Mapa wzrostu. Szanse gospodarcze dla państw grupy BRICS

Ty­tuł ory­gi­na­łu:

The Growth Map

First pu­bli­shed in Gre­at Bri­ta­in in the En­glish lan­gu­age by Pen­gu­in Bo­oks Ltd.

Prze­kład: Ju­sty­na Jan­nasz

Pro­jekt okład­ki: Łu­kasz Paw­lak

Re­dak­cja: Elż­bie­ta So­bo­lew­ska

Re­dak­cja tech­nicz­na: Pa­weł Żuk

Co­py­ri­ght © 2012 O’Neil Jim

Co­py­ri­ght © for the Po­lish edi­tion

by Stu­dio EMKA, War­sza­wa 2013

Wszel­kie pra­wa, włącz­nie z pra­wem

do re­pro­duk­cji tek­stów w ca­ło­ści lub w czę­ści,

w ja­kie­kol­wiek for­mie – za­strze­żo­ne.

Wszel­kich in­for­ma­cji udzie­la:

Wy­daw­nic­two Stu­dio EMKA

ul. Kró­lo­wej Al­do­ny 6, 03-928 War­sza­wa

Tel./fax 22 628 08 38, 616 00 67

wy­daw­nic­two@stu­dio­em­ka.com.pl

www.stu­dio­em­ka.com.pl

ISBN 978-83-63773-57-1

Skład i ła­ma­nie: www.an­ter.waw.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Wstęp:Brawurowy wzrost

Wio­sną 2008 r. wy­ku­pi­łem na paź­dzier­nik wy­ciecz­kę w Hi­ma­la­je. Mia­ła to być nie­spo­dzian­ka dla żony – pre­zent na dwu­dzie­stą pią­tą rocz­ni­cę na­sze­go ślu­bu. Ce­lem trek­kin­gu była baza u stóp Mo­unt Eve­re­stu. Na trzy ty­go­dnie przed na­szym wy­jaz­dem upadł bank Leh­man Bro­thers, czwar­ty pod wzglę­dem wiel­ko­ści bank na świe­cie. Jego ban­kruc­two sta­ło się za­pal­ni­kiem glo­bal­ne­go kry­zy­su.

Wów­czas by­łem jesz­cze głów­nym eko­no­mi­stą w lon­dyń­skim biu­rze Gold­man Sachs, in­ne­go wio­dą­ce­go ame­ry­kań­skie­go ban­ku in­we­sty­cyj­ne­go. Czu­łem się roz­dar­ty. Co ro­bić? Je­chać w po­dróż i przez dwa ty­go­dnie nie być w pra­cy? A co gor­sza, w ogó­le nie wie­dzieć, co się dzie­je? Z per­spek­ty­wy bran­ży fi­nan­so­wej wy­da­wa­ło się, że świat się wali. Po dłu­gich roz­wa­ża­niach, po­mi­mo roz­te­rek, uzna­łem, że po­win­ni­śmy po­je­chać. W su­mie, gdy­bym od­kła­dał wa­ka­cje na mo­ment, gdy na świe­cie za­pa­nu­je cał­ko­wi­ty spo­kój, mógł­bym się ich nig­dy nie do­cze­kać. A wte­dy wła­śnie bar­dzo po­trze­bo­wa­łem od­po­czyn­ku. Przez wie­le ty­go­dni pra­co­wa­łem nie­mal bez prze­rwy, na­wet week­en­dów nie mia­łem wol­nych. Po­my­śla­łem, że nie po­wstrzy­mam kry­zy­su, zo­sta­jąc w biu­rze na ko­lej­ne dwa ty­go­dnie. Może wię­cej po­żyt­ku przy­nie­sie mi ode­rwa­nie się i po­byt z dala od ca­łe­go za­mie­sza­nia.

W dro­dze pod Mo­unt Eve­rest spę­dzi­li­śmy noc w sto­li­cy Ne­pa­lu, Kat­man­du, cze­ka­jąc na prze­ra­ża­ją­cy lot do Lu­kli, gdzie mie­li­śmy wy­lą­do­wać na lot­ni­sku Ten­zin­ga Hil­la­re­go. W ho­te­lo­wej re­stau­ra­cji nie było ni­ko­go oprócz nas, więc kie­row­nik sali miał dość cza­su, by po­ga­wę­dzić z nami przy ko­la­cji. W pew­nej chwi­li wspo­mniał o ogar­nia­ją­cym świat „kry­zy­sie kre­dy­to­wym”. Dla nas, lu­dzi Za­cho­du, kry­zys kre­dy­to­wy ozna­cza przede wszyst­kim na­gły spa­dek do­stęp­no­ści kre­dy­tów ban­ko­wych. Ale w Ne­pa­lu, gdzie więk­szość trans­ak­cji roz­li­cza­na jest w go­tów­ce, albo na­wet w bar­te­rze, coś ta­kie­go nie ma więk­sze­go zna­cze­nia. Sze­fa re­stau­ra­cji mar­twi­ły przede wszyst­kim ro­sną­ce kosz­ty ener­gii. Spła­ty kre­dy­tów pod­wyż­szo­ne­go ry­zy­ka nie są w Kat­man­du po­wszech­nym pro­ble­mem, ale ceny pa­li­wa, owszem.

Ga­dał tak i ga­dał, aż za­świ­ta­ło mi w gło­wie, że pew­nie to, co jest waż­ne dla nie­go, ma też wiel­kie zna­cze­nie dla Chiń­czy­ków i Hin­du­sów. Gdy­by cena za ba­rył­kę ropy spa­dła do wcze­śniej­sze­go po­zio­mu, mo­gło­by się oka­zać, że kry­zys, któ­ry uzna­li­śmy za „glo­bal­ny”, jest je­dy­nie kry­zy­sem Za­cho­du. Wi­nien mu je­stem po­rząd­ne­go drin­ka za to, że za­in­spi­ro­wał mnie do ta­kie­go spoj­rze­nia na świat.

Już póź­niej, w dro­dze do bazy pod Eve­re­stem, mi­ja­li­śmy nie­wiel­kie mia­stecz­ko Na­mche Ba­za­ar, przy­cup­nię­te na skra­ju pła­sko­wy­żu, ja­kieś 3800 me­trów nad po­zio­mem mo­rza. I fak­tycz­nie, tak jak na­zwa wska­zu­je, jest tam ba­zar, na któ­rym za­opa­tru­je się za­rów­no więk­szość wy­praw wspi­nacz­ko­wych, jak i miesz­kań­cy oko­licz­nych wio­sek. Ty­be­tań­scy kup­cy przy­by­wa­ją tam z ka­ra­wa­na­mi ja­ków i osłów ob­ju­czo­nych wszel­ki­mi moż­li­wy­mi to­wa­ra­mi, prze­pra­wia­jąc się nie­bez­piecz­ny­mi szla­ka­mi przez wy­so­kie góry. Czy­ta­łem wie­le opo­wie­ści o przy­go­dach tych nie­ustra­szo­nych wę­drow­ców, i choć nie we wszyst­kie go­tów by­łem uwie­rzyć, i tak ro­bi­ły duże wra­że­nie. By­łem jed­nak jesz­cze bar­dziej zdu­mio­ny, gdy oka­za­ło się, że kup­cy nie tyl­ko po­tra­fi­li po­ko­ny­wać dłu­gie dy­stan­se w nie­zwy­kle trud­nych wa­run­kach, ale też po dro­dze wy­mie­niać po­mię­dzy sobą, przez ko­mór­kę, in­for­ma­cje na te­mat sy­tu­acji na ba­za­rze. To nie­sa­mo­wi­te, że bez więk­sze­go pro­ble­mu ko­rzy­sta­li z chiń­skiej sie­ci ko­mór­ko­wej w po­ło­wie wy­so­ko­ści hi­ma­laj­skiej góry. Prze­cież na­wet w An­glii nie wszę­dzie jest za­sięg!

Jed­na z ostat­nich ga­zet, jaką mia­łem w ręku przed wy­lo­tem z Lon­dy­nu, po­da­wa­ła, że oto wła­śnie nad­cho­dzi kres glo­ba­li­za­cji. Tym­cza­sem wy­so­ko w Hi­ma­la­jach mia­łem oka­zję prze­ko­nać się na­ocz­nie, jak lu­dzie, na pierw­szy rzut oka wy­glą­da­ją­cy bar­dzo pry­mi­tyw­nie, z wiel­ką swo­bo­dą po­słu­gu­ją się jed­nym z naj­no­wo­cze­śniej­szych na­rzę­dzi do pro­wa­dze­nia trans­ak­cji han­dlo­wych. Czy to nie wspa­nia­ły przy­kład, że glo­ba­li­za­cja po­stę­pu­je da­lej i ma się zna­ko­mi­cie? Zro­zu­mia­łem wów­czas, z jak wą­skiej per­spek­ty­wy za­zwy­czaj pa­trzy­my na świat.

W 2001 r. na­pi­sa­łem ra­port wy­da­ny w ra­mach se­rii wy­daw­ni­czej „Gold­man Sachs’ Glo­bal Eco­no­mics”, w któ­rym ba­da­łem związ­ki po­mię­dzy wio­dą­cy­mi go­spo­dar­ka­mi świa­to­wy­mi a nie­któ­ry­mi więk­szy­mi go­spo­dar­ka­mi kra­jów roz­wi­ja­ją­cych się1.

My­śla­łem, że go­spo­dar­ka świa­to­wa w nad­cho­dzą­cych de­ka­dach bę­dzie na­pę­dza­na przez czte­ry kra­je cha­rak­te­ry­zu­ją­ce się bar­dzo licz­ną po­pu­la­cją i wiel­ki­mi go­spo­dar­czy­mi am­bi­cja­mi, czy­li Bra­zy­lię, Ro­sję, In­die i Chi­ny. Stwo­rzy­łem też wów­czas na po­trze­by opi­su tych kra­jów na­zwę BRIC, bę­dą­cą akro­ni­mem ich nazw (BRICK ozna­cza po an­giel­sku ce­głę – przyp. tłum.).

Od tego cza­su moja ka­rie­ra w du­żym stop­niu za­le­ża­ła wła­śnie od tego jed­ne­go ter­mi­nu. Już wów­czas prze­sta­łem my­śleć o go­spo­dar­kach tych czte­rech państw jako o tra­dy­cyj­nych go­spo­dar­kach kra­jów roz­wi­ja­ją­cych się. Mi­nę­ło dzie­sięć lat, a ja jesz­cze go­rę­cej chcę prze­ko­nać świat, że wła­śnie to te kra­je, wraz z in­ny­mi wscho­dzą­cy­mi gwiaz­da­mi, są mo­to­rem na­pę­dza­ją­cym wzrost świa­to­wej go­spo­dar­ki, i jesz­cze dłu­go nim po­zo­sta­ną.

Kry­zys za­po­cząt­ko­wa­ny we wrze­śniu 2008 r. dla wie­lu ozna­czał, że hi­sto­ria BRIC do­bie­gła koń­ca. Chwi­la­mi i ja ży­wi­łem ta­kie oba­wy. W pierw­szej fali kry­zy­su, na za­sa­dzie kloc­ków do­mi­na, ryn­ki ak­cji państw BRIC od­no­to­wa­ły znacz­nie głęb­sze spad­ki niż ryn­ki kra­jów nie­co bar­dziej roz­wi­nię­tych, wy­da­wa­ło się też, że świa­to­wy han­del nig­dy nie zdo­ła wy­le­czyć za­da­nych mu wów­czas ran. Oczy­wi­ście, nie­po­ko­je te oka­za­ły się cał­ko­wi­cie nie­uza­sad­nio­ne. Pod pew­ny­mi wzglę­da­mi upew­nia­my się co do tego wraz z doj­rze­wa­niem teo­rii opi­su­ją­cej za­sa­dę BRIC. Jak wi­dać, opar­ła się ona wstrzą­som świa­to­wych go­spo­da­rek i od­ra­dza się ni­czym Fe­niks z po­pio­łów, od­no­wio­na i sil­niej­sza niż kie­dy­kol­wiek.

