, dlaczego mielibyśmy ją traktować poważnie? Baker próbuje rozwiązać ten dylemat, tworząc (jak zauważa Robert Macfarlane) nowy język: bezskrzydłe rzeczowniki pikują i poruszają się lotem ślizgowym; kopiące nory czasowniki wykonują salta na skraju atmosfery; przysłówki dopuszczają się haniebnych czynów. Uwielbiam tę obcość, ale dowiaduję się z niej więcej o języku niż o sokołach wędrownych. Nieustannie powraca pytanie: Kto mówi? Sokół wędrowny, którego wyposażono w wykształcenie uzyskane na Cambridge? Czy Baker zsokolony? Ani przez chwilę nie jesteśmy tego pewni, dlatego ta metoda nigdy w pełni nie przekonuje. Ma w sobie pewną poetyckość, ale ani na moment nie odsłania kart.

Pomijając może szamańskie transformacje, zawsze będzie istniała granica między mną a obserwowanymi przeze mnie zwierzętami. Trzeba się z tym zwyczajnie pogodzić i próbować tę granicę możliwie dokładnie wyznaczyć — przynajmniej dla spójności wywodu. Byłoby czymś dość prozaicznym móc oznaczyć każde zdanie z tej książki stwierdzeniem: „Charles Foster pisze tu o dzikim zwierzęciu” — w odróżnieniu od: „Możemy tu mieć do czynienia z mistyczną wypowiedzią człowieka-borsuka” — ale zwiększyłoby to znacznie przejrzystość wywodu.

Moja metoda polega zatem na podejściu do tej granicy tak blisko, na ile to możliwe, i zajrzeniu za nią za pomocą wszystkich możliwych narzędzi. Proces ten różni się zasadniczo od zwykłej obserwacji. Typowy obserwator, skulony w zamaskowanej kryjówce z lornetką w dłoni, nie zawraca sobie głowy poruszającym pytaniem Anaksymandra: „Co widzi sokół?”, nie wspominając o jego współczesnym, szerszym, neurobiologicznym przeformułowaniu: „Jakiego rodzaju świat powstaje w umyśle sokoła za sprawą przetwarzania przez niego danych dostarczanych przez receptory zmysłowe i interpretowania ich zgodnie z jego zapisem genetycznym i zdobytym uprzednio doświadczeniem?”. To są właśnie pytania, które sobie zadaję.

Do międzygatunkowej granicy możemy podejść zaskakująco blisko w dwóch miejscach. Właśnie tam ustawiłem swoje kryjówki. Miejscami tymi są fizjologia i pejzaż.

Fizjologia: z powodu naszego bliskiego ewolucyjnego pokrewieństwa jestem, przynajmniej pod względem zestawu receptorów zmysłowych, dość podobny do większości zwierząt opisanych w tej książce. W sytuacjach, kiedy to podobieństwo jednak nie zachodzi, istnieje zasadniczo możliwość opisania i (z grubsza) zmierzenia tych różnic.

Zarówno ssaki, do których sam się zaliczam, jak i ptaki, używają na przykład narządów ścięgnistych Golgiego, ciałek Ruffiniego i wrzecionek nerwowo-mięśniowych do określania położenia w przestrzeni różnych części swojego ciała, a dzięki wolnym zakończeniom nerwowym mogą podskoczyć, kiedy coś je przerazi lub oparzy. Jako człowiek zbieram i przesyłam do mózgu nieobrobione dane gromadzone przez zmysły bardzo podobnie jak większość ssaków i ptaków.

