Media studenckie w Polsce. Geneza. Ewolucja. Rzeczywistość

Recenzje: prof. Bogusława Dorota Gołębniak i prof. Zbyszko Melosik

Copyright by Anna Zięty & Wydawnictwo Naukowe Katedra 2014

Wszystkie prawa zastrzeżone

Wydanie publikacji dofinansowane

przez Dolnośląską Szkołę Wyższą we Wrocławiu.

Wydanie pierwsze

Gdańsk 2015

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Projekt layoutu, skład i opracowanie wykresów:

biuro@dialoog.pl; www.dialoog.pl

ISBN 978-83-65155-01-6

Wydawnictwo Naukowe Katedra

http://wnkatedra.pl

email:redakcja@wnkatedra.pl

Skład wersji elektronicznej: Marcin Kapusta

Virtualo Sp. z o.o.

Mojej Rodzinie

Pragnę złożyć serdeczne podziękowanie prof. dr. hab. Wojciechowi Skrzydlewskiemu za cenne uwagi, poświęcony czas i nieocenioną pomoc naukową

Wprowadzenie

Telewizja studencka – TVPW – uzależnia.

Początki bywają trudne, ale ważne, żeby znaleźć swoją „działkę” i złapać bakcyla […].

Może nie mamy sprzętu takiej klasy jak TVNani profesjonalnego studia jak BBC,

ale jesteśmy zgraną ekipą, zdolną do podejmowania niesamowitych wyzwań.

M. Sanderski

Tradycja związana z aktywnością dziennikarską młodych ludzi narodziła się w Stanach Zjednoczonych w XIX wieku. Przywołując dziewiętnastowieczne tytuły pism studenckich, warto wspomnieć o kilku z nich, m.in.: „Dartmouth College” (1839), „The Miami Student” (Oxford, Ohio, 1867), „The Daily Californian” (Berkley, 1871), „Yale Daily News” (New Haven, Connecticut, 1873), „Harvard Crimson” (1856), „Northern College News” (Northern Michigan University, 1927). Pod koniec XIX wieku w USA większość szkół wyższych posiadała gazety studenckie, które były dystrybuowane codziennie lub raz w tygodniu. Najstarsze z nich do dziś cieszą się dużym uznaniem i poszanowaniem wśród społeczności akademickiej, a także lokalnej1.

Historia polskich mediów studenckich rozpoczęta w pierwszej połowie XIX wieku trwa nieprzerwanie do chwili obecnej. Media studenckie na przestrzeni lat ewoluowały i ulegały znacznym przeobrażeniom. Wraz z upływem czasu zmieniała się również ich rola i znaczenie. Pomimo tego, że były one w przeszłości wielokrotnie uwikłane w meandry spraw politycznych, społecznych czy kulturowych, nie utraciły swojej wartości. W dalszym ciągu pozostają „głosem” młodych, kreatywnych i ambitnych ludzi. Ich stała obecność w strukturach uczelni jest dowodem na to, że są niezbędne, wyjątkowe.

Z perspektywy historycznej dzieje mediów studenckich można podzielić na trzy etapy. Pierwszy odnosi się do ich narodzin i początkowej działalności, skupionej głównie wokół czasopiśmiennictwa. Znaczący wpływ na powstanie i rozwój tego typu mediów miały ośrodki akademickie – uniwersytety, które pojawiły się w Europie Zachodniej i Środkowej na przełomie XIII i XIV wieku. Drugi etap związany jest z powstaniem, na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku, pierwszych radiowęzłów studenckich. Ten czas aktywności mediów studenckich przypada na okres Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, w którym dużą rolę odegrała kultura studencka. Ostatnia faza ich rozwoju determinowana jest głównie rozwojem nowych technologii i ekspansją internetu. To dzięki nim powstały studenckie media elektroniczne – prasa cyfrowa, web radio oraz telewizja internetowa. Pomiędzy tymi trzema okresami zachodzi wiele znaczących różnic, które zostaną przybliżone w kolejnych rozdziałach książki.

Dawniej media studenckie nie podlegały tak gwałtownym i rozlicznym przemianom. Charakteryzowała je raczej prostota przekazu, a także dość duża homogeniczność pod względem treści i formy. Znamienne jest również to, że w przeszłości zaangażowanie młodych w tworzenie komunikatów medialnych wydawało się znacznie większe niż obecnie. Częstokroć w trudnych warunkach politycznych z wielkim zapałem i wytrwałością oddawali się swoim pasjom dziennikarskim.

Obecna sytuacja mediów studenckich wydaje się o wiele bardziej złożona i wielowymiarowa. Za sprawą sieciowości, interaktywności i wszechobecnej cyfryzacji media studenckie przeżywają swój wielki renesans. Istnieją praktycznie na większości uczelni, zarówno humanistycznych, jak i technicznych. Do ich głównych cech można w szczególności zaliczyć: heterogeniczność, rozproszenie, fragmentaryzację, a także dość dużą różnorodność. Łatwy dostęp do narzędzi technologicznych i odpowiedniego oprogramowania spowodował, że dziś każdy student może stać się producentem niezliczonych treści multimedialnych.

Próba dokładnego opisu współczesnej problematyki mediów studenckich wiąże się na wstępie z koniecznością wyjaśnienia pewnych ogólnych tendencji, mechanizmów, które swym zasięgiem obejmują edukację, a także szkolnictwo wyższe.

Aktualne przemiany polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturowe nie pozostają bez konsekwencji dla egzystencji wielu szkół wyższych. Globalizacja, integracja europejska, cyfryzacja, migracja, mobilność – to zaledwie kilka czynników wpływających na kształt rynku edukacyjnego. Restrukturalizacja szkolnictwa wyższego, która została zapoczątkowana po 1989 roku, trwa nieprzerwanie. Lista zmian, które są coraz szybsze i gwałtowniejsze, wydłuża się każdego dnia.

W pierwszej kolejności należy wymienić pojawienie się sektora szkolnictwa prywatnego, zwiększenie dostępności studiowania2, a także dynamiczny wzrost liczby studentów, a tym samym uczelni. Z raportu opracowanego przez Komisję Europejską wynika, że w Polsce w latach 1990–2005 nastąpił prawie: „pięciokrotny wzrost liczby studentów (z ponad 400 tysięcy do niespełna dwóch milionów), połączony z ponad czterokrotnym wzrostem liczby uczelni w latach 1990–2008 (ze 112 do 456)”3. Inni autorzy dodają do tego kolejne kwestie: umasowienie liczby studiów, większą autonomię i samorządność środowiska akademickiego, otwartość wobec młodych ludzi, a także znaczne nasilenie się poziomu aktywności w ramach tak zwanego Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego4. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku wzrosła mobilność międzynarodowa studentów. Od 2005 do 2008 roku w ramach programu Erasmus wyjechało z naszego kraju około 34 047 studentów5. Nowa sytuacja edukacyjna, zapoczątkowana w 1999 roku Procesem Bolońskim, poszerzyła możliwości studentów w zakresie zdobywania wiedzy, nabywania kompetencji i rozwijania potencjału zawodowego. Konicznością stała się edukacja permanentna, czyli idea uczenia się przez całe życie (ang. lifelong learning).

W XXI wieku szkoły wyższe, podobnie jak inne instytucje, borykają się z wieloma trudnościami, zarówno w sferze instytucjonalnej, jak i podmiotowej. Pierwszy obszar dotyczy procesu kształcenia, jego struktury, funkcji, wartości i celów, natomiast drugi sprowadza się do dylematów związanych z etosem wykładowcy i studenta, relacjami panującymi wśród ludzi, którzy tworzą wspólnotę akademicką6. Problemów do rozwiązania jest jeszcze wiele. Niektóre z nich kumulują się wokół dylematów dotyczących możliwości studiowania, inne natomiast związane są z portretem studenta, który zmaga się z coraz większymi rozterkami z powodu roli, jaką odgrywa w społeczeństwie. Normą stało się, że studenci z powodu trudnych sytuacji finansowych panujących w ich rodzinach zmuszeni są godzić studia z pracą zawodową7, podejmować indywidualny tryb kształcenia lub emigrować z kraju w poszukiwaniu środków finansowych na naukę.