Mój ar­ty­kuł nie wy­wo­łał więk­sze­go roz­gło­su, ani też jego głów­ne tezy nie zo­sta­ły uzna­ne za szcze­gól­nie od­kryw­cze. Opie­ra­jąc się na wła­snej ana­li­zie PKB w róż­nych kra­jach świa­ta, na­pi­sa­łem, że udział czte­rech kra­jów: Bra­zy­lii, Ro­sji, In­dii i Chin w świa­to­wym PKB, wy­no­szą­cy wów­czas oko­ło 8%, bę­dzie na prze­strze­ni na­stęp­nej de­ka­dy ro­snąć sta­le i szyb­ko. Zwró­ci­łem uwa­gę, że PKB Chin już jest więk­sze niż Włoch, od daw­na wcho­dzą­cych w skład gru­py G7, sku­pia­ją­cej naj­bo­gat­sze go­spo­dar­ki świa­ta, i że w cią­gu dzie­się­ciu lat bę­dzie prze­ści­gać ko­lej­nych człon­ków tego sto­wa­rzy­sze­nia naj­bo­gat­szych. Za­po­wia­da­łem, że za ko­lej­ne dzie­sięć lat zna­cze­nie państw BRIC dla świa­to­we­go PKB, w szcze­gól­no­ści Chin, po­więk­szy się w zna­czą­cy spo­sób. Świat bę­dzie mu­siał zwró­cić na nie uwa­gę.

Prze­wi­dzia­łem, że w sprzy­ja­ją­cych wa­run­kach, któ­re wów­czas wy­da­wa­ły się jed­nak mało re­al­ne do speł­nie­nia, go­spo­dar­ka bra­zy­lij­ska do 2011 r. osią­gnie taki po­ziom roz­wo­ju, że „za­cznie do­ga­niać Wło­chy”. Tym­cza­sem Bra­zy­lia prze­go­ni­ła Wło­chy już w 2010 r., zaj­mu­jąc siód­mą po­zy­cję wśród naj­bo­gat­szych go­spo­da­rek świa­ta, z PKB na po­zio­mie 2,1 bi­lio­na do­la­rów.

Po­zo­sta­ła trój­ka państw BRIC do­ko­na­ła po­dob­nie im­po­nu­ją­ce­go sko­ku. Na przy­kład w pierw­szych mie­sią­cach 2011 r. do­wie­dzie­li­śmy się, że Chi­ny zna­la­zły się na dru­gim miej­scu świa­to­we­go ran­kin­gu, prze­ści­ga­jąc Ja­po­nię. In­di­GO, mało zna­na in­dyj­ska ta­nia li­nia lot­ni­cza, za­mó­wi­ła 180 sa­mo­lo­tów Air­bus A320 S, czy­li flo­tę rów­ną dwóm trze­cim zna­nej eu­ro­pej­skiej li­nii Easy­Jet. Ro­sja z ko­lei sta­ła się naj­więk­szym w Eu­ro­pie ryn­kiem sprze­da­ży sa­mo­cho­dów.

Do­ko­na­nia wszyst­kich czte­rech kra­jów BRIC prze­ro­sły ocze­ki­wa­nia, ja­kie ży­wi­łem w 2001 r. Gdy spoj­rzeć wstecz, owe naj­wcze­śniej­sze sza­cun­ki, wów­czas dla wie­lu osób na gra­ni­cy fan­ta­zji, wy­da­ją się dziś dość ostroż­ne, a może na­wet kon­ser­wa­tyw­ne. Łącz­ny PKB kra­jów BRIC wzrósł od 2001 r. nie­mal czte­ro­krot­nie, z oko­ło 3 bi­lio­nów do­la­rów do oko­ło 11, a może na­wet 12. Go­spo­dar­ka świa­to­wa po­więk­szy­ła się tym­cza­sem dwu­krot­nie. Trze­cia część tego wzro­stu to wła­śnie za­słu­ga kra­jów BRIC. PKB tych kra­jów do­świad­czy­ło wzro­stu nie­mal dwu­krot­nie szyb­sze­go niż wzrost PKB Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Wzrost ten moż­na by po­rów­nać do po­ja­wie­nia się na prze­strze­ni za­le­d­wie dzie­się­ciu lat dru­giej Ja­po­nii i ko­lej­nych Nie­miec, albo pię­ciu Wiel­kich Bry­ta­nii.

Nie­któ­rzy ob­ser­wa­to­rzy mó­wią, że wpływ BRIC na świa­to­wą go­spo­dar­kę jest moc­no prze­re­kla­mo­wa­ny, gdyż ich wzrost był na­pę­dza­ny przede wszyst­kim eks­por­tem na ryn­ki roz­wi­nię­te, przy jed­no­cze­snym wzro­ście cen to­wa­rów. Eks­port fak­tycz­nie ode­grał wiel­ką rolę w przy­pad­ku Chin, lecz od cza­su kry­zy­su kre­dy­to­we­go z 2008 r., bę­dą­ce­go kon­se­kwen­cją spad­ku po­py­tu w Sta­nach Zjed­no­czo­nych i w wie­lu in­nych kra­jach, obec­nie wca­le nie jest spra­wą pierw­szo­pla­no­wą. Dla In­dii po­pyt we­wnętrz­ny sta­no­wił siłę na­pę­do­wą przez całą ostat­nią de­ka­dę. Tym, co za­si­la wzrost go­spo­dar­ki kra­jów BRIC, jest – z roku na rok co­raz bar­dziej – we­wnętrz­ny po­pyt kon­su­menc­ki oraz roz­wój in­fra­struk­tu­ry. Owszem, sty­mu­lo­wa­ny ta­ni­mi kre­dy­ta­mi wzrost po­py­tu w Sta­nach Zjed­no­czo­nych ode­grał istot­ną rolę w ich mar­szu ku świet­no­ści, jed­nak po 2008 r., mimo trud­no­ści, ja­kie prze­ży­wa Ame­ry­ka Pół­noc­na, go­spo­dar­ki kra­jów BRIC nadal prą na­przód.

Nie­za­leż­nie od tego, jak bę­dzie­my in­ter­pre­to­wać dane, zna­cze­nie kra­jów BRIC dla świa­to­wej go­spo­dar­ki jest bez­dy­sku­syj­ne. Kon­sump­cja in­dy­wi­du­al­na w kra­jach BRIC na­bra­ła ko­smicz­ne­go przy­spie­sze­nia. W Chi­nach od 2001 do 2010 r. wy­dat­ki kra­jo­we wzro­sły o 1,5 bi­lio­na do­la­rów, czy­li mniej wię­cej o tyle, ile war­ta jest go­spo­dar­ka Wiel­kiej Bry­ta­nii. W po­zo­sta­łych trzech kra­jach było po­dob­nie, może na­wet nie­co le­piej. W kra­jach BRIC sku­pia się oko­ło 20% świa­to­we­go han­dlu, co w po­rów­na­niu z 10% w 2001 r. jest ogrom­nym po­stę­pem. Tak­że han­del po­mię­dzy kra­ja­mi BRIC znacz­nie wzrósł, przyj­mu­jąc dwu­krot­nie szyb­sze tem­po wzro­stu w po­rów­na­niu z han­dlem świa­to­wym.

Wo­bec tak sza­lo­ne­go suk­ce­su BRIC, nic dziw­ne­go, że wie­le kra­jów ści­ga się mię­dzy sobą o mia­no ko­lej­nej po­tę­gi. Przy­ja­cie­le z In­do­ne­zji przy­po­mi­na­ją mi za każ­dym ra­zem, gdy tyl­ko się wi­dzi­my, że skrót BRIC po­wi­nien tak na­praw­dę brzmieć BRI­CI. Po­li­ty­cy w Mek­sy­ku utrzy­mu­ją, że skrót ten po­wi­nien brzmieć BRICM. W Tur­cji ma­rzą o BRICT.

W 2003 r. moi ko­le­dzy z Gold­man Sachs, Do­mi­nic Wil­son i Ro­opa Pu­ru­sho­tha­man, opu­bli­ko­wa­li ar­ty­kuł kon­ty­nu­ują­cy moją teo­rię: „Ma­rze­nie o BRIC: Dro­ga ku 2050”, któ­ry roz­wi­ja moje wcze­śniej­sze ana­li­zy do po­ło­wy XXI wie­ku2. Stwier­dzi­li w nim, że do 2035 r. Chi­ny mogą stać się naj­więk­szą go­spo­dar­ką na świe­cie, prze­ga­nia­jąc USA, a do 2039 r. suma PKB kra­jów BRIC może prze­wyż­szyć łącz­ną war­tość go­spo­da­rek gru­py G7.

Pu­bli­ka­cja ta zwró­ci­ła uwa­gę wie­lu osób, choć więk­szość uzna­ła taki sce­na­riusz za mało praw­do­po­dob­ny. Jed­nak ko­lej­ne ba­da­nia i ana­li­zy wska­zy­wa­ły co­raz do­bit­niej, że tak wła­śnie się dzie­je. Wy­glą­da na to, że pro­duk­cja w Chi­nach – pro­dukt kra­jo­wy brut­to – może zrów­nać się z ame­ry­kań­skim już w 2027 r., a może na­wet wcze­śniej. Od 2001 r. PKB Chin wzro­sło czte­ro­krot­nie – z 1,5 bi­lio­na do­la­rów do 6 bi­lio­nów. Moż­na po­wie­dzieć, że w cią­gu ubie­głe­go dzie­się­cio­le­cia Chi­ny wzro­sły czte­ro­krot­nie. Wy­da­je się bar­dzo praw­do­po­dob­ne, że łącz­ny PKB czte­rech kra­jów BRIC prze­kro­czy po­ziom pro­duk­tu Sta­nów Zjed­no­czo­nych jesz­cze przed 2020 r.

W 2005 r. mój ze­spół w Gold­man Sachs pra­co­wał nad usta­le­niem, ja­kie ko­lej­ne kra­je po­dą­żą śla­dem suk­ce­su państw BRIC i do­świad­czą gwał­tow­ne­go roz­wo­ju. Uda­ło nam się wy­brać gru­pę państw ma­ją­cych na to naj­więk­sze szan­se, któ­rą na­zwa­li­śmy „Na­stęp­na je­de­nast­ka”, w skró­cie N-11. Zna­la­zły się w niej Ban­gla­desz, Egipt, In­do­ne­zja, Iran, Ko­rea Po­łu­dnio­wa, Mek­syk, Ni­ge­ria, Pa­ki­stan, Fi­li­pi­ny, Tur­cja i Wiet­nam. Cho­ciaż nikt z nas nie przy­pusz­czał, by któ­ryś z kra­jów N-11 mógł uro­snąć do po­tę­gi któ­re­goś z państw BRIC, z na­szych wy­li­czeń wy­ni­ka­ło, że Ko­rea i Mek­syk mają po­ten­cjał wy­star­cza­ją­cy, by łącz­nie stać się rów­nie waż­ny­mi dla świa­to­wej go­spo­dar­ki, jak je­den z kra­jów BRIC3.