Analizując rozmieszczenie i zagęszczenie różnego rodzaju receptorów, możemy określić typ i natężenie sygnałów przesyłanych do mózgu. Weźmy na przykład ostrygojada, który penetruje dziobem piasek w poszukiwaniu robaków. Na końcu jego dzioba znajduje się duża liczba komórek Merkla, ciałek Herbsta, ciałek Grandry’ego, ciałek Ruffiniego i wolnych zakończeń nerwowych. W mokrym piasku, na skutek dziobnięcia, rozchodzą się fale uderzeniowe, a sieć receptorów wykrywa — na podobieństwo sonaru w łodzi podwodnej — nieciągłości w powracającym sygnale, które mogą wskazywać na obecność robaka. Część receptorów, zdolnych do wykrycia drobnych wibracji, wychwytuje ocieranie się włosków robaka o ściany jego jamki. Gdybyśmy mieli porównać to doświadczenie do ludzkich doznań, najbardziej przypominałoby seks. Jeden z mocniejszych argumentów przeciwko obrzezaniu mówi, że mężczyzna w mniejszym stopniu przypomina wtedy ostrygojada. Po wewnętrznej stronie napletka występuje bowiem podobne nagromadzenie komórek Merkla i innych receptorów, które są przyjemnie pocierane w czasie stosunku płciowego (biedna żołądź zawiera zaledwie kilka wolnych zakończeń nerwowych, często niemal całkowicie wyrugowanych na skutek dziesięcioleci masturbacji i ocierania się o szorstkie spodnie). Polowanie na robaki przez ptaki brodzące w ujściach rzek powinno zatem mieć, pod względem natężenia sygnału, wymiar iście tektoniczny. To zupełnie tak, jakbyśmy chodzili między regałami w hipermarkecie w stanie nieustającego rozedrgania i docierali na skraj orgazmu, ilekroć zobaczymy ulubione płatki śniadaniowe.

Okazuje się jednak, że jest inaczej. Wszystko za sprawą przetwarzania informacji w mózgu. Gdybyśmy uszkodzili korę mózgową największego ogiera pośród niemieckich gwiazdorów filmów porno, biedak nie przeżyłby już nigdy orgazmu. To nieprawda, że mózg mężczyzny znajduje się w spodniach. Źródło satysfakcji nawet najbardziej bezwzględnego gwałciciela zlokalizowane jest w głowie. Podobnie ostrygojad wyczuwa robaki piaskowe tylko w głowie.

I tu pojawia się istotny dla mnie problem: jak przebiega tajemniczy proces przekładania się sygnału na działanie czy doznanie? Świat, w którym żyję, jest wytworem mojego umysłu. Całkowicie unikalnym. Nawiązywanie intymnych relacji z innymi ludźmi polega na zdobywaniu umiejętności oprowadzania ich po własnym wnętrzu. Poczucie osamotnienia jest druzgocącym przekonaniem, że nawet jeśli dobrze radzimy sobie z formułowaniem tego rodzaju zaproszeń, nikt nie będzie miał okazji nas odwiedzić.

Nie możemy jednak ustawać w wysiłkach. Jeżeli damy w tej kwestii za wygraną w odniesieniu do ludzi, zamieniamy się w żałosnych mizantropów. Jeżeli damy za wygraną w odniesieniu do świata przyrody, zaczynamy w bezmyślny sposób budować obwodnice, zakładać pułapki na borsuki albo stajemy się samolubnymi mieszczuchami.

Nie jesteśmy zupełnie bezsilni. Przeczytałem wiele książek poświęconych fizjologii i starałem się stworzyć mapy somatosensoryczne moich zwierząt, czyli schematy przedstawiające części ciała w taki sposób, żeby rozmiarami odzwierciedlały ich znaczenie dla umysłu. Ludzie mają na nich wielkie dłonie, twarze i genitalia, ale patykowate, niewykorzystywane torsy. Myszom wyrastają wielkie siekacze upodabniające je do tygrysów szablozębnych (rodem z koszmarów sennych jaskiniowców), wielkie łapy i wąsy grube niczym węże ogrodowe.

Należy ostrożnie podchodzić do obrazów somatosensorycznych: nie mówią nam one nic o charakterze samego przetwarzania danych ani o jego rezultacie. Pokazują, jaka ilość oprzyrządowania została przypisana do wąsów, ale nie wspominają o tym, że mysz żyje w świecie, który z jej perspektywy składa się głównie z nich. Niemniej jest to dobry punkt wyjścia.

Możemy również pokusić się o ostrożne porównania z naszymi własnymi reakcjami na określone sytuacje.