Uczelnie coraz częściej rywalizują między sobą w różnych aspektach działalności naukowej, badawczej i dydaktycznej. Starają się zaistnieć na arenie międzynarodowej, aby przyciągnąć uwagę zagranicznych naukowców, studentów, a także sponsorów. Z raportu opublikowanego z okazji dwudziestolecia działalności niepublicznych szkół w Polsce wynika, że w dalszym ciągu borykamy się z niewielką liczbą kierunków z wykładowym językiem angielskim oraz niskim poziomem konkurencyjności wobec zagranicznych uczelni pod względem prestiżu8. Poza tym od szkół wymaga się dostosowywania do zapotrzebowań i warunków panujących na krajowym rynku pracy. Zmuszone są one do nieustannego poszerzania swojej oferty edukacyjnej, koncypowania coraz bardziej specyficznych kierunków studiów9 oraz kreowania zachowań przedsiębiorczych, aby skutecznie sprostać wymogom gospodarki opartej na wiedzy10.

Zmieniły się również sposoby związane z rekrutacją na studia oraz promocją uczelni w środowisku młodzieżowym. Dziś nikogo nie powinna już dziwić sytuacja, w której studenci wraz z pracownikami uczelni jeżdżą na rolkach po parku miejskim i rozdają przechodniom ulotki, zachęcając do studiowania określonej specjalności11. Szkoły w celach promocyjnych uruchamiają także nowe kanały komunikacyjne w internecie, na przykład blogi, komunikatory, portale, telewizje i radia. Idąc zgodnie z duchem czasu i panującą modą na obecność w serwisach społecznościach (ang. social media) typu Facebook, YouTube, Instagram czy Twitter, prześcigają się w strategiach kreowania i unowocześnienia swojego wizerunku (ang. rebranding).

W 2012 roku E. Kulczycki przygotował zestawienie dotyczące obecności uczelni w mediach społecznościowych (ogółem 59 instytucji)12. Do najaktywniejszych szkół wyższych w sieci można zaliczyć: Uniwersytet Łódzki (dziewięć profili), Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego (sześć profili), Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach (pięć profili). Z opracowania wynika, że 68% placówek posiada aktywne konto na Facebooku. Najwięcej fanów w tym serwisie ma Uniwersytet Jagielloński (10 259 fanów: 08.02.2012). Najmniejszą popularnością cieszą się narzędzia do mikroblogowania, wśród których występuje Twitter13.

Schemat przeobrażeń edukacyjnych nakreślony został w sposób bardzo ogólny. Pominięto w nim m.in. kwestie prawno-polityczne oraz reformę szkolnictwa wyższego. Ogrom zmian dokonujących się na uczelniach w ostatnim dwudziestoleciu jest tak wielki, że nie ma sposobności przedstawienia ich w sposób wyczerpujący.

Do powyższych myśli należałoby także dodać problematykę związaną ze studentami, czyli najważniejszymi osobami w procesie edukacyjnym. Kim są współcześni studenci? W jaki sposób spędzają swój czas wolny? Czemu się poświęcają? Jednym z obszarów, w którym żacy mogą realizować się i rozwijać swoje potrzeby, są media studenckie. W dobie społeczeństwa sieciowego, kultury coraz bardziej opartej na uczestnictwie i kooperacji tematyka związana z twórczością medialną studentów wydaje się niezmiernie atrakcyjna.

Perspektywa pedagogiczna pozwala połączyć media studenckie z pojęciem „czasu wolnego”, gdyż to właśnie w czasie wolnym od zajęć i obowiązków dydaktycznych studenci oddają się przeróżnym aktywnościom i pasjom. Termin „czas wolny” pojawił się i upowszechnił z chwilą uznania go przez Międzynarodową Konferencję UNESCO w 1957 roku. Czas wolny jest siłą sprawczą, motorem wszelkich działań twórczych człowieka. W opinii J. Torowskiej: „zadania rozwojowe pokazują, że młodzież akademicka ma różne możliwości związane z czasem wolnym. Czas studiów to jednocześnie okres kończącego się starszego wieku szkolnego i etap wchodzenia w dorosłość, w którym wolność osobista i ciekawość świata mają na ogół większe znaczenie niż w innych momentach życia. Starszy wiek szkolny i początkowy (lub cały) okres studiów jest także okresem poszukiwań i eksperymentów, podczas których wciąż się pojawia pytanie o sens życia”14. Z badań przeprowadzonych przez CBOS w 2010 roku wynika, że: „kwestia czasu wolnego staje się coraz bardziej istotna, a to, w jaki sposób ludzie mogą i chcą go spędzać – oraz czy w ogóle nim dysponują – w coraz większym stopniu określa ich społeczną tożsamość”15. Do czynników, które bezpośrednio wpływają na kulturę czasu wolnego młodych ludzi, można zaliczyć: ekspansję szkół wyższych (w szczególności niepaństwowych), zwiększenie możliwości w zakresie kształcenia (np. studiowanie kilku specjalności), komercjalizację czy masowość16. Istotne jest również coraz wcześniejsze podejmowanie przez studentów pracy zawodowej, co często związane jest z trudną sytuacją materialną ich rodziny.

Praca w mediach studenckich może dawać wiele satysfakcji i zadowolenia. Dzięki niej studenci poznają tajniki rzemiosła dziennikarskiego, uczą się także zdobywania informacji, nawiązywania kontaktów międzyludzkich czy zespołowego rozwiązywania problemów. Media dla wielu mogą stanowić bezpośrednią przepustkę do kariery zawodowej. Jeśli ktoś swoją przyszłość wiąże z pracą w profesjonalnych środkach komunikowania masowego, to wydaje się, że nie można zlekceważyć tego etapu. Rzeczywistość pokazuje, że to właśnie w mediach studenckich swą pracę rozpoczynali znani i cenieni dziennikarze ogólnopolscy, m.in.: Marek Niedźwiedzki, Filip Łobodziński, Hirek Wrona, Jarosław Gugała, Robert Mojsak, Robert Kantereit i wielu innych.

Książka jest studium socjopedagogicznym, w którym między innymi staram się ukazać, na czym polegała, a także w jaki sposób przebiegała ewolucja mediów studenckich w Polsce. Dokonuję syntetycznej, ale zarazem wnikliwej analizy porównawczej mediów studenckich działających na uniwersytetach przed transformacją ustrojową i w epoce „nowych nowych mediów”17. Ponadto w opisach tej przestrzeni uwzględniam wątki historyczne, społeczne, edukacyjne oraz kulturowe naszego kraju, gdyż stanowią one tło dla działań studenckich.

W publikacjach obcojęzycznych zagadnienie mediów studenckich przywoływane jest zazwyczaj w kontekście opisów znacznie szerszego zjawiska, jakim jest dziennikarstwo studenckie (ang. student journalism) bądź dziennikarstwo szkolne (ang. scholastic journalism). Cennych refleksji i spostrzeżeń dostarcza praca Scholastic Journalism18. Ostatnie wydanie książki (pozycja reedytowana była już jedenaście razy) wzbogacone zostało o kwestie związane z dziennikarstwem online. Studia nad tą kategorią mediów podjął również B. E. Konkle – członek stowarzyszenia na rzecz edukacji w dziennikarstwie i komunikowaniu masowym (ang. Association for Education in Journalism and Mass Communication).

Specyfikę funkcjonowania mediów studenckich w Stanach Zjednoczonych (w szczególności prasy) przybliża nam pozycja K. Basolo The history of student journalism at Northern Michigan University 1919–200219. Niezmiernie istotnym źródłem wiedzy z tego obszaru jest również publikacja autorstwa R. Kanigel The Student Newspaper. Survival Guide20. Autorka stara się ukazać w niej różne oblicza współczesnych środków masowego przekazu. Zwraca uwagę na problematykę dziennikarstwa prasowego oraz specyfikę funkcjonowania mediów społecznych (ang. social media). Z kolei za sprawą między innymi C. Fischera, S. J. Saulsa, P. Stawowego, E. Shernoffa oraz C. Schilda21 możemy poznać istotę i sposoby działania radia studenckiego.