Po­dob­nie jak w przy­pad­ku BRIC, za­sko­czy­ło mnie, jak szyb­ko i sze­ro­ko przy­ję­ła się kon­cep­cja N-11. Sta­ła się ba­zo­wą teo­rią wy­ko­rzy­sty­wa­ną przez wie­lu spe­cja­li­stów – od in­we­sto­rów po po­li­ty­ków – na któ­rej opie­ra­no in­ter­pre­ta­cje zmian za­cho­dzą­cych w świa­to­wej go­spo­dar­ce. Ta­kie pod­sta­wo­we kon­cep­cje sta­ły się dziś znacz­nie przy­dat­niej­sze niż kie­dy­kol­wiek, ze wzglę­du na nie­zwy­kłe tem­po i wiel­kość za­cho­dzą­cych zmian. Kon­cep­cje BRIC i N-11 oczy­wi­ście nie tłu­ma­czą wszyst­kie­go, oka­za­ły się jed­nak przy­dat­ny­mi i sta­bil­ny­mi mo­de­la­mi, wspo­ma­ga­ją­cy­mi ro­zu­mie­nie tego, co dzie­je się ze świa­to­wą go­spo­dar­ką i świa­to­wy­mi ryn­ka­mi.

Na po­cząt­ku 2011 r. uzna­łem, że BRIC, a tak­że czte­rech asów gru­py N-11, czy­li In­do­ne­zji, Ko­rei, Mek­sy­ku i Tur­cji, nie spo­sób już okre­ślać mia­nem „kra­jów roz­wi­ja­ją­cych się” czy „ryn­ków wscho­dzą­cych”. Są to obec­nie pań­stwa o zdro­wej struk­tu­rze za­dłu­że­nia we­wnętrz­ne­go i de­fi­cy­tu bu­dże­to­we­go, sta­bil­nej sie­ci re­la­cji han­dlo­wych i ol­brzy­miej licz­bie lud­no­ści, któ­ra sta­le pnie się po dra­bi­nie do­bro­by­tu. Aby umoż­li­wić in­we­sto­rom po­ję­cie ska­li otwie­ra­ją­cych się per­spek­tyw, zaś po­li­ty­kom – zro­zu­mie­nie zmian za­cho­dzą­cych w świe­cie, na­le­ża­ło jak naj­szyb­ciej po­ka­zać, że nie są to już kra­je roz­wi­ja­ją­ce się w do­tych­cza­so­wym, tra­dy­cyj­nym zna­cze­niu tego okre­śle­nia. Po­sta­no­wi­łem za­tem na­zy­wać je od­tąd Ryn­ka­mi Wzro­sto­wy­mi.

Po­zor­nie ła­two jest szu­flad­ko­wać róż­ne zja­wi­ska, jed­nak wła­śnie w tej ła­two­ści tkwi istot­ne ry­zy­ko. W 1977 r., gdy bro­ni­łem pra­cę ma­gi­ster­ską z eko­no­mii i fi­nan­sów, mój pro­mo­tor za­pro­po­no­wał mi pod­ję­cie stu­diów dok­to­ranc­kich z eko­no­mii. Po­wie­dział, że mogę się ubie­gać o sty­pen­dium Cen­trum Eko­no­mii Ener­ge­ty­ki przy Uni­wer­sy­te­cie Sur­rey. Tak też zro­bi­łem i jak się oka­za­ło, była to świet­na de­cy­zja.

W 1979 r. re­wo­lu­cja w Ira­nie wy­wo­ła­ła dru­gi kry­zys pa­li­wo­wy, za­tem za­sto­so­wa­nie eko­no­mii mo­ne­tar­nej, któ­rą się zaj­mo­wa­łem, do go­spo­dar­ki pro­du­cen­tów ropy na­le­żą­cych do OPEC i pro­wa­dzo­nych przez nich in­we­sty­cji wy­da­wa­ło się bar­dzo in­te­re­su­ją­ce. Spę­dzi­łem więc ko­lej­ne dwa lata, zgłę­bia­jąc teo­rie zwią­za­ne z ce­na­mi ropy, kar­te­la­mi i roz­miesz­cze­niem złóż naf­to­wych na świe­cie. Czę­sto żar­tu­je­my z ko­le­ga­mi eko­no­mi­sta­mi, że je­dy­ne, cze­go się na­uczy­łem, pi­sząc dok­to­rat, to jak utrzy­mać się przy zdro­wych zmy­słach. Nie­koń­czą­ce się dnie i go­dzi­ny spę­dzo­ne w bi­blio­te­ce na po­szu­ki­wa­niu naj­wła­ściw­sze­go kie­run­ku in­we­sty­cji nad­wy­żek, jaki po­wi­nien zo­stać przy­ję­ty przez kra­je OPEC, z kom­pu­te­rem jako je­dy­nym to­wa­rzy­szem, były wiel­kim wy­zwa­niem. Jed­nak im głę­biej się­ga­ły te ba­da­nia, tym bar­dziej zbli­ża­łem się do ba­nal­ne­go wnio­sku, że eko­no­mia jest na­uką spo­łecz­ną, a za­tem nie ma w niej żad­nych pew­ni­ków. To, co uwa­ża­my za zja­wi­ska po­wszech­nie zna­ne, za tak zwa­ną wie­dzę po­wszech­ną, to na ogół nic wię­cej, jak teo­rie bę­dą­ce wy­ni­kiem nie­wy­ra­fi­no­wa­ne­go kom­pro­mi­su. Na ogół wię­cej mó­wią one o nad­mier­nym za­du­fa­niu ich twór­ców niż o nie­jed­no­znacz­nej, zło­żo­nej rze­czy­wi­sto­ści.

Tak wła­śnie do wie­dzy po­wszech­nej w koń­cu lat sie­dem­dzie­sią­tych, czy też na po­cząt­ku osiem­dzie­sią­tych, prze­do­stał się po­gląd, iż ceny ropy jesz­cze dłu­go będą ro­sły. Tym­cza­sem w po­ło­wie lat osiem­dzie­sią­tych ceny te spa­dły. Trend ten utrzy­my­wał się przez bli­sko ko­lej­ne dwa­dzie­ścia lat. Sche­ma­tycz­ne my­śle­nie w ra­mach kon­sen­su­su, po­wszech­ne tak­że wśród eko­no­mi­stów, spra­wi­ło, że myl­nie utoż­sa­mio­no re­ak­cje na po­pyt i po­daż z za­cho­wa­niem się ceny ropy naf­to­wej. Na krót­ką metę do­staw­cy ole­ju i kon­su­men­ci re­agu­ją na sko­ki cen z opóź­nie­niem. Jed­nak w dłuż­szym okre­sie po­ka­za­li, że po­tra­fią za­cho­wy­wać się znacz­nie ela­stycz­niej, niż eko­no­mi­ści so­bie wy­obra­ża­li. Wró­cę do tego za­gad­nie­nia jesz­cze póź­niej, w kon­tek­ście nie­sa­mo­wi­te­go za­po­trze­bo­wa­nia na ener­gię w Chi­nach. Wspo­mi­nam o tym jed­nak w tym miej­scu, gdyż przy­kład ten do­sko­na­le po­ka­zu­je, jak czę­sto eko­no­mi­ści się mylą. Sche­ma­tycz­ne kon­struk­cje my­ślo­we mają zaś ogrom­ną siłę od­dzia­ły­wa­nia. Dla­te­go obo­wiąz­kiem każ­de­go z nas jest tro­pić je i pod­wa­żać, gdy tyl­ko się z nimi ze­tknie­my.

Nowe tech­no­lo­gie są mo­to­rem przy­spie­sza­ją­cym na­dej­ście no­wej fazy gwał­tow­nej glo­ba­li­za­cji. Na­sze mo­de­le eko­no­micz­ne z tru­dem na­dą­ża­ją za zja­wi­skiem ero­zji gra­nic go­spo­dar­czych po­mię­dzy pań­stwa­mi. Je­ste­śmy też świad­ka­mi nie­zwy­kłych prze­mian po­li­tycz­nych. Po dru­giej woj­nie świa­to­wej Ro­sja i Chi­ny od­cię­ły się od resz­ty świa­ta pod wzglę­dem my­śli i po­li­ty­ki spo­łecz­nej i eko­no­micz­nej, te­raz jed­nak ob­ser­wu­je­my, jak ży­cie 1,3 mi­liar­da Chiń­czy­ków oraz 140 mi­lio­nów Ro­sjan upo­dab­nia się do tego, do któ­re­go na­wy­kli miesz­kań­cy Za­cho­du. Wraz z po­dob­nym sty­lem ży­cia ro­sną też po­do­bień­stwa w po­dej­mo­wa­nych de­cy­zjach kon­su­menc­kich. Na­wet w ra­mach ist­nie­ją­cych w tych kra­jach od­mien­nych ustro­jów po­li­tycz­nych lu­dzie za­pra­gnę­li ko­rzy­stać z owo­ców ro­sną­ce­go do­bro­by­tu.

Na stro­nie in­ter­ne­to­wej klu­bu pił­kar­skie­go Man­che­ster Uni­ted, któ­re­mu ki­bi­cu­ję od dziec­ka, jest za­re­je­stro­wa­nych 70 mi­lio­nów oby­wa­te­li Chin. McDo­nald’s ma sieć do­brze pro­spe­ru­ją­cych re­stau­ra­cji w ca­łych Chi­nach i Ro­sji. Skle­py z mar­ko­wą odzie­żą wy­ra­sta­ją w obu kra­jach jak grzy­by po desz­czu. Fran­cu­ska fir­ma z bran­ży dóbr luk­su­so­wych, Lo­uis Vu­it­ton, prze­ży­wa gwał­tow­ny roz­wój w Chi­nach i in­nych kra­jach BRIC. Na­wet jej bu­ti­ki na za­cho­dzie w du­żym stop­niu za­ra­bia­ją na od­wie­dza­ją­cych je tu­ry­stach z tych państw.

Do­szło na­wet do tego, że stu­den­ci we Fran­cji do­ra­bia­ją so­bie, ku­pu­jąc dla Chiń­czy­ków luk­su­so­we tor­by w zna­nym pa­ry­skim skle­pie Vu­it­to­na po­ło­żo­nym przy sa­mych Po­lach Eli­zej­skich. Szef fir­my do­kład­nie wy­ja­śnił mi, jak to dzia­ła. Otóż chiń­skie gan­gi opła­ca­ły lu­dziom dwu­dnio­we wy­ciecz­ki do Pa­ry­ża i po­kry­wa­ły wszyst­kie kosz­ty, pod wa­run­kiem, że z po­dró­ży przy­wo­zi­li tor­by Lo­uisa Vu­it­to­na, póź­niej od­sprze­da­wa­ne po znacz­nie wyż­szej ce­nie w Chi­nach. Gdy fir­ma do­wie­dzia­ła się o tej dzia­łal­no­ści, wpro­wa­dzi­ła li­mit jed­nej tor­by na oso­bę. Aby wy­ro­bić li­mit to­reb, któ­re mie­li przy­wieźć ze sobą, Chiń­scy go­ście pro­po­no­wa­li sym­pa­tycz­nie wy­glą­da­ją­cym lu­dziom na Po­lach Eli­zej­skich 50 do­la­rów za za­kup to­reb­ki w ich imie­niu.

Śmia­ła de­cy­zja Chin, by włą­czyć się w pro­ces glo­ba­li­za­cji dla wła­snej ko­rzy­ści, po­przez otwar­cie się na in­we­sty­cje za­gra­nicz­ne i więk­szy udział w han­dlu świa­to­wym, za­chę­ci­ła do po­dob­ne­go ru­chu tak­że In­die. Cho­ciaż do roz­wo­ju go­spo­dar­cze­go może pro­wa­dzić wie­le czyn­ni­ków, je­stem prze­ko­na­ny, że suk­ces Chin na prze­strze­ni ostat­nich trzy­dzie­stu lat po­ka­zał in­dyj­skim po­li­ty­kom, iż jest ab­so­lut­nie moż­li­we, by na­ród li­czą­cy po­nad mi­liard oby­wa­te­li do­świad­czył gwał­tow­ne­go wzro­stu po­zio­mu ży­cia bez ko­niecz­no­ści ja­kich­kol­wiek zmian w pod­sta­wo­wej struk­tu­rze spo­łecz­nej i kul­tu­ro­wej.