Choć w ostatecznym rozrachunku wszystko zależy od sposobu przetwarzania danych, można chyba rozsądnie założyć, że kiedy lis i ja następujemy na drut kolczasty, „doświadczamy” czegoś podobnego. Użycie cudzysłowu jest istotne w przypadku lisa. Powrócę do tego wątku później, tu jednak, posługując się cudzysłowem, chcę tylko stwierdzić, że receptory bólu w łapie lisa i w mojej stopie uaktywniają się w zasadzie w identyczny sposób i wysyłają impulsy elektryczne w zasadzie identycznymi kanałami obwodowego i centralnego układu nerwowego do mózgu, który je przetwarza i w obu wypadkach wysyła do mięśni komunikat: „Zdejmij łapę/stopę z drutu” — jeżeli z zadaniem tym nie uporała się już wcześniej odruchowa reakcja. Przetworzenie tej informacji przez mózg, zarówno u lisa, jak i u mnie, zakończy się utworzeniem reguły: „Nie stawaj więcej na drucie kolczastym: to nic przyjemnego”. Wejdzie ona w skład doświadczenia, które będzie dla nas ze wszech miar wspólne. U każdego z nas miało ono identyczną z neurologicznego punktu widzenia genezę: obaj wiemy, jakie doznania towarzyszą nadepnięciu na drut kolczasty i jest to wiedza odmienna od tej, jaką posiadają ludzie i zwierzęta, które nigdy na niego nie nadepnęły. Zakładam, że istnieje wiele neurologicznych sekwencji, które można zasadnie uznać za wspólne dla mnie i jakiegoś zwierzęcia. Jeżeli w dolinie, w której oboje leżymy, wieje wiatr, oboje podobnie go odczujemy. Może on oczywiście dla nas znaczyć (i będzie znaczył) co innego. Lisowi powie przede wszystkim, że króliki zgromadzą się w lesie pod kasztanowcami; mnie — że robi mi się zimo i muszę założyć kolejną warstwę ubrania. Nie oznacza to jednak, że żadne z nas go nie odczuło. Doświadczenie jest wspólne, a różnic w znaczeniu można się domyślić dzięki obserwacji.

Jako ludzie mamy skłonność do umniejszania roli naszego doświadczenia zmysłowego — zakładamy, że wszystkie dzikie zwierzęta znacznie lepiej od nas wiedzą, jak się tę dzikość „je”. Podejrzewam, że próbujemy w ten sposób usprawiedliwić przed samymi sobą nasze żałośnie wyzute z doznań zmysłowych miejskie życie („Muszę mieszkać w domu z centralnym ogrzewaniem i kupować jedzenie w puszkach, ponieważ nie potrafiłbym żyć na drzewie i łapać wiewiórek”), a także podkreślić naszą rzekomą kognitywną przewagę nad zwierzętami („One mają ode mnie lepszy węch i słuch, ponieważ ja przeszedłem na wyższy poziom i nie potrzebuję już tego rodzaju prostych funkcji sterowanych przez pień mózgu. Węch nie jest mi potrzebny: posługuję się umysłem, który jest znacznie skuteczniejszym narzędziem”). Tak naprawdę wcale nie jesteśmy tacy słabi. Małe dzieci potrafią usłyszeć dźwięki o częstotliwości przekraczającej 22 tys. herców. To niewiele mniej od psa (średnio 40 tys. herców) i znacznie lepiej od cyranki (do 2 tys. herców) i większości ryb (zazwyczaj niewiele ponad 500 herców). W niskich częstotliwościach radzimy sobie znacznie lepiej od większości małych ssaków. To dobry argument — jeżeli w ogóle jeszcze jakiegoś potrzeba — żeby nie chodzić do klubów. Nawet nasze powonienie, które, jak podejrzewamy, uległo atrofii na skutek zmian cywilizacyjnych, okazuje się (u większości) zaskakująco nienaruszone. I użyteczne. Trzy czwarte ludzi potrafi za pomocą węchu rozpoznać, którą z przedstawionych im koszulek mieli wcześniej na sobie. Ponad połowa trafnie wybiera taką koszulkę spośród dziesięciu innych. Czy wam się to podoba, czy nie, jesteście zwierzętami wyposażonymi w różne zmysły, które mają wszelkie szanse wyczuć to samo zapachowe, świetlne albo wibrujące zjawisko, co wasi kuzyni na polach i w lasach.