W Polsce nieliczne próby analiz, a także szerszych opracowań naukowych odnoszących się do tej problematyki, pochodzą jeszcze z czasów Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (1952–1989). Należy dodać, że przed transformacją ustrojową badacze skupiali swoją uwagę wokół tradycyjnych pism studenckich oraz ośrodków radiowych.

Do istotniejszych monografii pochodzących z tamtego okresu zaliczyć można w szczególności prace E. Orzechowskiego, J. Gerlacha i R. Hryciuka oraz T. Zdrenka22. Warto również wspomnieć o książkach wydanych pod redakcją A. K. Waśkiewicza: Czasopisma studenckie w Polsce 1945–1970 oraz Czasopisma studenckie w Polsce 1971–197623, a także o publikacji M. Graszewicza Prasa studencka w kręgu kultury studenckiej24.

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku tematyka dziennikarstwa studenckiego w naszym kraju popularyzowana była na łamach pism literackich, prasy akademickiej, a także czasopism ogólnopolskich związanych z mediami lub działalnością uczelni („Politechnik”, „Student”, „Zeszyty Prasoznawcze”, „Życie Szkoły Wyższej”). W tym miejscu warto również wymienić ogólnopolski tygodnik studencki „ITD” (wydawany przez Zrzeszenie Studentów Polskich), który w latach 1960–1989 był jednym z ważniejszych narzędzi dziennikarskich młodych ludzi. To w nim szlify zdobywali m.in. Aleksander Kwaśniewski, Henryk Sawka i Andrzej Mleczko25. Wypada także wspomnieć o cennych artykułach takich autorów, jak: Z. Macużanka, W. Kozyra i M. Miśkowiec26.

Zainteresowanie badaczy tym obszarem po 1989 roku znacznie osłabło. Świadczy o tym zmniejszająca się w kolejnych latach liczba artykułów, monografii, a także publikacji naukowych poświęconych tej tematyce. Sporadycznie ukazujące się teksty – podobnie jak w okresie PRL-u – koncentrowały się głównie wokół prasy i radiofonii. Obszernej wiedzy na temat studenckiego ruchu dziennikarsko-politycznego w latach 1918–1939 dostarczyła monografia A. Pilcha Prasa studencka w Polsce 1918–1939. Zarys historyczny. Bibliografia27. Ponadto do znaczących opracowań z tego okresu należy dodać książki opublikowane pomiędzy rokiem 1994 a 2001 autorstwa: A. Magowskiej – Polska prasa studencka w II Rzeczypospolitej, J. Gomoliszek – Toruńskie czasopisma studenckie w latach 1945–1995 orazUniwersyteckie pisma studenckie w Polsce w latach 1945–1989, U. Doliwy – Radio studenckie w Polsce28.

Pierwsza z autorek podjęła się próby opisania polskiego czasopiśmiennictwa studenckiego okresu międzywojennego przypadającego w Polsce na lata 1918–1939. Magowska zaprezentowała początki powstawania pierwszych pism studenckich29. Z wielką starannością i wnikliwością badawczą opisała sytuację polityczną II Rzeczypospolitej, która miała ogromny wpływ na rozwój i ewolucję tego segmentu prasowego. Analiza zawartości czasopism studenckich tamtego okresu pozwoliła na dokumentację bogatego indeksu tytułów, a następnie utworzenie podziału typologicznego prasy młodzieży akademickiej ukazującej się w II Rzeczypospolitej.

Z kolei książka Gomoliszek stanowi cenne źródło informacji na temat toruńskich czasopism ukazujących po drugiej wojnie światowej30. Badaczka dotarła do pism studenckich i akademickich, które ukazywały się niemalże od początku funkcjonowania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Podjęła się analizy i interpretacji około czterdziestu siedmiu periodyków. W swoim tekście opisała rolę, jaką odegrały one w życiu uczelni i całego ruchu kulturalnego młodzieży akademickiej.

Pozycja Doliwy jest pierwszą na rynku polskim monografią, która w sposób syntetyczny dokumentuje dzieje radia studenckiego31. Autorka zebrała, opisała i poddała bliższej specyfikacji najważniejsze ośrodki radiofonii studenckiej działające w latach 1950–1989. Następnie przybliżyła czytelnikom etapy ich rozwoju, zaprezentowała sposoby ich funkcjonowania, a także trudności, z jakimi borykały się one na co dzień. Dużą uwagę poświęciła również koncesjonowanym i niekoncesjonowanym rozgłośniom studenckim. Wyodrębniła główne obszary ich działalności, ukazując przy tym ich strukturę organizacyjną oraz ofertę programową.

Ostatnia publikacja autorstwa Gomoliszek poświęcona została tematyce uniwersyteckich pism studenckich, które wychodziły w latach 1945–1989. Monografia podzielona została na dwie części32. W pierwszej naświetlona została głównie tematyka poszczególnych pism kolportowanych w jedenastu ośrodkach akademickich, m.in.: Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu, Łodzi, Toruniu i Lublinie. Z kolei drugą część książki tworzy wykaz bibliograficzny pism studenckich.

Obok wymienionych wydawnictw zwartych na uwagę zasługują też ukazujące się okazjonalnie artykuły dotykające kwestii mediów studenckich. Można zauważyć, że współcześnie uwaga autorów skupia się nader często na opisach natury rozgłośni radiowych. Wartościowymi przykładami mogą być tutaj teksty: Eter jako kanał negocjacji form przekazu i treści z odbiorcą – strategie realizacji na przykładzie Akademickiego Radia Centrum w Lublinie, Radio studenckie w Internecie, Funkcjonowanie rozgłośni studenckich na przykładzie Radia Sfera, Radiofonia studencka w przestrzeni audiowizualnej współczesnego człowieka33.

Próbę całościowego opisu zjawiska mediów studenckich podjęła również O. Kurek z Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie34. W kwartalniku internetowym „Komunikacja Społeczna” opublikowała dwa artykuły – Media studenckie w Polsce orazStruktura i funkcjonowanie mediów studenckich w Polsce – poświęcone temu zagadnieniu. Badaczkę interesuje przede wszystkim kwestia związana z tym, jaką rolę pełnią media studenckie w kreowaniu wizerunku uczelni35. Poza tym z krótkimi notkami na temat mediów studenckich można spotkać się w publikacjach uwzględniających szerszy kontekst aktywności mediów lokalnych36 i społecznych37.

W polskich słownikach próżno szukać pojęć takich, jak „dziennikarstwo studenckie” lub „media studenckie”. Zadziwiające jest to, że hasła te nie pojawiają się w kluczowych dziełach, do których należą: Encyklopedia PWN, Popularna encyklopedia mass mediów, a także Słownik terminologii medialnej38. W trakcie gromadzenia literatury związanej z tą przestrzenią nie udało mi się dotrzeć do pozycji, które w bezpośredni sposób odnosiłyby się do opisów internetowych mediów studenckich. Wydaje się zatem, że takowe po prostu nie istnieją.

Zasadniczym celem publikacji jest wyjaśnienie i opisanie genezy narodzin polskich mediów studenckich, a także ukazanie procesu ich ewolucji, czyli funkcjonowania w dwóch epokach – przed transformacją ustrojową i w dobie internetu. Z kolei celem praktycznym jest opracowanie – na podstawie istniejących już projektów – modelu funkcjonowania współczesnych mediów studenckich. Główne tezy brzmią w następujący sposób: (a) kultura studencka jest głównym regulatorem rozwoju mediów studenckich, (b) media studenckie ewoluowały za sprawą sieci i nowych technologii, (c) współczesne media studenckie to nośniki kultury sieciowej, spełniające status nowych mediów: indywidualizacyjny, interakcyjny oraz integracyjny, (d) współczesne media studenckie podlegają coraz większej profesjonalizacji.

Przedmiotem moich badań empirycznych są internetowe media studenckie istniejące w cyberprzestrzeni w postaci prasy cyfrowej, web radia oraz telewizji online. Podjęta problematyka implikuje ogólną refleksję nad aktywnością kulturalną młodych Polaków, która w cyfrowej erze ulega znaczącym przeobrażeniom39. Na pokolenie obecnych studentów, nazywanych dziećmi internetu (ang. net generation), Google czy Facebooka, patrzy się przez pryzmat tego, w jaki sposób eksplorują nowe przestrzenie medialne40.