Po­dej­mu­jąc de­cy­zję o zwięk­sze­niu za­an­ga­żo­wa­nia w świa­to­wą go­spo­dar­kę, pań­stwa BRIC otwo­rzy­ły się za­ra­zem na to, co naj­lep­sze w po­li­ty­ce ma­kro­eko­no­micz­nej Za­cho­du. Po­li­ty­cy i na­ukow­cy na­gle za­pra­gnę­li sto­so­wać lek­cje, ja­kich udzie­la jego hi­sto­ria go­spo­dar­cza. Na przy­kład, w Bra­zy­lii de­cy­zja o pod­ję­ciu wal­ki z hi­per­in­fla­cją, któ­ra przez kil­ka dzie­się­cio­le­ci ruj­no­wa­ła tam­tej­szą go­spo­dar­kę, do­pro­wa­dzi­ła do ogrom­nej trans­for­ma­cji. Przy­ję­cie wskaź­ni­ków an­ty­in­fla­cyj­nych i wdro­że­nie ich z peł­ną de­ter­mi­na­cją usta­wi­ło Bra­zy­lię na zu­peł­nie in­nym kur­sie niż ten, któ­rym że­glo­wa­ła w la­tach sześć­dzie­sią­tych.

Roz­kwit, a na­stęp­nie utrwa­le­nie się suk­ce­su Bra­zy­lii, Ro­sji, In­dii i Chin za­sko­czył wie­lu lu­dzi, w tym mnie sa­me­go. Oto fe­no­men, któ­ry za­czął zmie­niać bieg ży­cia mi­lio­nów miesz­kań­ców tych kra­jów. Wy­cią­gnął ich z nę­dzy, roz­bu­dził ich am­bi­cje i w co­raz więk­szym stop­niu wpły­wa na nas wszyst­kich. Kon­cep­cja BRIC, szyb­ki roz­wój go­spo­dar­czy tych kra­jów i opty­mi­stycz­ne per­spek­ty­wy dla im po­dob­nych, to je­den z głów­nych nur­tów hi­sto­rii na­szych cza­sów.

Rozdział 1:Narodziny BRIC

Po­mysł za­czął kieł­ko­wać w mo­jej gło­wie dwa mie­sią­ce wcze­śniej. Wy­stą­pi­łem wów­czas w Ho­te­lu Mar­riott w World Tra­de Cen­ter w No­wym Jor­ku przed Kra­jo­wym Sto­wa­rzy­sze­niem Eko­no­mii Biz­ne­su (NABE – Na­tio­nal As­so­cia­tion of Bu­si­ness Eco­no­mi­sts). Swój wy­kład za­ty­tu­ło­wa­łem „Per­spek­ty­wa dla do­la­ra”. Wy­ko­rzy­sta­łem w nim wie­le oso­bi­stych do­świad­czeń zwią­za­nych ze sta­tu­sem eko­no­mi­sty spe­cja­li­zu­ją­ce­go się w wy­mia­nie mię­dzy­na­ro­do­wej. Ani razu nie od­nio­słem się do kra­jów BRIC. Mało tego, w tam­tym cza­sie je­dy­ną go­spo­dar­ką z tego gro­na, ja­kiej w ogó­le po­świę­ci­łem odro­bi­nę uwa­gi, były Chi­ny. Dwa dni póź­niej wró­ci­łem do Lon­dy­nu, zmę­czo­ny po trzy­dnio­wej po­dró­ży tam i z po­wro­tem przez Atlan­tyk. Peł­ni­łem w tym cza­sie funk­cję jed­ne­go z dy­rek­to­rów de­par­ta­men­tu Eko­no­mii Świa­to­wej w Gold­man Sachs. Wcze­snym po­po­łu­dniem uczest­ni­czy­łem w wi­de­okon­fe­ren­cji na­szych star­szych eko­no­mi­stów z ca­łe­go świa­ta. Był to cu­dow­ny przy­kład glo­ba­li­za­cji w prak­ty­ce, chór roz­ma­itych gło­sów i opi­nii zgła­sza­nych z No­we­go Jor­ku, To­kio, Hong­kon­gu i zbie­ra­nych przez nas w Lon­dy­nie.

My­śli zaj­mo­wa­ła mi bli­ska per­spek­ty­wa roz­sta­nia z dru­gim dy­rek­to­rem de­par­ta­men­tu, Ga­vy­nem Da­vie­sem, jed­nym z naj­bar­dziej ce­nio­nych eko­no­mi­stów świa­ta, któ­ry wła­śnie szy­ko­wał się na sta­no­wi­sko pre­ze­sa BBC. Na­wet z na­sze­go spo­tka­nia mu­siał wyjść wcze­śniej, by zdą­żyć na ko­lej­ne in­te­rview. Wy­szedł, a chwi­lę po­tem wró­cił z wie­ścią, że wła­śnie ja­kiś sa­mo­lot wbił się w wie­że WTC. Nie zda­jąc so­bie w ogó­le spra­wy z po­wa­gi sy­tu­acji, cią­gnę­li­śmy spo­tka­nie da­lej. Kil­ka mi­nut póź­niej nasi ko­le­dzy z No­we­go Jor­ku wsta­li i zni­kli z wi­zji bez po­że­gna­nia czy sło­wa wy­ja­śnie­nia.

Wszy­scy wie­my, co się sta­ło za­raz po­tem na Dol­nym Man­hat­ta­nie. Przez kil­ka ko­lej­nych dni do­cie­ra­ły do mnie e-ma­ile od przy­ja­ciół i ko­le­gów, któ­rych prze­cież tak nie­daw­no wi­dzia­łem w No­wym Jor­ku, lu­dzi, któ­rzy słu­cha­li mnie na kon­fe­ren­cji. Choć pra­wie ich nie zna­łem, dzie­li­li się nie­zwy­kły­mi re­la­cja­mi z chwil pa­ni­ki i prze­ra­że­nia to­wa­rzy­szą­cych uciecz­ce z cha­osu, jaki za­pa­no­wał w No­wym Jor­ku tam­te­go strasz­li­we­go ran­ka. Nie­któ­rzy, nie wie­dząc, jak się za­cho­wać, pro­si­li na wszel­ki wy­pa­dek o prze­sła­nie wy­kre­sów, któ­re de­mon­stro­wa­łem pod­czas wy­kła­du, ilu­stru­ją­cych moje po­glą­dy na te­mat przy­szło­ści do­la­ra.

Tak oto ta sama tech­no­lo­gia, któ­ra dała nam moż­li­wość pro­wa­dze­nia roz­mów z ko­le­ga­mi z ca­łe­go świa­ta, te­raz umoż­li­wi­ła po­ka­za­nie ca­łe­mu świa­tu prze­ra­ża­ją­cej rze­czy­wi­sto­ści znisz­cze­nia bę­dą­ce­go dzie­łem ter­ro­ry­stów. Na wła­sne oczy wi­dzie­li­śmy pło­ną­ce, a na­stęp­nie wa­lą­ce się wie­że, i to w re­la­cji na żywo. Był to wy­wo­łu­ją­cy dresz­cze przy­kład po­czu­cia bli­sko­ści z każ­dym miej­scem na Zie­mi, moż­li­wej dzię­ki za­awan­so­wa­nej tech­no­lo­gii ko­mu­ni­ka­cji. Dzię­ki niej moż­na w mgnie­niu oka za­siać pa­ni­kę na ca­łym świe­cie. Naj­wy­raź­niej ter­ro­ry­ści do­sko­na­le zda­wa­li so­bie spra­wę z po­tę­gi współ­cze­snych me­diów.

Ata­ki z 11 wrze­śnia roz­pę­ta­ły bu­rzę my­śli, któ­re doj­rze­wa­ły w mo­jej gło­wie przez lata, wraz z ko­lej­ny­mi eta­pa­mi ka­rie­ry za­wo­do­wej. Krą­ży­ły one nie­ustan­nie wo­kół ar­gu­men­tów za i prze­ciw glo­ba­li­za­cji. Za­sta­na­wia­łem się, czy ist­nie­ją ja­kieś lep­sze mo­de­le ana­li­zo­wa­nia świa­to­we­go wzro­stu go­spo­dar­cze­go, po­szu­ki­wa­łem idei, któ­ra mo­gła­by funk­cjo­no­wać po­nad ba­rie­ra­mi gra­nic na­ro­do­wych, któ­ra mia­ła­by szan­sę zdo­być uzna­nie i ak­cep­ta­cję wszyst­kich.

Czu­łem, że glo­ba­li­za­cja zo­sta­ła utoż­sa­mio­na z ame­ry­ka­ni­za­cją, a ta nie w każ­dym miej­scu na świe­cie jest mile wi­dzia­na. Mimo to glo­ba­li­za­cja przy­no­si oczy­wi­ste ko­rzy­ści. Gdy­by tyl­ko uda­ło się je od­dzie­lić od kon­tek­stu na­ro­do­we­go, po­li­tycz­ne­go czy kul­tu­ro­we­go i do­strze­gać w nich tyl­ko to, czym fak­tycz­nie są, by­ły­by nie do prze­ce­nie­nia. Co­raz sze­rzej otwie­ra­na wy­mia­na to­wa­rów, usług, wa­lut, a na­wet wpły­wów po­li­tycz­nych, mo­gła­by pro­wa­dzić do wzro­stu za­moż­no­ści wszyst­kich lu­dzi na Zie­mi, nie tyl­ko elit.

Na prze­strze­ni ko­lej­nych kil­ku ty­go­dni, gdy świat pró­bo­wał po­zbie­rać się i wró­cić choć­by do po­zo­rów nor­mal­no­ści, Ga­vyn zde­cy­do­wał się przejść do BBC, ja zaś w po­je­dyn­kę sta­ną­łem na cze­le De­par­ta­men­tu Eko­no­mii Świa­to­wej. Był to bez wąt­pie­nia wiel­ki za­szczyt, ale też ogrom­na od­po­wie­dzial­ność. Ga­vyn prze­bu­do­wał dział, two­rząc z nie­go gru­pę ba­daw­czą świa­to­wej kla­sy. Jego ze­spół zy­skał uzna­nie jako mi­strzo­wie wy­ra­fi­no­wa­nych i szcze­gó­ło­wych ana­liz roz­kła­da­ją­cych na czyn­ni­ki pierw­sze dzia­ła­nie naj­więk­szych go­spo­da­rek świa­ta, w szcze­gól­no­ści te z gru­py G7. Czy mam w ogó­le szan­se za­stą­pić go i utrzy­mać tak wy­so­ką re­pu­ta­cję de­par­ta­men­tu?