W wielu obszarach mamy wręcz przewagę. Lepiej rozwinięte zdolności kognitywne pozwalają nam uwzględniać w interpretacji świata fakt posiadania przez nas tych zdolności i naszą fizjologiczną odmienność od zwierząt, a tym samym opisywać te aspekty, w których się od nich różnimy i te, w których jesteśmy do nich podobni. Ale przedstawiciel gatunku ludzkiego jest również z innych powodów lepiej predysponowany do napisania tej książki niż surykatka. Lepiej radzimy sobie w tworzeniu fizjologicznych uogólnień, co wynika z naszej wszystkożerności: surykatka zbytnio koncentrowałaby się na doznaniach węchowych, żebyśmy mogli ją uznać za wiarygodną autorkę. Dysponujemy również przewagą perspektywy. Kiedy któraś z moich praprzodkiń, zamieszkująca sawannę we wschodniej Afryce, stanęła po raz pierwszy w pozycji wyprostowanej na tylnych nogach, ludzkość wzniosła się znacznie wyżej niż o tych kilka stóp. Była to podróż do nowego świata. Moi przodkowie stali się w jednej chwili istotami, których nie ograniczały już wysokość trawy i spękana od słońca ziemia, ale daleki horyzont i gwiazdy. Księga Rodzaju stwierdza, bez wątpienia słusznie, że ludzkość uzyskała wizualną dominację nad wszystkim, co pełza po ziemi. Postrzegała te stworzenia w sposób odmienny niż one ją. One musiały zadzierać głowy, a ona, siłą rzeczy, zaczęła spoglądać na nie z góry. Zaczęła zauważać regularności w ich śladach w buszu, których one same nie zauważały. Patrzyła na ich grzbiety, na szerszy kontekst ich życia i na jego prawidłowości. Pod pewnymi względami widziała je lepiej niż one mogły zobaczyć same siebie. A wszystko to tylko dzięki dwunożności. Jej znaczące zdolności poznawcze (niezależnie od tego, czy do ich rozwoju doszło wtedy, czy wcześniej) zwielokrotniły jeszcze tę przewagę.

Zaawansowane zdolności poznawcze pozwalają nam tworzyć i testować wiele hipotez (w wygodnym zaciszu własnej jaskini, a nie w przerażającym świecie strzał, rogów i kopyt, gdzie istota żywa otrzymuje zazwyczaj jedną szansę na znalezienie prawidłowej odpowiedzi), często zawierających wiele zmiennych, na temat tego, co dzikie zwierzę zrobi w następnym tygodniu. Wymaga to tworzenia i uruchamiania programów komputerowych. Każdy z nas bez przerwy to robi: nazywamy to myśleniem. Oznacza to, że myśliwy z rodzaju ludzkiego będzie prawdopodobnie wiedział lepiej od dzikiego zwierzęcia, co zrobi ono w przyszły wtorek. Sam udany rzut dzidą można by nawet uznać za przekonujący dowód na to, że ów myśliwy zna zwierzę lepiej niż ono samo siebie. A moi przodkowi byli niezwykle skutecznymi myśliwymi.

Ze zdolności poznawczych (choć nie z samej mocy obliczeniowej) wynika Teoria Umysłu, czyli zdolność postawienia się w pozycji innej istoty, która różni się od prostego rozumowania typu: „Co to zwierzę będzie robiło w przyszłym tygodniu?”. Kobiety mają bardziej rozbudowaną Teorię Umysłu niż mężczyźni, co sprawia, że są one zwykle milszymi osobami — rzadziej wszczynają konflikty i nie wygłaszają tylu egocentrycznych monologów przy stole.

Nie ma powodu, byśmy ograniczali Teorię Umysłu do zdolności wchodzenia w czyjąś skórę. Wynika z niej również zdolność wchodzenia w sierść, futro i łuski. Ogólnie rzecz biorąc, jest to umiejętność dostrzegania współzależności łączących różne elementy świata — właśnie z tego powodu w średniowieczu podtapiano czarownice i palono je na stosach. Nie powinno dziwić, że Kościół spalił znacznie więcej czarownic niż czarnoksiężników albo że wiedźmy znacznie częściej oskarżano o posiadanie zwierzęcych kompanów, w których skórę mogły w każdej chwili wskoczyć. Szamańska transformacja to naturalne następstwo wysoko rozwiniętej Teorii Umysłu. Jeżeli potrafimy się zagłębiać w umysły innych gatunków, możemy przy okazji wejść w ich skórę, a wtedy ręce pokrywają nam się piórami, a z palców wyrastają pazury.