Z moich obserwacji wynika, że młodzież coraz większą uwagę przywiązuje do tego, w jaki sposób uczelnie, na których studiują, prezentują się w sieci, a także wykorzystują potencjał i zasoby technologiczne. Uważam, że można zaryzykować stwierdzenie, że studenci coraz świadomiej włączają się w procesy związane z unowocześnianiem szkół wyższych.

Tematyka internetowych mediów studenckich wpisuje się w ogólne ramy dyskursu nowomedialnego osadzonego wokół zagadnień związanych ze studiami nad siecią (ang. web sphere), komunikacją za pomocą komputerów (ang. computer-mediated communication), analizą zachowań w internecie (ang. social network), a także badaniami internetu i w internecie (ang. internet research, research on the internet).

Z perspektywy badawczej media studenckie funkcjonujące w sieci można włączyć w obszar studiów nad witrynami internetowym (ang. web studies)41. Strony WWW mogą być analizowane w szczególności pod kątem: zawartości42, struktury43, geografii internetowej44, archeologii45, użytkowników46 i sposobów użytkowania47. Badania prowadzone w dyskursie nowomedialnym są zazwyczaj interdyscyplinarne i polegają na łączeniu i współdziałaniu ze sobą zarówno tradycyjnych, jak i tych najnowszych metod i narzędzi badawczych.

Eksploracje współczesnych mediów studenckich są istotne i niezwykle kształcące przynajmniej z kilku powodów. Z perspektywy medioznawczej jest to przestrzeń niedoceniana przez badaczy, a wręcz pomijana i bagatelizowana. Ich pogłębione analizy wypełnią lukę poznawczą i być może zainicjują kolejne, już bardziej złożone projekty badawcze. W ujęciu socjologicznym badanie mediów studenckich może stać się podstawą do sformułowania cennych opinii na temat współczesnego pokolenia młodych ludzi. Ukażą one główne obszary zainteresowań młodzieży, ich problemy, kulturę, a także szeroko pojęte życie studenckie. Dołączając do tego aspekt pedagogiczny, dociekania nad tymi środkami komunikowania mogą skłonić dydaktyków do refleksji nad tym, w jaki sposób można byłoby wykorzystać ich potencjał w procesie globalnej, turbulentnej edukacji.

Problematyka badań empirycznych osadzona została wokół kilku kluczowych aspektów: użyteczności i dostępności mediów studenckich, ich zawartości oraz recepcji. Na ich podstawie wyodrębnione zostały trzy główne cele badawcze, których istota sprowadza się do aspektu poznawczego(opis i wyjaśnienie zmian związanych z funkcjonowaniem mediów studenckich przed transformacją ustrojową i w dobie nowomedialnej; określenie specyfiki i struktury funkcjonowania internetowych mediów studenckich), teoretycznego (rekonstrukcja założeń teoretycznych dotyczących zjawiska internetowych mediów studenckich) oraz praktycznego (opracowanie modelu funkcjonowania internetowych mediów studenckich; sformułowanie dyrektyw na temat sposobów redagowania publikacji internetowych na potrzeby nowych mediów).

Z celów badawczych wyłonione zostały problemy badawcze główne i szczegółowe dotyczące trzech obszarów – technologicznego, recepcji i zawartości:

1. W jakim stopniu internetowe media studenckie spełniają status nowomedialny?

• Czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu internetowe media studenckie są funkcjonalne?

• Czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu internetowe media studenckie są użyteczne?

• Czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu internetowe media studenckie są dostępne?

• Czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu internetowe media studenckie są interaktywne i multimedialne?

• Czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu internetowe media studenckie są optymalizowane pod kątem wyszukiwarek internetowych?

2. Jaka jest zawartość internetowych mediów studenckich na przykładzie telewizji internetowej?

• Jaka jest architektura studenckiej telewizji internetowej?

• Jaka jest oferta gatunkowa oraz programowa studenckiej telewizji internetowej?

• Jaka tematyka prezentowana jest w studenckiej telewizji internetowej?

3. Jaka jest recepcja internetowych mediów studenckich wśród młodzieży akademickiej?

• Czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu internetowe media studenckie są znane młodzieży akademickiej?

• Czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu internetowe media studenckie są atrakcyjne dla odbiorców pod względem wizualnym i merytorycznym?

• Jak odbiorcy oceniają ofertę programową i gatunkową poszczególnych mediów?

• Czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu układ typograficzny witryn wybranych mediów jest czytelny i zrozumiały dla odbiorców?

W postępowaniu badawczym korzystałam zarówno z tradycyjnych metod badawczych, jak i tych nowych, przeznaczonych głównie na potrzeby analiz nowych mediów. Warto zaakcentować fakt, że metodologia badań nowych mediów jest obecnie w fazie konceptualizacji i uogólnienia. Występują niedostatki w zakresie metod, technik i narzędzi badawczych. Zatem przyjęte przeze mnie rozwiązania metodologiczne nie wynikają z jakichś ogólnie narzuconych reguł postępowania, ale są autorskim pomysłem.

Pierwszy etap postępowania badawczego wiązał się z weryfikacją środowiska medialnego, sprawdzeniem dostępności wybranych środków komunikowania, a także przetestowaniem narzędzi badawczych. Wstępny przegląd internetowych mediów studenckich ukazał ogrom zjawiska, z jakim mamy do czynienia (np. ponad 200 adresów studenckiej prasy cyfrowej). Kolejny krok wiązał się z wprowadzeniem wstępnych kryteriów, które w konsekwencji pozwoliłyby na wyłonienie właściwych mediów, spełniających określone wymagania metodologiczne. W rezultacie internetowe media studenckie, które mogły zostać zaklasyfikowane do dalszego etapu badań, powinny:

• istnieć w internecie przynajmniej dwanaście miesięcy (tak aby na stronie WWW zgromadzona była odpowiednia liczba artykułów czy utworów audiowizualnych);

• posiadać odrębną stronę WWW (z osobnym adresem URL – ang. Uniform Resource Locator);

• być aktualizowane (na stronie internetowej medium przynajmniej kilka razy w miesiącu powinny pojawiać się nowe utwory prasowe, radiowe czy audiowizualne);

• być tworzone i redagowane przez studentów i/lub absolwentów uczelni publicznej bądź niepublicznej.

Dodatkowo wzięłam również pod uwagę aspekty związane z wartością poznawczą, merytoryczną i atrakcyjnością wizualną wybranych internetowych mediów studenckich. Zatem dobór próby nie odbywał się w sposób losowy, ale był w pełni celowy i świadomy. Badania miały charakter longitudinalny. Zainicjowane zostały na początku 2010 roku i trwały do końca 2012 roku. Przez tak długi okres mogłam obserwować zmiany, jakie dokonywały się nie tylko w samych mediach, ale również w ich konkretnych przekazach oraz całościowej ofercie. Różnorodność, ulotność i zmienność funkcjonowania mediów studenckich to główne czynniki, które w poszczególnych momentach sprawiały mi dość poważne problemy metodologiczne. Do badań w kontekście technologicznym wytypowałam trzydzieści jeden elektronicznych mediów studenckich (siedem tytułów prasowych, dziesięć koncesjonowanych stacji radiowych, siedem internetowych rozgłośni radiowych oraz siedem telewizji online). Oto ich szczegółowy wykaz:

• prasa cyfrowa – „PDF”, „Sic! e-gazeta studencka”, „Uzetka”, „Ofensywa”, „Koszmarowa”, „Kontrast”, „Żak”;

• koncesjonowane radio internetowe – Akademickie Radio Centrum (Rzeszów), Akademickie Radio Centrum (Lublin), Akademickie Radio Kampus, Akademickie Radio LUZ, Radio Afera, Radio Akadera, Radio Index, Radio UWM FM, Studenckie Radio Żak, Radiofonia;

• niekoncesjonowane radio internetowe – Radio Sfera, Radio Sygnały, Sim Radio, Studenckie Radio Frycz, Uniradio, Radio Aktywne, Mega Otwarte Radio Studenckie;

• telewizja internetowa – Akademicka Telewizja UW3D, Kampus TV, TVPW, KontraTV, Uniwerek TV, Przystanek Student, Telewizja Kortowo.