Przy­czy­ny tych obaw z ła­two­ścią wy­ja­śni krót­ka hi­sto­ria mo­ich do­świad­czeń. Za­nim zna­la­złem się w Gold­man Sachs, a sta­ło się to w 1995 r., przez wie­le lat dzia­ła­łem w tak zwa­nej „brud­nej eko­no­mii”, czy­li pra­co­wa­łem jako ktoś, kto łą­czy kla­sycz­ną eko­no­mię z uczest­nic­twem w bru­tal­nym świe­cie par­kie­tu. Spe­cja­li­zo­wa­łem się w mię­dzy­na­ro­do­wej wy­mia­nie wa­lu­to­wej. Za­ją­łem się nią w 1982 r., po dok­to­ra­cie na Uni­wer­sy­te­cie Sur­rey. Bar­dzo po­trze­bo­wa­łem do­brze płat­ne­go za­ję­cia, bo w cza­sie stu­diów moc­no się za­dłu­ży­łem. I tak oto da­łem się wcią­gnąć lon­dyń­skie­mu City. Nie bar­dzo mo­głem li­czyć na przy­chyl­ność któ­re­go­kol­wiek z tra­dy­cyj­nych bry­tyj­skich ban­ków cle­arin­go­wych, bo prze­cież nie stu­dio­wa­łem w Oks­for­dzie czy Cam­brid­ge ani nie mia­łem za sobą żad­nej in­nej eli­tar­nej szko­ły. W tam­tych cza­sach wciąż jesz­cze ta­kie rze­czy się li­czy­ły. Na­to­miast wy­ra­ził chęć przy­ję­cia mnie Bank of Ame­ri­ca. Mu­szę przy­znać, że by­łem bar­dzo na­iw­ny. Po­nie­waż na­zwa tego ban­ku przy­po­mi­na­ła Bank of En­gland, by­łem prze­ko­na­ny, że jest to lon­dyń­ski od­dział ame­ry­kań­skie­go ban­ku Re­zer­wy Fe­de­ral­nej. Nie przy­szło mi do gło­wy, że to po pro­stu jed­na z mię­dzy­na­ro­do­wych sie­ci. W każ­dym ra­zie bank ten dał mi szan­sę i by­łem mu za to bar­dzo wdzięcz­ny.

W Bank of Ame­ri­ca wciąż wy­czu­wa­ło się sil­ny wpływ eko­no­mii w sty­lu aka­de­mic­kim, któ­ra nie­raz się­ga­ła gra­nic ab­sur­du. Pierw­szym kra­jem, któ­ry przy­szło mi pod­dać ana­li­zie, były Wło­chy. Raz w mie­sią­cu od­by­wa­łem kon­fe­ren­cję z eko­no­mi­sta­mi w głów­nej sie­dzi­bie ban­ku, w San Fran­ci­sco, aby omó­wić pię­cio­let­nią per­spek­ty­wę dla lira. Wa­lu­ta ta była tak nie­sta­bil­na, że nie­raz nikt z nas nie był w sta­nie prze­wi­dzieć kur­su na ko­niec dnia, a co do­pie­ro w tak od­le­głej per­spek­ty­wie. Po kil­ku ta­kich spo­tka­niach by­łem w sta­nie okre­ślić co do mi­nu­ty, kie­dy pad­nie zda­nie o nie­uchron­nym upad­ku wło­skiej go­spo­dar­ki. Sto­su­nek za­dłu­że­nia do PKB kształ­to­wał się na po­zio­mie po­dob­nym do dzi­siej­sze­go, znacz­nie po­wy­żej 100%. Fakt, że Wło­chy, choć kuś­ty­ka­jąc, szły na­przód i wca­le nie za­mie­rza­ły upa­dać, dał mi wie­le do my­śle­nia. Naj­wy­raź­niej świat fi­nan­sów roił się od lu­dzi, któ­rym się wy­da­wa­ło, że zje­dli wszyst­kie ro­zu­my.

Póź­niej prze­nio­słem się do ban­ku Ma­ri­ne Mi­dland. Naj­pierw pra­co­wa­łem w Lon­dy­nie, a od 1985 r. w No­wym Jor­ku. Uwiel­bia­łem Nowy Jork. W świe­cie me­ry­to­kra­cji czu­łem się jak ryba w wo­dzie. Li­czy­ło się przede wszyst­kim to, czy je­steś zdol­ny i czy umiesz mó­wić z sen­sem. Jako eko­no­mi­sta gieł­do­wy, gdyż do No­we­go Jor­ku przy­by­łem wła­śnie w tej roli, spę­dza­łem dni wśród ha­ła­śli­wych asów mię­dzy­na­ro­do­we­go han­dlu wa­lu­to­we­go. Uczy­łem się od naj­lep­szych i naj­bar­dziej agre­syw­nych z nich.

Część mo­jej pra­cy po­le­ga­ła na ocze­ki­wa­niu na in­for­ma­cje, któ­re od cza­su do cza­su wy­plu­wał z sie­bie te­leks. Chwy­ta­łem wy­druk i bra­łem się do jego in­ter­pre­to­wa­nia. Co na przy­kład może ozna­czać dla kur­su do­la­ra do mar­ki nie­miec­kiej wia­do­mość, że Bun­des­bank pod­niósł sto­py? Jak tra­de­rzy za­re­agu­ją na tę in­for­ma­cję? Mia­łem sil­ną po­trze­bę wy­ko­rzy­sta­nia mo­je­go przy­go­to­wa­nia aka­de­mic­kie­go w prak­tycz­nym dzia­ła­niu.

Do­świad­cze­nie w ob­ser­wo­wa­niu wo­lu­me­nu i płyn­no­ści na ryn­ku wy­mia­ny mię­dzy­na­ro­do­wej po­zwo­li­ło mi zdać so­bie spra­wę z tego, że ry­nek wa­lu­to­wy bar­dzo przy­po­mi­na sklep wa­rzyw­ni­czy, tyle że mu­siał­by to być naj­więk­szy wa­rzyw­niak na świe­cie. Każ­dy wie wszyst­ko. Nie ma żad­nych nie­ja­sno­ści ani co do ja­ko­ści ofe­ro­wa­nych to­wa­rów, ani co do na­leż­nych cen. Trans­ak­cje na eu­ro­do­la­rze moż­na za­wie­rać od go­dzi­ny 20:00 w nie­dzie­lę do 22:00 w pią­tek. Nie ma dru­gie­go ta­kie­go ryn­ku na świe­cie. Je­śli chcesz na nim za­ra­biać, mu­sisz, chcąc nie chcąc, wy­ka­zy­wać się by­stro­ścią, zwin­no­ścią, a nie­raz tak­że przy­jąć od­mien­ny punkt wi­dze­nia. Mu­sisz za­da­wać so­bie py­ta­nie, czy inni in­we­sto­rzy wcho­dzą na ry­nek zbyt wcze­śnie, czy zbyt póź­no. Mu­sisz sta­le mieć się na bacz­no­ści i uwa­żać, żeby nie wpaść w ko­le­iny sche­ma­tycz­ne­go my­śle­nia, po­nie­waż każ­dy ruch na ryn­ku o ta­kiej ska­li i płyn­no­ści, przy ta­kim za­le­wie roz­bież­nych in­for­ma­cji, może ozna­czać dla cie­bie ko­niec.

Trud­no jest na ta­kim ryn­ku za­cho­wać sta­łą czuj­ność. Dla­te­go wła­śnie po­cią­ga on roz­ma­itych he­ro­sów, lu­dzi go­to­wych do wiel­ce ry­zy­kow­nych kro­ków, na któ­rych moż­na bar­dzo wie­le zy­skać albo bar­dzo wie­le stra­cić. Tyl­ko oni są zdol­ni sta­wić czo­ła in­stynk­to­wi owcze­go pędu, ja­kie­mu ule­ga tłum. Prze­ko­na­łem się o tym wie­lo­krot­nie. Znacz­nie póź­niej, bo wio­sną 2010 r., gdy w Eu­ro­pie do­szło do za­ła­ma­nia zwią­za­ne­go z sy­tu­acją w Gre­cji, bra­łem udział w dys­ku­sji na kon­fe­ren­cji głów­nych dy­rek­to­rów in­we­sty­cyj­nych w Gold­man Sachs, a na­wet jej prze­wod­ni­czy­łem. Za­da­łem wów­czas py­ta­nie: „Kto uwa­ża, że do koń­ca roku euro umoc­ni się wzglę­dem do­la­ra?”. Dwie oso­by pod­nio­sły rękę. „A kto my­śli, że się osła­bi?”. Ręce pod­nio­sła resz­ta uczest­ni­ków. Oczy­wi­ście, na ko­niec roku euro było znacz­nie sil­niej­sze.

W każ­dym ra­zie po­dob­ne do­świad­cze­nia ukształ­to­wa­ły moje my­śle­nie eko­no­mi­sty sta­ra­ją­ce­go się zro­zu­mieć za­sa­dy rzą­dzą­ce świa­tem.

W 1988 r. zwią­za­łem się ze Swiss Bank Cor­po­ra­tion (SBC), gdzie mia­łem za­jąć się ryn­ka­mi in­stru­men­tów o sta­łym do­cho­dzie i ryn­ka­mi ak­cji. Po roku za­rzą­dza­łem ogól­no­świa­to­wą sie­cią ana­li­tycz­ną ban­ku, po dro­dze do­wia­du­jąc się spo­ro na te­mat ak­cji. Oka­za­ło się, że moją rolą jako sze­fa jed­nost­ki ba­daw­czej, oprócz za­rzą­dza­nia ludź­mi, było wy­ka­zy­wa­nie się od cza­su do cza­su po­my­sło­wo­ścią i przed­sta­wia­nie cie­ka­wych spo­strze­żeń za­rów­no na fo­rum we­wnętrz­nym ban­ku, jak i poza nim. Za­chę­ca­no mnie do roz­wa­żań do­ty­czą­cych po­ten­cja­łu wzro­stów na ryn­ku ob­li­ga­cji, któ­re mo­gły­by przy­słu­żyć się EWG, jak wów­czas na­zy­wa­no Unię Eu­ro­pej­ską, być może z tego po­wo­du, że wo­kół mnie było kil­ku ko­le­gów z kon­ty­nen­tu bar­dzo za­in­te­re­so­wa­nych kon­cep­cją Eu­ro­pej­skie­go Sys­te­mu Wa­lu­to­we­go. W owym cza­sie przed­się­wzię­cie to znaj­do­wa­ło się w sta­dium za­ry­su, da­łem się jed­nak prze­ko­nać, że jest to pro­ces, któ­re­go nie da się po­wstrzy­mać, że wie­le pań­stwo­wych ryn­ków ob­li­ga­cji do­sto­su­je się do ta­kiej no­wej rze­czy­wi­sto­ści. W koń­cu ob­li­ga­cje de­no­mi­no­wa­ne w no­wej, wciąż nie­przy­ję­tej przez ni­ko­go wspól­nej wa­lu­cie, moż­na było na­by­wać już od 1981 r. To, co póź­niej sta­ło się wa­lu­tą Euro, było okre­śla­ne mia­nem Eu­ro­pej­skiej Jed­nost­ki Wa­lu­to­wej, czy­li ECU (Eu­ro­pe­an Cur­ren­cy Unit). W 1990 r. opra­co­wa­łem mo­del śle­dze­nia han­dlu ob­li­ga­cja­mi w ECU, któ­ry choć ba­nal­nie pro­sty, po­mógł SBC za­jąć po­zy­cję wia­ry­god­ne­go gra­cza na tym ryn­ku. ESW oka­zał się dla mnie do­brym tre­nin­giem – na­uczy­łem się wi­dzieć cały ob­raz. Spo­ro wie­dzy o waż­niej­szych wa­lu­tach eu­ro­pej­skich na­by­łem już w la­tach pra­cy dla Ma­ri­ne Mi­dland. Wie­lu zna­nych mi tra­de­rów spe­cja­li­zo­wa­ło się w nie­licz­nych, wy­se­lek­cjo­no­wa­nych pa­rach wa­lu­to­wych, na przy­kład je­nie do lira. Cią­głe wa­ha­nia kur­su wło­skiej wa­lu­ty stwa­rza­ły czę­ste oka­zje do za­rob­ku, ale też do utra­ty ka­pi­ta­łu.

Wie­lu tra­de­rom za­krę­ci­ła się łez­ka w oku, gdy wa­lu­ta ta za­koń­czy­ła swój ży­wot. Po­ja­wie­nie się euro zmu­si­ło świat wy­mia­ny mię­dzy­na­ro­do­wej do po­szu­ki­wa­nia szans gdzie in­dziej i do ro­zej­rze­nia się po sze­ro­kim świe­cie.