Ponieważ w kulturach łowieckich szamani odgrywają kluczową rolę w odnajdywaniu i zabijaniu zwierząt, w człowieku zaczyna narastać konflikt, który można rozwiązać tylko przez szczerą pokutę i kosztowny rytuał. Wszyscy cywilizowani myśliwi przywiązują się do swoich zdobyczy za sprawą tej samej Teorii Umysłu, która każe nam wczuwać się w sytuację naszych dzieci i opłakiwać zmarłych. Inna postawa byłaby niebezpieczna, jak mówi stara mądrość — i w tym przypadku stara mądrość się sprawdza. Nasza planeta, czy też jej rogaci bogowie, surowo oceni dokonywaną przez nas zagładę ekologiczną.

Ja sam zdążyłem już odwiesić strzelbę i przekonać się do tofu, ale w przeszłości regularnie skradałem się uzbrojony po zęby przez lasy i po górach. Afrykańskie antylopy popatrują z niechęcią na mojego laptopa w chwili, gdy piszę te słowa. Co roku w październiku wsiadam do pociągu i jadę na północ, żeby podglądać jelenie szlachetne w Górach Kaledońskich w Szkocji. Miałem mordercze zamiary wobec saren w Somerset i dzikiego ptactwa na słonych błotach w Kencie. Moje żona służyła za podpórkę dla broni, kiedy polowałem na króliki. Dziesięcioletniej córce kupiłem strzelbę kalibru .410. Polowałem konno w asyście beagli, foxhoundów i staghoundów, co miesiąc pisałem felieton do tygodnika myśliwskiego „The Shooting Times”. Moje nazwisko pojawia się w pozłacanych księgach myśliwskich spoczywających w eleganckich rezydencjach poza miastem. Zostałem uwieczniony z uśmiechniętą twarzą na fotografiach ze stertami zabitych grzywaczy w Lincolnshire. Całymi nocami polowałem na trocie w Kintyre i nadal potrafię zarzucić wędkę techniką spey, której nauczyłem się podczas wiosennych połowów łososi w Royal Dee. W pubach podśpiewuję Dido, Bendigo, modulując głos w sposób imitujący wykonanie tej piosenki myśliwskiej na Rydal Hound Show, gdzie usłyszałem ją po raz pierwszy. Wciąż uczestniczę w targach myśliwskich i nadal pożądliwie głaszczę wykonaną z orzechowca osadę strzelby.

Wszystko to ogromnie mnie zawstydza. Żałuję wielu rzeczy, które robiłem. Stałem się przez nie gruboskórny. Potem musiało minąć wiele czasu, zanim zrzuciłem z siebie resztki tej gruboskórności. Ale wiele się też nauczyłem. Opanowałem sztukę czołgania się i bezgłośnego, nieruchomego leżenia. Kiedyś, podczas pobytu w Argyllshire, przez trzy godziny leżałem w wodzie, która wpływała mi za kołnierzyk i wypływała nogawkami spodni. Siedziałem nieruchomo w lesie w Bułgarii, obserwując, jak gzy ustawiają się w kolejce, żeby użądlić mnie w dłoń; a także w rzece w Namibii, gdzie pijawki podążały wytrwale po moich nogach od kostek ku pachwinie. Niejeden świt na bagnach witałem ze wzrokiem na wysokości głowy kaczki krzyżówki. Znam na wylot zimowy taniec gałęzi dwóch jaworów w Somerset Levels. Wiem, dlaczego węgorze wychodzą z rzeki Isle i kierują się przez trawiaste tereny ku pobliskiej Isle Abbots. Odróżniam od siebie zapach łajna dwóch samców sarny, które mieszkają nieopodal Ilminster.

Odzyskałem w ten sposób zmysły: człowiek ze strzelbą widzi, słyszy, wyczuwa nosem i przeczuwa intuicją znacznie więcej niż gdyby był uzbrojony tylko w atlas ptaków i