Badania internetowych mediów studenckich pod kątem technologicznym odbyły się w maju 2012 roku. W pierwszej kolejności ich zakres obejmował sprawdzenie ogólnych parametrów technicznych ukazujących podejście i konsekwencję w budowaniu przez studentów witryn internetowych poszczególnych środków komunikowania. Przywiązywanie dużej wagi do poprawności technicznej w zakresie budowania mediów internetowych ma bardzo duży wpływ na ich ogólną funkcjonalność, użyteczność oraz dostępność. Poza tym odzwierciedla pewien stopień zaawansowania nowomedialnego.

Do badań skoncentrowanych wokół zawartości internetowych mediów studenckich wytypowałam telewizje internetowe. Ten etap badań rozpoczęłam pod koniec 2010 roku, a zakończyłam w połowie roku 2011. W momencie ich zainicjowania studencką telewizję internetową miało w swej strukturze trzynaście uczelni: Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu (Kampus TV), Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu (KontraTV), Społeczna Akademia Nauk w Łodzi (Miejska Telewizja Studencka), Uniwersytet Szczeciński (Nius), Uniwersytet Jagielloński (Przystanek Student), Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie (Studencka TV), Politechnika Warszawska (TVPW), Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie (Telewizja Kortowo), Politechnika Wrocławska (TVS Styk), Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Wałbrzychu (Telewizja Zamkowa), Uniwersytet im. M. Kopernika w Toruniu (UMK TV), Uniwersytet Warszawski (Warszawa), Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica w Krakowie (URSS TV).

W analizowanym okresie zdecydowana większość telewizji online była bardzo rzadko aktualizowana. Nowe komunikaty audiowizualne pojawiały się wręcz okazjonalnie. Zauważyłam również, że w owym czasie niektóre ze stacji zupełnie zawiesiły swoją działalność. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku URSS TV (Kraków), Nius (Szczecin), Studenckiej TV (Szczecin), Telewizji Kortowo (Olsztyn) i Miejskiej Telewizji Studenckiej (Łódź). Pozostałe posiadały w swojej ofercie stosunkowo niewielką liczbę utworów audiowizualnych – Przystanek Student (Kraków), Uniwerek.TV (Warszawa) – bądź zostały uruchomione dopiero na początku 2011 roku – Studencki zespół UMK TV (Toruń) i KontraTV (Poznań). Ze względu na specyfikę funkcjonowania opisywanych mediów opracowałam zestaw kryteriów, którymi powinny odznaczać się studenckie telewizje, aby mogły zostać uwzględnione na dalszym etapie badań. Pod uwagę wzięłam zatem datę uruchomienia telewizji, liczbę utworów audiowizualnych znajdujących się na stronie internetowej oraz aktualizację i częstotliwość pojawiania się na niej nowych materiałów.

W konsekwencji analizie zawartości poddane zostały trzy studenckie telewizje internetowe: Kampus TV (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu), TVS Styk (Politechnika Wrocławska) i TVPW (Politechnika Warszawska). Do głównych atrybutów każdej ze stacji można zaliczyć: (a) kilkuletnie funkcjonowanie na internetowym rynku mediów studenckich (przynajmniej od 2007 roku), (b) ciągłość funkcjonowania, niezawieszenie działalności, (c) posiadanie ustrukturalizowanych działów, (d) częste aktualizacje (nawet kilka razy w tygodniu), (e) dysponowanie profilami w kilku serwisach społecznościowych (np. YouTube, Facebook, Dailymotion, Vimeo), (f) stosunkowo wysoką liczbę przesyłanych plików filmowych, wyświetleń kanałów i odbiorców, (g) różnorodność utworów audiowizualnych pod względem formy i tematyki.

By uzyskać możliwie najpełniejszy obraz działania wybranych stacji, postanowiłam dokonać ich analizy, uwzględniając wszystkie udostępniane przez nie utwory audiowizualne w połowie 2011 roku. W sumie analizie zawartości poddano 1 254 utwory audiowizualne. Łączny czas ich emisji wynosił 74 godziny. Jednostką analizy był pojedynczy utwór audiowizualny. Przyjmując definicję utworu audiowizualnego za P. Ślęzakiem, można uznać, że są to wszystkie rejestracje wizualne i akustyczno-wizualne spełniające kryteria uznania ich za utwory w rozumieniu prawa autorskiego. Charakter audiowizualny mają te materiały, które składają się z (1) obrazów, (2) wyrażonych jako sekwencja, (3) sprawiających w czasie odtwarzania wrażenie ruchu, (4) udźwiękowionych lub nieudźwiękowionych oraz (5) utrwalonych na dowolnym nośniku48.

W badaniu recepcji, czyli odbioru studenckich mediów internetowych wzięło udział 40 studentów z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. W tym przypadku dobór próby badawczej odbywał się w sposób losowy. Do badania wytypowałam trzy media studenckie, które w 2010 roku istniały tylko i wyłącznie w sieci. Były to: „Slajd. Magazyn Młodej Kultury” (Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi), Radio Sfera (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) oraz telewizja internetowa Kampus TV (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu). Badania zostały przeprowadzone w Zakładzie Technologii Kształcenia UAM w dniach: 19, 23 i 26 maja 2010 roku.

W badaniach wytypowałam trzy główne zmienne: status nowomedialny, zawartość oraz recepcję. Za status nowomedialny uznaję ogólną pozycję mediów studenckich w sieci. Pozycja ta może być określana poprzez wiele właściwości, które są przypisywane nowym mediom (ich opis został zawarty w rozdziale czwartym). Dla mnie priorytetowe znacznie miały cechy, które określiłam jako: użyteczność, funkcjonalność, dostępność, interaktywność i multimedialność. Zawartość internetowych mediów studenckich dotyczy w szczególności ich architektury, poruszanej tematyki, oferty programowej oraz gatunkowej, a także sposobów wykorzystywania przez nie narzędzi komunikacyjno-promocyjnych.

Recepcja to pojęcie, które jest obecne w wielu dyscyplinach naukowych. Może odnosić się do odbioru czegoś (np. dzieła literackiego), przyswajania czegoś (np. jakichś poglądów, a także zwyczajów itp.49). W medioznawstwie recepcja powiązana jest z pojęciem odbiorcy i oznacza formy obcowania z danym medium50, a inaczej jest to „reakcja odbiorcy na serwowane treści”51. S. Michalczyk konstruuje kilka zagadnień recepcyjnych: „jak przebiega proces wyboru treści medialnych?, dlaczego jedne treści są przyjmowane, a inne nie?, jakie procesy zachodzą u odbiorcy w fazie komunikatywnej?, jakie znaczenie mają treści medialne w codziennym życiu odbiorcy?”52. W kulturoznawczym podejściu do recepcji nacisk kładzie się na wielość możliwości odczytywania przekazów medialnych53. Natomiast z perspektywy psychologicznej recepcja jest jednym z ważniejszych procesów pamięciowych i poznawczych. Recepcja sensoryczna stanowi początek procesu percepcyjnego i polega na „gromadzeniu informacji przez zmysły”54. Spostrzeganie (percepcja) jest „doświadczeniem złożonej charakterystyki bodźców, na przykład konkretnych przedmiotów w otaczającym środowisku, łatwo rozpoznawanych i nazywanych55.

Do zmiennych szczegółowych, które wymagają zdefiniowania, należy zaliczyć: funkcjonalność, użyteczność, dostępność, interaktywność, multimedialność, optymalizację stron WWW pod kątem wyszukiwarek internetowych, architekturę stron internetowych oraz ofertę gatunkową telewizji internetowych. Funkcjonalność serwisów internetowych (ang. web usability) jest to: „dyscyplina polegająca na stosowaniu racjonalnych zasad naukowej obserwacji, pomiaru i projektowania podczas tworzenia i modyfikowania stron internetowych w celu zwiększenia łatwości użytkowania, walorów poznawczych, użyteczności oraz zmniejszenia dyskomfortu związanego z ich obsługą”56. Funkcjonalność określana jest poprzez ilość dostępnych w serwisie funkcji, np. narzędzi komunikacyjnych, dodawanie obiektów multimedialnych czy korzystanie z elementów służących do personalizacji.