Przez przy­pa­dek aku­rat w tym sa­mym roku 1990, w któ­rym opra­co­wa­łem mo­del ob­li­ga­cji roz­li­cza­nych w ECU, po raz pierw­szy zna­la­złem się w Chi­nach. Od tam­tej pory od­wie­dzam ten kraj przy­najm­niej raz do roku. Naj­pierw za­le­ża­ło mi na roz­mo­wach z ludź­mi, któ­rzy za­rzą­dza­li re­zer­wą de­wi­zo­wą Ban­ku Chin. Obec­nie mam wśród nich kil­ku przy­ja­ciół. Nie zda­wa­łem so­bie wów­czas spra­wy, że te pierw­sze wy­pra­wy przy­go­to­wy­wa­ły grunt pod moją póź­niej­szą ka­rie­rę za­wo­do­wą.

Na po­cząt­ku lat dzie­więć­dzie­sią­tych przy­łą­czy­łem się do i tak licz­ne­go gro­na eko­no­mi­stów uwa­ża­ją­cych, że do­lar musi ulec osła­bie­niu. Ocze­ki­wa­łem dra­stycz­ne­go spad­ku tej wa­lu­ty w sto­sun­ku do ja­poń­skie­go jena. Nie wy­obra­ża­łem so­bie, by Sta­ny Zjed­no­czo­ne mo­gły po­ra­dzić so­bie z ist­nie­ją­cym sal­dem wy­mia­ny z za­gra­ni­cą in­a­czej niż po­przez de­wa­lu­ację wła­snej wa­lu­ty. Oka­za­ło się, że mia­łem ra­cję, i wła­śnie ta­kie sta­no­wi­sko wo­bec pary do­lar-jen spra­wi­ło, iż sta­łem się sze­rzej zna­ny w świe­cie ban­ko­wo­ści i fun­du­szy hed­gin­go­wych. W po­ło­wie lat dzie­więć­dzie­sią­tych do­łą­czy­łem do Gold­man Sachs jako part­ner. Od tej pory bez­u­stan­nie po­szu­ki­wa­łem no­wych po­my­słów, sta­ra­jąc się wy­ka­zać przy­dat­no­ścią w ze­spo­le świa­to­wej ran­gi eko­no­mi­stów. A był to ze­spół nie­zwy­kle kre­atyw­ny i wciąż głod­ny no­wych idei.

W pew­nym mo­men­cie za­czą­łem z nie­cier­pli­wo­ścią ocze­ki­wać ko­lej­nych wy­jaz­dów do Chin. Pod­czas każ­de­go ko­lej­ne­go po­by­tu wi­dzia­łem, jak wie­le się tam zmie­nia­ło. Jed­nak wy­da­rze­niem, któ­re spo­wo­do­wa­ło w mo­ich oczach zmia­nę ob­ra­zu Chin, był kry­zys go­spo­dar­czy w Azji w 1997 r., kie­dy war­tość stra­ci­ły nie­mal wszyst­kie wa­lu­ty w tym re­gio­nie. W mo­jej opi­nii przy­czy­ną kry­zy­su było nie tyl­ko nad­mier­ne za­dłu­ża­nie się państw azja­tyc­kich, uzna­wa­ne po­wszech­nie za głów­ną przy­czy­nę za­pa­ści, lecz tak­że utra­ta siły przez jena w po­ło­wie 1995 r. Gdy oka­za­ło się, że Ja­po­nia bę­dzie mu­sia­ła zmie­rzyć się z pę­ka­ją­cą bań­ką spe­ku­la­cyj­ną, utrzy­mu­jąc jed­no­cze­śnie sto­py pro­cen­to­we na bar­dzo ni­skim po­zio­mie, jen za­czął gwał­tow­nie spa­dać i nie za­trzy­mał się przez cały 1996 ani 1997 r. Dla wie­lu państw Azji, któ­rych wa­lu­ty sprzę­żo­ne były z kur­sem do­la­ra, ozna­cza­ło to po­waż­ny pro­blem. W la­tach 1973-1997 cena do­la­ra spa­dła z 400 do 80 je­nów. Cała Azja zdą­ży­ła uwie­rzyć, że jen za­wsze bę­dzie dro­żał. Gdy na­gle za­czął się osła­biać, co na­stą­pi­ło w po­ło­wie 1995 r., oka­za­ło się, że pań­stwa i fir­my azja­tyc­kie na­po­ży­cza­ły ogrom­ne ilo­ści do­la­rów i te­raz mają po­waż­ny kło­pot. Do­pó­ki jen się umac­niał, dłu­gi same ma­la­ły i moż­na było nimi za­rzą­dzać bez więk­sze­go wy­sił­ku, gdyż do­la­ry spła­ca­no je­na­mi otrzy­my­wa­ny­mi za to­wa­ry eks­por­to­wa­ne do Ja­po­nii. W chwi­li, gdy jen się osła­bił, koszt ob­słu­gi i spła­ty za­dłu­że­nia w do­la­rach za­czął na­gle ro­snąć. Co wię­cej, wraz z umac­nia­niem się do­la­ra w sto­sun­ku do jena cena to­wa­rów eks­por­to­wa­nych do Ja­po­nii wzro­sła, a ja­poń­scy in­we­sto­rzy stra­ci­li za­in­te­re­so­wa­nie tymi kra­ja­mi. Pierw­szą wa­lu­tą, któ­ra utra­ci­ła sta­bil­ność, był taj­ski baht. Po­tem po­sy­pa­ły się ko­lej­no nie­mal wszyst­kie.

Gdy­by hi­sto­ria fak­tycz­nie się po­wta­rza­ła, kry­zys po­wi­nien stop­nio­wo ogar­niać ko­lej­ne pań­stwa re­gio­nu, a wresz­cie spo­wo­do­wać cał­ko­wi­ty cha­os w Chi­nach. A jed­nak Chiń­czy­cy wy­ka­za­li się prze­bie­gło­ścią i wy­czu­ciem sy­tu­acji mię­dzy­na­ro­do­wej na po­zio­mie, z ja­kim nig­dy wcze­śniej się nie ze­tkną­łem. Naj­wy­raź­niej uzna­li, że aby unik­nąć kry­zy­so­wej za­ra­zy, le­piej za­cho­wać dy­stans i pod­jąć rolę świa­to­we­go gra­cza, niż po­zo­stać lo­kal­nym part­ne­rem ogar­nię­tych kry­zy­sem państw re­gio­nu.

Po­nie­waż u pod­staw pro­ble­mu le­ża­ła re­la­cja jena do do­la­ra, Chiń­czy­cy skon­tak­to­wa­li się z Bia­łym Do­mem i we­zwa­li go do pod­ję­cia in­ter­wen­cji. Po­su­nę­li się na­wet do za­gro­że­nia de­wa­lu­acją swo­jej wa­lu­ty, ren­min­bi, czy­li in­a­czej ju­ana, w przy­pad­ku gdy­by Ame­ry­ka­nie sta­wia­li opór, a to mo­gło­by spo­wo­do­wać dal­szą eska­la­cję kry­zy­su. Wpraw­dzie udzie­le­nie wspar­cia dla jena by­ło­by sprzecz­ne z de­kla­ro­wa­ną przez Sta­ny Zjed­no­czo­ne po­li­ty­ką umoc­nie­nia do­la­ra, jed­nak pre­zy­dent Clin­ton i se­kre­tarz skar­bu Bob Ru­bin po­słu­cha­li we­zwa­nia i za­czę­li sku­po­wać jena. Ku­ra­cja za­dzia­ła­ła. Za­ra­za zo­sta­ła po­wstrzy­ma­na, zaś Chi­ny udo­wod­ni­ły, że dys­po­nu­ją wy­so­kim po­zio­mem in­te­li­gen­cji eko­no­micz­nej i ro­sną w siłę tak­że pod wzglę­dem po­li­tycz­nym. Nie­któ­rzy nie uzna­ją zna­cze­nia in­ter­wen­cji ame­ry­kań­skiej i utrzy­mu­ją, że to inne czyn­ni­ki ostu­dzi­ły sza­le­ją­cy w Azji kry­zys i przy­czy­ni­ły się do umoc­nie­nia się jena. Jed­nak w mo­ich oczach to przede wszyst­kim Chi­ny ode­gra­ły rolę li­de­ra i prze­ko­na­ły Ame­ry­ka­nów do udzie­le­nia po­par­cia ich sta­no­wi­sku. Ja w każ­dym ra­zie by­łem pod wra­że­niem.

W ten spo­sób za­czą­łem roz­my­ślać o tym, ja­kim zmia­nom ule­ga struk­tu­ra go­spo­dar­ki świa­to­wej oraz co mogą one ozna­czać dla po­li­ty­ki i roz­wo­ju. Jako eko­no­mi­sta spe­cja­li­zu­ją­cy się w ryn­kach mię­dzy­na­ro­do­wych na­wy­kłem do świa­ta, w któ­rym głów­ne role w kre­owa­niu ogól­no­świa­to­wej po­li­ty­ki go­spo­dar­czej od­gry­wa­ły kra­je G5 i G74. W 1985 r. ory­gi­nal­na Gru­pa Pię­ciu, czy­li Sta­ny Zjed­no­czo­ne, Ja­po­nia, Fran­cja, RFN i Wiel­ka Bry­ta­nia, ze­bra­ły się w Ho­te­lu Pla­za w No­wym Jor­ku, by pod­pi­sać Po­ro­zu­mie­nie Pla­za (Pla­za Ac­cord), okre­śla­ją­ce za­sa­dy in­ter­wen­cji na ryn­ku wa­lu­to­wym, ma­ją­ce na celu osła­bie­nie do­la­ra wzglę­dem mar­ki nie­miec­kiej i jena ja­poń­skie­go. W 1987 r. ta sama gru­pa, po­więk­szo­na o przed­sta­wi­cie­li Ka­na­dy i Włoch, od­by­ła w pa­ry­skim Luw­rze ko­lej­ny szczyt, na któ­rym pod­ję­ła de­cy­zję o in­ter­wen­cji ma­ją­cej po­wstrzy­mać de­pre­cja­cję do­la­ra, jaką sama uru­cho­mi­ła dwa lata wcze­śniej. Te dwa wy­da­rze­nia mia­ły istot­ny wpływ na moją ka­rie­rę i na moje my­śle­nie o funk­cjo­no­wa­niu ryn­ków i po­li­ty­ce go­spo­dar­czej. Świa­to­wą po­li­ty­kę go­spo­dar­czą kształ­to­wa­ła w tym cza­sie mała gru­pa lu­dzi z kil­ku państw, zbie­ra­ją­ca się od cza­su do cza­su w luk­su­so­wych ho­te­lach lub słyn­nych mu­ze­ach. Jed­ną z mo­ich mantr przy ana­li­zo­wa­niu sy­tu­acji na ryn­kach wy­mia­ny wa­lut było zda­nie: „Nie wol­no lek­ce­wa­żyć G7”. Gru­pa ta wy­da­wa­ła się po­tęż­na, a kie­dy się na coś upar­ła, nic nie mo­gło sta­nąć jej na prze­szko­dzie.