Kolejna zmienna, użyteczność, służy zbadaniu ergonomii interaktywnych obiektów, urządzeń, aplikacji. Zgodnie z normą ISO 9241 użyteczność „to miara określająca stopień, w jakim produkt może być używany (w specyficznym kontekście) przez określonych użytkowników do zrealizowania określonych celów w sposób efektywny oraz satysfakcjonujący. Kryteria użyteczności (ang. usability) mogą służyć do uzyskania niektórych z aspektów doświadczenia użytkownika (UX)”57.

Według Nielsena użyteczność jest atrybutem jakości, który wpływa na to, w jaki sposób użytkownicy wykorzystują poszczególne interfejsy. W opinii badacza użyteczność wyrażana jest jakością pięciu podstawowych elementów: nauczalności (ang. learnability), efektywności (ang. efficiency), zapamiętywalności (ang. memorability), błędów (ang. errors), satysfakcji (ang. satisfaction)58. W praktyce użyteczność dotyczy następujących elementów stron WWW: odnośników (hiperłączy), nawigacji, sposobów prezentacji treści, poprawnego wyświetlania grafiki, czytelności, wielkości czcionek i kolorystyki.

Dostępność serwisów internetowych WCAG 2.0 (ang. Web Content Accessibility Guidelines) to dziedzina wiedzy zajmująca się badaniami z zakresu interakcji człowieka z komputerem. W obszarze jej zainteresowań mieści się spis zasad tworzenia witryn internetowych w taki sposób, aby były one dostępne dla możliwie szerokiego grona odbiorców, w tym osób niepełnosprawnych59. Według P. Witka „poprawiając dostępność strony, zwiększamy wygodę jej użytkowania, ponieważ zmniejszamy liczbę potencjalnych przeszkód, na jakie mogą trafić jej odbiorcy”60.

„Od maja 2012 roku obowiązuje w Polsce Rozporządzenie Rady Ministrów zobowiązujące wszystkie instytucje publiczne do dostosowania swoich serwisów internetowych dla potrzeb osób niepełnosprawnych i wszystkich, którzy z różnych powodów nie mogą w pełni skorzystać z zasobów Internetu. Zgodnie z zapisami rozporządzenia strony WWW powinny być dostosowane do międzynarodowego standardu WCAG 2.0 […] uznanego w wielu krajach Europy”61. Bardzo ogólnie można stwierdzić, że na dostępność stron wpływa szereg czynników, takich jak: treści wizualne, dźwiękowe, semantyka, konstrukcja, czytelność i zrozumiałość strony, a także jej aspekty techniczne. Najnowsza wersja WCAG 2.0 wskazuje na cztery obowiązujące rekomendacje: percepcję, funkcjonalność, zrozumiałość i rzetelność62.

W Polsce jednym z przedsiębiorstw społecznych, które zajmuje się badaniem dostępności witryn internetowych, jest Utilitia. Instytucja wytypowała aż dwadzieścia elementów wpływających na dostępność. Każdy z nich został uwzględniony przy badaniu internetowych mediów studenckich (badanie zostało wykonane za pomocą testu Utilitia). Uszczegółowiając, odnosiły się one do następujących kwestii: walidacji HTML-a, walidacji unikalności identyfikatorów HTML-a, walidacji poprawności nagłówków, obecności etykiet formularzy, kolejności pól formularzy, dostępności bez javascriptu, dostępności linków, dostępności plików PDF, walidacji CSS-a, dostępności CAPTCHA, poprawności linków, wyróżnień, mruganiu elementów, obecności bloku informującego o lokalizacji w obrębie strony (tzw. okruszki), kontrastu elementów tekstowych, poprawności deklaracji języka, obecności deskryptorów mediów, prymitywnego formatowania, możliwości ominięcia powtarzalnych bloków, dźwięku. Szczegółowe objaśnienia poszczególnych elementów znajdują się na stronie Utilitia63.

Interaktywność to jedno z pojęć, które w ostatnich latach na skutek ekspansji sieci stało się bardzo popularne nie tylko wśród naukowców, ale przede wszystkim użytkowników internetu. Interaktywność – jako właściwość nowych mediów – zmieniła tradycyjny sposób komunikowania się, umożliwiając każdemu z jej uczestników stanie się nadawcą lub odbiorcą komunikatu. „Obejmuje zarówno możliwość bezpośredniego kontaktu osobowych elementów komunikacji, jak i komunikację człowieka z maszyną poprzez odpowiednie interfejsy”64. Interaktywność według W. Pisarka to „właściwości różnych mediów, związane z umożliwieniem relacji między różnymi elementami aktu komunikacji medialnej”65. Z kolei Y. Liu i L. J. Shrum interaktywność wyrażają poprzez stopień, w jakim partnerzy, media czy komunikaty mogą na siebie oddziaływać. Wyróżnili oni trzy wymiary interaktywności: aktywną kontrolę, dwukierunkową komunikację oraz synchroniczność66.

Multimedialność to drugie z pojęć, które w ostatnim czasie stało się bardzo popularne. Termin wywodzi się od multimediów, czyli środków komunikowania, które narodziły się pod wpływem konwergencji technologicznej. Scalenie ze sobą wielu elementów graficznych, dźwiękowych, audiowizualnych pozwala nam uzyskać tzw. interaktywne multimedia. P. E. Doolittle i V. Tech wskazują, że w literaturze „multimedia” określane są zazwyczaj na wiele sposobów i mogą być rozumiane jako: połączenie kilku mediów, informacja zawierająca tekst, grafikę, dźwięk (dokument multimedialny) czy program komputerowy67. Zdaniem P. J. Lyncha i S. Horton multimedia odgrywają bardzo ważną rolę w projektowaniu atrakcyjnych pod kątem wizualnym witryn internetowych. Poza tym są to główne elementy, z których składają się wszystkie strony WWW. Do podstawowych multimediów badacze zaliczyli dźwięk cyfrowy, pokazy slajdów, wideo i animacje68. Celem przekazu multimedialnego jest z jednej strony zwiększenie komunikatywności treści, a z drugiej jego atrakcyjności. Istotne jest to, że odbiór treści multimedialnych ma charakter polisensoryczny, czyli taki, który aktywizuje wiele zmysłów.

Optymalizacja witryn pod kątem wyszukiwarek internetowych (ang. Search Engine Optimization – SEO) to działania, które mają na celu zapewnienie witrynie wysokiej pozycji w wyszukiwarkach internetowych. Istnieje wiele sposobów na zwiększenie optymalizacji strony. Najważniejszymi składnikami optymalizacji witryn są: odpowiednia budowa języka XHTML (ang. Extensible HyperText Markup Language) i CSS (ang. Cascading Style Sheets), jakość strony (indeksacja stron, liczba linków prowadzących do strony, tworzenie domeny, popularność strony w sieci – tzw. MozRank) oraz jej ogólny wygląd (struktura semantyczna, zawartość, styl, rozmiar oraz hiperłącza). Ponadto ważną rolę odgrywa tzw. PageRank(PR) strony, czyli metoda wyszukiwarki Google, określająca ważność danej strony w skali od 0 do 1069. Bardzo trudno jest osiągnąć PR 10, dla przykładu strona Google posiada 9, a Onet.pl 7 (dane z 20.05.2012). Nielsen uważa, że istotnym elementem jest również czas wczytywania się strony. Twierdzi, że aby uzyskać najbardziej optymalną użyteczność, strona nie powinna „ładować się” dłużej niż 1 sekundę70.

Architektura strony internetowej to proces związany z planowaniem przestrzeni witryny internetowej, uwzględniający aspekty techniczne, estetyczne i funkcjonalne71. W architekturze strony internetowej brane są pod uwagę takie elementy, jak: układ strony, nawigacja, graficzny interfejs użytkownika, reklama, typografia, kolory, grafika i formularze72.

Oferta gatunkowa w telewizjach internetowych to zagadnienie bardzo obszerne, między innymi z powodu zmian, jakie nastąpiły za sprawą nowych mediów. Pojawienie się nowych formatów i form audiowizualnych, a przede wszystkim tzw. neotelewizji, czyli telewizji bez rygoru ramówki, godzin, odbiornika telewizyjnego, spowodowało, że pojęcie „gatunki telewizyjne” może budzić spore wątpliwości73.