Po­wsta­nie Eu­ro­pej­skiej Unii Go­spo­dar­czej i Wa­lu­to­wej, a w kon­se­kwen­cji sto­pie­nie się wie­lu róż­nych wa­lut w jed­ną, po­ka­za­ło ja­sno, że gru­pa G7 prze­trwa­ła dłu­żej, niż fak­tycz­nie było to po­trzeb­ne. Sko­ro Niem­cy, Fran­cja i Wło­chy za­czę­ły pro­wa­dzić wspól­ną po­li­ty­kę wa­lu­to­wą i roz­li­cza­ły się w jed­nej wa­lu­cie, jaki sens mia­ło po­ja­wia­nie się ich przed­sta­wi­cie­li na szczy­tach G7? Wy­star­czył­by je­den przed­sta­wi­ciel re­pre­zen­tu­ją­cy całą trój­kę. Po­nad­to, na pod­sta­wie ry­su­ją­cych się już wów­czas tren­dów, a tak­że na pod­sta­wie ta­kich zda­rzeń, jak re­ak­cja Chin na na­pię­cie zwią­za­ne z kry­zy­sem wa­lu­to­wym w Azji, moż­na było prze­wi­dzieć, że wkrót­ce po wej­ściu w ko­lej­ne ty­siąc­le­cie Chi­ny pod wzglę­dem PKB prze­go­nią Wło­chy, a nie­wie­le póź­niej zaj­mą na­leż­ne miej­sce obok Fran­cji, Wiel­kiej Bry­ta­nii i Nie­miec.

Jak wi­dać, po­trze­ba re­for­my gru­py G7 była oczy­wi­sto­ścią już daw­no temu. Zna­mien­ne jest, że Sta­ny Zjed­no­czo­ne do­pie­ro w 2008 r. sta­nę­ły na cze­le od­bu­do­wy gru­py G20, któ­ra wpraw­dzie ist­nia­ła, lecz w szcząt­ko­wej po­sta­ci. Pod przy­wódz­twem Sta­nów Zjed­no­czo­nych gru­pa zy­ska­ła nowe ob­li­cze. Włą­czy­ło się w nią dzie­więt­na­ście państw oraz Unia Eu­ro­pej­ska, jako dwu­dzie­sty pod­miot5.

W 2001 r. za­in­te­re­so­wa­ło mnie co­raz więk­sze dą­że­nie nie­któ­rych państw do an­ga­żo­wa­nia się na are­nie mię­dzy­na­ro­do­wej. W szcze­gól­no­ści zja­wi­sko to do­ty­czy­ło Bra­zy­lii, Ro­sji, In­dii i Chin. Nie­za­leż­nie od tego, jaką prze­szłość mia­ły za sobą, zo­sta­ła ona za­mknię­ta i nie było do cze­go wra­cać. Te­raz nad­szedł czas glo­ba­li­za­cji i pań­stwa te pra­gnę­ły mieć w niej swój udział. Oczy­wi­stym sprzy­mie­rzeń­cem tej ten­den­cji był in­ter­net, umoż­li­wia­ją­cy fir­mom zle­ca­nie co­raz więk­szej ilo­ści spraw na ze­wnątrz, do wy­ko­na­nia w tań­szych re­gio­nach świa­ta. Naj­po­pu­lar­niej­szym ce­lem sta­ły się Chi­ny, ze wzglę­du na wiel­kość i en­tu­zjazm przy­wód­ców, któ­rzy chęt­nie otwo­rzy­li kraj, a przy­najm­niej znacz­ną jego część, na współ­pra­cę z ka­pi­ta­li­stycz­ną resz­tą świa­ta. Szcze­gól­nie in­try­gu­ją­ce było dla mnie to, że im czę­ściej by­wa­łem w tych kra­jach i im wię­cej mia­łem do czy­nie­nia z urzęd­ni­ka­mi na wy­so­kich sta­no­wi­skach, tym le­piej zda­wa­łem so­bie spra­wę z tego, że ich orien­ta­cja w świe­cie i po­ziom wie­dzy o nim w ni­czym nie ustę­po­wa­ły mo­je­mu. Sko­ro za­tem po­nadmi­liar­do­wy na­ród miał do­stęp do tej sa­mej no­wo­cze­snej tech­no­lo­gii i wy­na­laz­ków, któ­ry­mi dys­po­no­wał Za­chód, moż­na się było spo­dzie­wać, że wkrót­ce na­stą­pi nie­zwy­kły wzrost jego pro­spe­ri­ty.

Ist­nia­ły jesz­cze inne czyn­ni­ki go­spo­dar­cze wy­róż­nia­ją­ce kra­je BRIC i skła­nia­ją­ce do zwró­ce­nia na nie szcze­gól­nej uwa­gi. In­die, bę­dą­ce po­tę­gą pod wzglę­dem de­mo­gra­ficz­nym, mia­ły do­dat­ko­wo tę prze­wa­gę, że więk­szość lud­no­ści do­sko­na­le wła­da­ła ję­zy­kiem an­giel­skim. Dzię­ki temu na­tych­miast za­czę­ły ko­rzy­stać z łącz­no­ści in­ter­ne­to­wej i łap­czy­wie przyj­mo­wać zle­ce­nia, ja­kie spły­wa­ły z ca­łe­go świa­ta. Był to ko­lej­ny kraj ma­ją­cy po­nad mi­liard miesz­kań­ców, któ­ry gor­li­wie włą­czył się w pro­ces glo­ba­li­za­cji, a tak­że umoż­li­wił swym oby­wa­te­lom i pro­duk­tom wej­ście na świa­to­wy ry­nek. Uzna­łem, że być może za­czy­na się nowa era w dzie­jach In­dii. Spraw­ni in­dyj­scy biz­nes­me­ni z ła­two­ścią mo­gli ścią­gnąć in­we­sto­rów za­gra­nicz­nych do swo­je­go kra­ju i za­pew­nić lu­dziom pra­cę oraz wzrost do­bro­by­tu, a jed­no­cze­śnie świat mógł wie­le sko­rzy­stać na współ­pra­cy z In­dia­mi.

Ro­sja zo­sta­ła za­pro­szo­na do gru­py G7 już w 1997 r., po­nie­waż Za­chód sta­rał się za­chę­cić to pań­stwo, po­szu­ku­ją­ce swo­jej toż­sa­mo­ści po nie­daw­nym upad­ku ko­mu­ni­zmu, do jak naj­więk­sze­go za­an­ga­żo­wa­nia się w go­spo­dar­kę wol­no­ryn­ko­wą i de­mo­kra­cję. Jed­nak do roku 2001 przy­wód­cy gru­py G7 zre­zy­gno­wa­li ze zmu­sza­nia Ro­sji do wspól­nych dzia­łań. Ob­ję­cie wła­dzy przez Wła­di­mi­ra Pu­ti­na, po Bo­ry­sie Jel­cy­nie, ozna­cza­ło roz­cza­ro­wu­ją­ce dla Za­cho­du spo­wol­nie­nie pro­ce­su wcie­la­nia ka­pi­ta­li­zmu w ży­cie. Do tej pory nie­któ­rzy za­chod­ni ob­ser­wa­to­rzy po­zo­sta­ją scep­tycz­ni wo­bec Ro­sji i przy­szło­ści roz­wo­ju jej go­spo­dar­ki. Jak wy­ka­żę póź­niej, Ro­sja w dal­szym cią­gu dys­po­nu­je po­ten­cja­łem, któ­ry może wy­ge­ne­ro­wać wzrost, ja­kie­go spo­dzie­wa­li się uczest­ni­cy G7 jesz­cze w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych. Roz­wój ten może jed­nak na­stę­po­wać w zu­peł­nie in­nym sty­lu niż ten, któ­re­go ocze­ki­wa­ła gru­pa G7, gdy sta­wa­ła się gru­pą G8.

Przy­pa­dek Chin, In­dii i Ro­sji jest oczy­wi­sty. Ja jed­nak sta­ra­łem się my­śleć glo­bal­nie i za­sta­na­wia­łem się, czy aby cze­goś nie po­mi­ną­łem. Nig­dy z bli­ska nie przy­glą­da­łem się Ame­ry­ce Ła­ciń­skiej, jed­nak dwa tam­tej­sze kra­je, Bra­zy­lia i Mek­syk, rzu­ca­ły się w oczy z po­wo­du ogrom­nej po­pu­la­cji. Bra­zy­lia wy­da­wa­ła się co­raz bar­dziej praw­do­po­dob­nym kan­dy­da­tem, gdyż, po­dob­nie jak Chi­ny w ob­li­czu kry­zy­su wa­lu­to­we­go w Azji, pań­stwo to sta­ło się roz­waż­nym gra­czem go­spo­dar­czym. Mniej wię­cej w tym sa­mym cza­sie Ar­gen­ty­na znio­sła po­wią­za­nie wła­snej wa­lu­ty z do la­rem i ogło­si­ła nie­wy­pła­cal­ność, po­grą­ża­jąc się przy­najm­niej cza­so­wo w cha­osie ty­po­wym dla po­zo­sta­łej czę­ści kon­ty­nen­tu.

W Bra­zy­lii na­to­miast po­ja­wia­ły się ozna­ki, że jej go­spo­dar­ka za­czy­na zmie­rzać w zu­peł­nie in­nym kie­run­ku, i to w do­sko­na­le wy­bra­nym mo­men­cie. Bra­zy­lia była pań­stwem de­mo­kra­tycz­nym od wcze­snych lat sześć­dzie­sią­tych, cały czas jed­nak nie mo­gła osią­gnąć sta­bi­li­za­cji we­wnętrz­nej, nie­zbęd­nej do roz­po­czę­cia po­waż­ne­go roz­wo­ju go­spo­dar­cze­go. Głów­ny­mi pro­ble­ma­mi były cha­rak­te­ry­stycz­ne dla tego kra­ju ko­rup­cja i nie­efek­tyw­ność. Dla sza­re­go oby­wa­te­la ozna­cza­ło to nie­ustan­ne zmia­ny cen wszyst­kie­go w stop­niu, któ­ry unie­moż­li­wiał go­spo­da­ro­wa­nie do­mo­wym bu­dże­tem. Je­den z bra­zy­lij­skich eko­no­mi­stów za­trud­nio­nych w Gold­man Sachs opo­wia­dał mi kie­dyś, że gdy był na­sto­lat­kiem, ska­la dzien­nej in­fla­cji w Bra­zy­lii przy­po­mi­na­ła obec­ną in­fla­cję rocz­ną. W cią­gu mo­je­go ży­cia za­wo­do­we­go Bra­zy­lia prze­pro­wa­dza­ła wy­mia­nę pie­nią­dza czte­ro­krot­nie, co od­zwier­cie­dla­ło cha­os go­spo­dar­czy nę­ka­ją­cy ten kraj przez wie­le dzie­się­cio­le­ci. Tyl­ko w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych Bra­zy­lia prze­ży­ła trzy kry­zy­sy fi­nan­so­we. Przez wie­le lat bo­gat­si Bra­zy­lij­czy­cy na­tych­miast po otrzy­ma­niu wy­pła­ty ku­po­wa­li obce wa­lu­ty i de­po­no­wa­li je w szwaj­car­skich ban­kach, in­a­czej ich pie­nią­dze stra­ci­ły­by war­tość.

To wszyst­ko zmie­ni­ło się ra­dy­kal­nie pod ko­niec lat dzie­więć­dzie­sią­tych, wraz z doj­ściem do wła­dzy no­wych li­de­rów pod przy­wódz­twem pre­zy­den­ta Fer­nan­da Car­do­so, któ­re­mu uda­ło się opa­no­wać in­fla­cję i uzdro­wić or­ga­nizm pań­stwa. Moc­no wie­rzę, że kon­tro­la in­fla­cji jest nie­zbęd­na do roz­wo­ju każ­dej go­spo­dar­ki, o ile ma on zo­stać utrzy­ma­ny przez dłuż­szy czas. Oby­wa­te­le mu­szą wie­dzieć, co będą mo­gli ku­pić za pie­nią­dze, któ­re za­ra­bia­ją. Je­że­li nie wie­dzą, ja­kich cen mogą się spo­dzie­wać w nie­da­le­kiej przy­szło­ści, nie będą chcie­li in­we­sto­wać ani ro­bić ni­cze­go, co może w przy­szło­ści im po­móc. Je­że­li lu­dzie nie mają po­czu­cia, że to, co za­ro­bią i oszczę­dzą, bę­dzie mia­ło war­tość w przy­szło­ści, mó­wie­nie o dłu­go­trwa­łym roz­wo­ju w ogó­le tra­ci sens. Gdy­bym za­tem mógł udzie­lić jed­nej po­ra­dy pań­stwu, któ­re chcia­ło­by zre­for­mo­wać po­li­ty­kę tak, by przy­łą­czyć się do kra­jów o wy­so­kim po­zio­mie go­spo­dar­czym, by­ło­by to za­le­ce­nie do­ty­czą­ce in­fla­cji. Na­le­ży wy­zna­czyć jej ramy i trzy­mać w ry­zach, na jak naj­niż­szym po­zio­mie. Oka­zja dla Bra­zy­lii po­ja­wi­ła się za­raz po 1999 r., po na­sta­niu ko­lej­ne­go kry­zy­su. Przy­wód­cy Bra­zy­lii za­de­cy­do­wa­li o uwol­nie­niu kur­su re­ala, przez co jego cena spa­dła, a na­stęp­nie po­wo­ła­li na sta­no­wi­sko pre­ze­sa ban­ku cen­tral­ne­go Ar­mi­nio Fra­gę, wiel­kie­go zwo­len­ni­ka wy­zna­cza­nia ce­lów in­fla­cyj­nych. Umiej­sco­wie­nie kon­tro­li nad in­fla­cją w cen­trum po­li­ty­ki ma­kro­eko­no­micz­nej otwo­rzy­ło przed Bra­zy­lią per­spek­ty­wę za­koń­cze­nia na­wra­ca­ją­cych cy­kli hi­per­in­fla­cji, drę­czą­cych kraj przez po­przed­nie dwie de­ka­dy. Wresz­cie Bra­zy­lia mo­gła się­gnąć po do­bro­byt od­po­wia­da­ją­cy jej po­ten­cja­ło­wi.

Sy­tu­acja Bra­zy­lii mia­ła jed­nak w so­bie tyle nie­wia­do­mych, że włą­cze­nie jej do gru­py państw naj­szyb­ciej roz­wi­ja­ją­cych się już w 2000 r., gdy na­pi­sa­łem pierw­sze opra­co­wa­nie te­ma­tu, było z mo­jej stro­ny pod­ję­ciem du­że­go ry­zy­ka. Nie mogę oprzeć się po­ku­sie, aby nie przy­po­mnieć za­baw­nych roz­wa­żań z tam­tych cza­sów na te­mat po­wo­dów włą­cze­nia B do BRIC, że jed­nym z waż­nych po­wo­dów byli zna­ko­mi­ci pił­ka­rze, ja­kich ten wła­śnie kraj dał świa­tu. Na­wia­sem mó­wiąc, do dziś je­stem wiel­kim fa­nem fut­bo­lu, więc nie za­mie­rzam się wy­pie­rać, że czę­ścio­wo moja sym­pa­tia dla Bra­zy­lii i wia­ra w jej po­ten­cjał bra­ła się tak­że stąd.

Tak oto do­tar­łem do punk­tu, w któ­rym wy­raź­nie wi­dzia­łem gru­pę państw wy­róż­nia­ją­cych się go­spo­dar­czo, zda­łem so­bie też spra­wę, że z ich ini­cja­łów BRIC moż­na utwo­rzyć bar­dzo traf­ny akro­nim, gdyż te czte­ry ce­gieł­ki, o łącz­nej po­pu­la­cji oko­ło 2,8 mi­liar­da, mogą fak­tycz­nie stać się pod­sta­wą kon­struk­cji, na któ­rej oprze się bu­do­wa no­wo­cze­snej go­spo­dar­ki. Ata­ki z 11 wrze­śnia po­łą­czy­ły luź­ne ob­ser­wa­cje w jed­ną spój­ną myśl. Gdy­by uda­ło mi się stwo­rzyć wi­zję świa­ta – a tak­że przy­czy­nić się do jej ma­te­ria­li­za­cji – w któ­rym już nie ist­nie­je je­dy­na „wła­ści­wa” dro­ga ani też nie ma jed­ne­go „uzna­ne­go” kra­ju na po­zy­cji li­de­ra, lecz w któ­rym wszy­scy wza­jem­nie się to­le­ru­ją w ra­mach wspól­nie uzgod­nio­nych mię­dzy­na­ro­do­wych za­sad po­stę­po­wa­nia, świat lep­szy i bez­piecz­niej­szy od tego, któ­ry zna­li­śmy do­tych­czas.

Glo­ba­li­za­cja nie musi ozna­czać ame­ry­ka­ni­za­cji. Resz­ta świa­ta dys­po­nu­je wszak sze­ro­kim wa­chla­rzem moż­li­wo­ści two­rze­nia wła­snych de­fi­ni­cji tego ter­mi­nu i nada­wa­nia mu wła­snej cha­rak­te­ry­sty­ki. Na­wet dziś moż­na spo­tkać Ame­ry­ka­nów, któ­rzy czu­ją, że umoż­li­wie­nie Chi­nom wzro­stu do po­tę­gi rów­nej Sta­nom Zjed­no­czo­nym by­ło­by pod­wa­że­niem wszel­kich war­to­ści uzna­wa­nych przez Ame­ry­kę za waż­ne. W 2001 r. ta­kie sta­no­wi­sko prze­wa­ża­ło. Chcia­łem po­ło­żyć kres temu ro­dza­jo­wi my­śle­nia, wy­ka­zać, że glo­ba­li­za­cja może przy­nieść ko­rzy­ści nam wszyst­kim. Dla­te­go w li­sto­pa­dzie 2001 r. opu­bli­ko­wa­łem pra­cę, któ­ra nadal jest dla mnie in­spi­ra­cją. W tej książ­ce po­sta­ram się na­kre­ślić, jak wspo­mnia­ne czte­ry kra­je roz­wi­ja­ły się, do­cie­ra­jąc tak da­le­ko, jak ni­ko­mu się nig­dy nie śni­ło, jak ich dzia­ła­nia za­chę­ca­ły i in­spi­ro­wa­ły inne kra­je roz­wi­ja­ją­ce się do włą­cze­nia się w krąg świa­to­wej go­spo­dar­ki, w jaki spo­sób po­ma­ga­ją go­spo­dar­kom Za­cho­du od­zy­skać zdro­wie po kry­zy­sie z 2008 r. i dla­cze­go uwa­żam, że kra­je te będą mia­ły klu­czo­we zna­cze­nie dla przy­szło­ści go­spo­dar­czej ca­łe­go świa­ta.

Rozdział 2:Od „rozwijających się” do rozwiniętych

Jak dużo zmie­ni­ło się w cią­gu ostat­nie­go dzie­się­cio­le­cia! Ude­rza­ją­ce jest przy tym, że pier­wot­ny kształt gru­py BRIC nie zmie­nił się pra­wie wca­le. We wszyst­kich mo­ich ana­li­zach świa­to­wej go­spo­dar­ki, w na­tło­ku in­for­ma­cji i dez­in­for­ma­cji, nie­zmien­nie sku­pia­łem się na ko­rzy­ściach pły­ną­cych z do­stę­pu do co­raz szer­sze­go i bar­dziej pro­duk­tyw­ne­go ryn­ku za­trud­nie­nia. O ile ar­ty­kuł z 2001 r. stał się po­cząt­kiem wie­lo­let­nich ba­dań, ana­liz i do­pra­co­wy­wa­nia wy­ni­ków, tak prze­ze mnie, jak i przez mo­ich ko­le­gów, to isto­ta zja­wi­ska po­zo­sta­ła w ogól­nym za­ry­sie nie­zmie­nio­na.

Tem­po roz­wo­ju kra­jów BRIC prze­ro­sło na­sze naj­śmiel­sze ocze­ki­wa­nia i prze­bi­ło naj­bar­dziej opty­mi­stycz­ne sce­na­riu­sze; mu­sie­li­śmy za­tem prze­su­wać po­przecz­ki, któ­re w 2001 r. usta­wi­li­śmy na okres do 2050 r. – jak do­tąd trzy­krot­nie. Łącz­ny PKB tych kra­jów przez dzie­sięć lat wzrósł czte­ro­krot­nie, od 3 bi­lio­nów do­la­rów do bli­sko 12 bi­lio­nów. Te­raz, z per­spek­ty­wy, wi­dzę, że mo­głem po­ku­sić się o znacz­nie śmiel­sze pro­gno­zy.

Choć dzię­ki grun­tow­ne­mu wy­kształ­ce­niu eko­no­micz­ne­mu od daw­na wie­dzia­łem, że tak musi się stać, trud­no mi było to so­bie uświa­do­mić. Nie do­ce­nia­łem bo­wiem tak pro­stych, lecz nie­zwy­kle istot­nych czyn­ni­ków wpły­wa­ją­cych na roz­wój go­spo­dar­czy, jak po­ten­cjał de­mo­gra­ficz­ny i pro­duk­tyw­ność. W tym roz­dzia­le wy­ja­śniam, jak wraz ze wzro­stem wpły­wów państw BRIC zmie­nia­ło się na­sze my­śle­nie na ich te­mat.

PO­TĘ­GA PO­PU­LA­CJI

Nie­trud­no się do­my­ślić, że nie ja je­den nie zwra­ca­łem uwa­gi na de­mo­gra­fię. W świe­cie eu­ro­pej­skie­go biz­ne­su i po­li­ty­ki nie­raz sły­sza­ło się na­ce­cho­wa­ne za­zdro­ścią wy­po­wie­dzi na te­mat roz­wo­ju po­tę­gi Sta­nów Zjed­no­czo­nych w po­rów­na­niu z Eu­ro­pą, albo gło­sy zdu­mie­nia do­ty­czą­ce roz­wo­ju In­dii czy Chin. Oczy­wi­ście wzrost ten w każ­dym przy­pad­ku miał bar­dzo wie­le wspól­ne­go z licz­bą lud­no­ści. Wy­star­czy za­tem spraw­dzić naj­bar­dziej ostroż­ne pro­gno­zy de­mo­gra­ficz­ne dla tych kra­jów, zwłasz­cza w za­kre­sie po­pu­la­cji pra­cu­ją­cej, by zdo­być na rzecz świe­tla­nej przy­szło­ści BRIC ar­gu­ment nie do od­par­cia.

W tych czte­rech kra­jach za­miesz­ku­je bli­sko 3 mi­liar­dy lud­no­ści, co sta­no­wi pra­wie po­ło­wę lud­no­ści świa­ta. Pod pew­ny­mi wzglę­da­mi nie po­win­no więc ni­ko­go dzi­wić, że są to pań­stwa dys­po­nu­ją­ce wy­star­cza­ją­cym po­ten­cja­łem do tego, aby stać się tak­że po­tę­ga­mi go­spo­dar­czy­mi. Oczy­wi­ście, aby ich oby­wa­te­le mo­gli cie­szyć się do­bro­by­tem, któ­re­go za­zna­je mniej­sza część glo­bu, ko­niecz­ny jest tak­że suk­ces go­spo­dar­czy. Jak wy­ka­zał An­gus Mad­di­son, uzna­ny eks­pert w dzie­dzi­nie hi­sto­rii i ana­li­zy wzro­stu i roz­wo­ju go­spo­dar­cze­go, dwa naj­bar­dziej za­lud­nio­ne kra­je, czy­li Chi­ny i In­die, w prze­szło­ści mia­ły znacz­nie więk­szy udział w świa­to­wym PKB. Jego prze­ło­mo­we ana­li­zy hi­sto­rii go­spo­dar­czej wy­ka­za­ły, że do­mi­na­cja go­spo­dar­cza Chin mia­ła miej­sce po­mię­dzy X a XV w., za­rów­no pod wzglę­dem roz­mia­ru, jak i po­zio­mu za­moż­no­ści6. Przez