Na potrzeby pracy przyjęłam taksonomię gatunków telewizyjnych zaproponowaną przez J. Uszyńskiego74. Badacz wyodrębnił kolejno rodzaje, gatunki właściwe, podgatunki oraz gatunki niższego rzędu. Do rodzajów zaliczył: rejestracje (żywioł obserwacji), narracje (żywioł opowiadania), widowiska (żywioł interakcji), przekazy retoryczne (żywioł osądu) oraz przekazy perswazyjne (żywioł uwodzenia). Gatunek to zdaniem autora pewien konstrukt teoretyczny, powstały z analizy budowy i funkcjonowania podobnych programów (np. reportaż, serial, magazyn, serwis informacyjny), a z kolei podgatunek to wariant utrwalonego wzorca gatunkowego (serwis, sportowy, magazyn kulturalny, film edukacyjny). Ostatnim elementem są tak zwane gatunki niższego rzędu, czyli inaczej niesamodzielne elementy programów telewizyjnych podporządkowane większym przekazom (np. flash, news, felieton)75. Poniżej prezentuję w ujęciu syntetycznym najważniejsze definicje poszczególnych gatunków i podgatunków:

• reportaż – zamknięta w określonym horyzoncie czasowym forma dokumentalna, której zadaniem jest przekazanie relacji o wydarzeniach bezpośrednich lub dokładnie udokumentowanych;

• serial– odcinkowa forma gatunku fabularnego. Serial w rozumieniu tradycyjnym to odcinkowa opowieść epizodyczna lub kontynuacyjna zmierzająca, na wzór filmu, do fabularnego finału (z góry określona liczba odcinków), co ma wpływ na dramaturgię;

• etiuda filmowa – krótka forma filmowa realizowana na potrzeby edukacyjne;

• film krótkometrażowy – film o wymiarze nieprzekraczającym 30–60 minut;

• film edukacyjny – zamknięta forma dokumentalna realizowana na podstawie scenariusza, podporządkowana celowi, jakim jest popularyzacja wiedzy o dziedzinie lub zjawisku. Gatunek zakłada różnorodność stosowanych technik narracyjnych i realizacyjnych oraz możliwość różnicowania perspektywy czasowej;

• serwis informacyjny – forma publicystyczna, łącząca elementy studyjne/pozastudyjne z materiałami filmowymi, której celem jest przekazanie szeroko pojętej informacji i opinii dotyczących bieżących wydarzeń politycznych, ekonomicznych, społecznych itd.;

• magazyn– cykliczna forma publicystyczna łącząca elementy studyjne i pozastudyjne z materiałami filmowymi poświęcona jednorodnej lub zróżnicowanej tematyce;

• zwiastun autopromocyjny – montażowy krótki film zapowiadający najciekawsze pozycje w ofercie stacji;

• felieton – autorska syntetyczna forma wypowiedzi z użyciem środków filmowych. Może istnieć samoistnie lub być częścią większej formy76;

• news – wyróżnia się jego trzy formy: gorącą – wstępna wersja artykułu, agencyjną (pośrednią), kiedy informacje pochodzą od agencji i brakuje pełnego obrazu wydarzeń, oraz prasową, oznaczającą pełną wersję artykułu77;

• flash – jednozdaniowa informacja, która poprzedza szczegółowy opis zdarzenia78;

• lipdub – rodzaj teledysku kręcony jednym ujęciem, w którym kilkuset studentów-aktorów wspólnie aranżuje utwór muzyczny;

• wideoklip – krótki utwór telewizyjny zrealizowany przy użyciu nowoczesnych technik elektronicznej rejestracji i montażu, często z wykorzystaniem efektów wizualnych i dźwiękowych, produkowany z myślą o promocji piosenki, nagrania płytowego, wykonawcy czy filmu79.

W swoich badaniach posłużyłam się trzema podstawowymi metodami badawczymi: analizą zawartości stron WWW (ang. web content analysis), eye trackingiem oraz sondażem diagnostycznym.

Współcześnie analiza zawartości traktowana jest już nie jako technika, ale przede wszystkim jako metoda badawcza. Ekspansja technologii komputerowych, rozwój komunikowania wizualnego, zwiększenie zainteresowania semiotyką i analizą dyskursu to główne trendy, które wywarły znaczny wpływ na ewolucję tej metody badawczej80. Jej potencjał dostrzeżony został również w zakresie interpretacji badań jakościowych (ang. qualitative content analysis)81. Jakościowa analiza zawartości definiowana jest jako:

• metoda badawcza, która opiera się na subiektywnej interpretacji treści tekstowych poprzez systematyczny proces klasyfikacji kodowania i identyfikowania tematów82;

• podejście empiryczne i metodologiczne związane z analizą kontroli tekstu, przebiegającą w określonym kontekście komunikacyjnym, w którym uwzględnione zostają również treści analityczne83;

• gromadzenie danych, podejmowane w celu jakościowego badania tekstów oraz jego znaczeń84.

W opinii Zhanga i Wildemutha trzy powyższe definicje jakościowej analizy zawartości podkreślają synergię słowa/tekstu oraz kontekstu. Podejście jakościowe w analizie zawartości znacznie przekracza obszar ilościowy. Przede wszystkim kładzie nacisk na warstwę znaczeniową i na motywy czy pewne wzorce zachowań, które mogą być widoczne lub ukryte w danym tekście. Pozwala naukowcom zrozumieć rzeczywistość społeczną w sposób subiektywny, ale w dalszym ciągu jak najbardziej naukowy85.

Analiza zawartości wykorzystywana jest do badania komunikatów płynących ze wszystkich rodzajów mediów86. Metoda ta zyskała wielu zwolenników wśród tych, którzy zajmują się badaniem zawartości stron internetowych87. Analiza zawartości witryn (ang. web content analysis) znalazła zastosowanie między innymi w:

• badaniach stron internetowych instytucji edukacyjnych, rządowych i komercyjnych (D. Aikat, 1995);

• studiach porównawczych nad dziennikarstwem tradycyjnym oraz internetowym (G. Alloro i in., 1998);

• badaniach stron internetowych partii politycznych (R. Gibson, S. J. Ward, 1998);

• badaniach opinii społeczności internetowych (J. Bar-Ilan, 1998);

• opracowywaniu profili stron domowych (M. J. Bates, S. Lu, 1997);

• badaniach bibliotek cyfrowych (L. A. Clyde, 1996; Tannery i Wessel);

• badaniach struktury, funkcjonalności, interaktywności przedsiębiorstw sieciowych (Ch. Frazer, S. J. McMillan, 1999);

• ocenach sieci pod kątem możliwości jej wykorzystania do budowy forum społeczno-ściowego, opartego na demokracji uczestniczącej (S. J. McMillan, K. B. Campbell, 1996);

• badaniach aktualnych trendów panujących w mediach internetowych, np. prasie online (F. Y. Peng, N. I. Tham, H. Xiaoming, 1999);

• badaniach reklamy internetowej (B. Wassmuth, D. R. Thompson, 1999)88.

Eye tracking (w skrócie ETR) to metoda badawcza, która dawniej nazywana była okulografią89. Z literatury przedmiotu wynika, że jest ona znana już przeszło sto lat. Pierwsze próby badań z jej pomocą podejmował już w połowie XIX wieku (1878–1879) między innymi E. Javala90. Eye tracking polega na śledzeniu ruchu gałek ocznych, natomiast eye tracker to urządzenie służące do mierzenia czasu: „[…] w którym oczy badanych koncentrują się na konkretnym punkcie ekranu, wskazuje również kolejność oglądanych elementów na stronie. Położenie wzroku badanego rejestrowane jest z częstotliwością 60 razy na sekundę bądź w przypadku sprzętu najnowszej generacji na 120 sekund. Pozwala to zarejestrować nawet bardzo krótkotrwałe spojrzenia”91. W przypadku badań eye trackingowych wymagane jest również odpowiednie oprogramowanie, np. Tobii Studio, które w dalszej kolejności umożliwi interpretację wyników badań. Sprzęt do pomiaru ruchu gałek ocznych pozwala na uzyskanie informacji odnośnie do:

• ruchów sakkadycznych gałek ocznych (tzw. sakkady) – bardzo szybkie ruchy gałek ocznych, które służą przemieszczaniu i zatrzymywaniu linii wzroku na konkretnych punktach – ścieżka skanowania (ang. scanpaths);

• fiksacji – ruch gałek ocznych, które stabilizują siatkówkę oka, a tym samym powodują, że jest ona ukierunkowana na konkretny element (trwa to zazwyczaj od 0,2 do 1,5 sekundy). Oznacza zatrzymanie linii wzroku92.

Wspominana ścieżka skanowania dotyczy licznych sekwencji przebiegających w następujący sposób: sakada – fiksacja – sakada93. Wyniki badań z wykorzystaniem eye trackera mogą być prezentowane w różnorodny sposób. Najpopularniejsze są mapy wizualne oraz wykresy i tabele zawierające bogatą bazę różnorodnych obliczeń statystycznych. W pierwszym (wizualnym) sposobie prezentacji danych możemy wyróżnić:

• mapę fiksacji (ang. gaze plot) – oznacza koncentrację wzroku na jakimś obszarze. Jest to sekwencja ruchu, porządku i czasu trwania fiksacji wzroku. Obszary poszczególnych fiksacji oznaczone są kołami – im większy jest okrąg, tym dłużej trwała koncentracja;

• mapę cieplną (ang. heat map, hotspot) – widoczną w postaci barwnych plam: czerwone (oznaczają najdłużej oglądane obszary), żółte, zielone. Są to miejsca, na które wzrok badanych padał najczęściej. Biała przestrzeń symbolizuje obszary, które nie były zauważalne dla użytkowników;

• mapę chmur (ang. cloud map) – odwrócona mapa cieplna. Czarne przestrzenie symbolizują obszary, które były zupełnie ignorowane i niezauważalne przez użytkowników;

• obszar zainteresowań (ang. area of interest AOI) – miejsca, które interesują badacza, czyli bezpośrednio podlegają badaniom. Z obszarami zainteresowań związane są tak zwane klastery (ang. cluster), czyli graficzne reprezentacje przestrzeni ukazujące miejsca o najwyższym natężeniu wzroku (ang. fixation points);

• nagrania wideo – rejestrujące mimikę, gesty niewerbalne i zachowania respondenta w trakcie badania94.

W badaniach eye trackingowych nie jest wymagany udział dużej liczby uczestników (jak w przypadku badań tradycyjnych), ponieważ pewne ogólne tendencje, schematy postępowania i błędy w projektowaniu witryn są zauważalne już przy niewielkiej liczbie respondentów. Zatem są to często badania, w których bierze udział zaledwie od kilku do kilkunastu osób (np. 9, 36, 10, 25, 20)95. Badacze zwracają również uwagę na to, że eye tracking wymaga obecności innych metod pomocniczych, np. wywiadów, ocen czy obserwacji. Nie powinno się go stosować jako samodzielnej metody, gdyż może to okazać się niewystarczające, a nawet prowadzić do nadinterpretacji wyników badań96.

W Polsce badania eye trackingowe stosowane są najczęściej w firmach komercyjnych, rzadziej w środowisku akademickim. Eye tracker wykorzystywany jest w analizach rynkowych i marketingowych, reklamie, psycholingwistyce, psychiatrii, a nawet w sporcie. Jest nieodzowny w testowaniu ergonomii i użyteczności stron internetowych, określaniu interakcji człowieka z komputerem, a także badaniach skuteczności witryn sklepowych.

Zastosowanie tej metody w badaniu internetowych mediów studenckich wydaje się niezmiernie istotne przynajmniej z kilku powodów. Po pierwsze media sieciowe wymagają nowych podejść i rozwiązań badawczych. Dzięki eye trackingowi mogłam zdobyć praktyczne informacje, które byłyby niemożliwe do uzyskania przy wykorzystaniu innej metody badawczej. Można było również przypuszczać, że okażą się one na tyle wartościowe, by usprawnić proces projektowania kolejnych serwisów internetowych, a zarejestrowane na kamerze dokładne sekwencje ruchów i zachowań użytkowników pozwolą na zrozumienie sposobów korzystania przez nich z nowych mediów i ukażą ich preferencje medialne. Natomiast dane zebrane w toku postępowania badawczego staną się kluczowe dla spersonalizowania oferty i dostosowania jej do potrzeb oraz oczekiwań coraz bardziej wymagających odbiorców.

Sondaż diagnostyczny to jedna z najpopularniejszych metod badawczych stosowanych m.in. w pedagogice, psychologii i socjologii. W polskiej metodologii została ona bardzo dobrze opisana i scharakteryzowana97. Według L. Sołomy metoda sondażu diagnostycznego okazuje się najbardziej skuteczna, kiedy „badania nastawione są na poznanie cech oraz faktów odbieranych przez respondentów jako neutralne, nie rzucające negatywnego światła na jego osobę”98. Trafną definicję tej metody skonstruował T. Pilch, który uznał, że jest to: „sposób gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie niezlokalizowanych […]”99. Warto przypomnieć, że do najważniejszych jej cech można zaliczyć możliwość uzyskania wyników w stosunkowo krótkim czasie, powierzchowny, krótkotrwały kontakt pomiędzy badaczem a respondentem oraz wysoce standaryzowane narzędzia badawcze100.

W badaniach posłużyłam się czterema technikami badawczymi: analizą treści, ankietą, kluczem kategoryzacyjnym i obserwacją. Ta ostatnia technika okazała się niezwykle istotna z powodu longitudinalnego charakteru badań mediów studenckich. Ukazała w szczególności zmiany, jakie zaszły w zawartości, strukturze i warstwie wizualnej mediów. Dzięki niej mogłam nieustannie monitorować rynek mediów i byłam w stanie zaobserwować, które z nich nie są aktualizowane lub w ogóle przestały funkcjonować. Technika obserwacji pozwoliła mi również zgromadzić ponad 200 tytułów studenckiej prasy cyfrowej.

Podstawowymi narzędziami badawczymi były: kwestionariusz ankiety, zeszyt kodowy, niestandaryzowany arkusz obserwacyjny oraz oprogramowanie Tobii Studio. W przypadku badania użyteczności oraz dostępności wybranych mediów posłużyłam się następującymi aplikacjami:

• Raven Seo Tools (http://raventools.com) – narzędzie, za pomocą którego badałam techniczne walory witryn poszczególnych mediów studenckich (testowana była jakość i wygląd strony);

• Walidator Utilitia (http://www.utilitia.pl) – narzędzie służące do testowania witryn pod względem dostępności;

• Markup Validation Service W3C (http://validator.w3.org) – narzędzie służące do sprawdzania poprawności języka XHTML w projektowaniu serwisów;

• CSS Validation Service W3C (http://jigsaw.w3.org/css-validator) – narzędzie służące do sprawdzania poprawności języka CSS w projektowaniu serwisów;

• Pingdom (http://tools.pingdom.com) – aplikacja, która pozwala ustalić czas wczytywania się poszczególnych stron internetowych;

• PageRank (http://www.page-rank.pl) – aplikacja, która pod względem technicznym wskazuje na ważność strony internetowej.

Zastosowanie narzędzia Raven SeoToolsumożliwiło mi weryfikację internetowych mediów studenckich w obszarze ich wyglądu i jakości. Dla każdego z medium wygenerowane zostały po dwa raporty, czyli razem uzyskałam 62 protokoły zbiorcze. Z każdej analizy można było uzyskać maksymalnie 100 punktów. Głównymi wyznacznikami oceny funkcjonalności i użyteczności były następujące kwestie: informowanie o celu witryny, informacje na temat medium, ogólna czytelność witryny, aktualność informacji, wiarygodność treści, archiwizacja materiałów, system nawigacyjny, hiperłącza, przeszukiwanie serwisu, grafika, elementy animacyjne, interaktywność oraz multimedialność. W sumie każda z witryn mogła za tę część uzyskać maksymalnie 56 punktów.

Dostępność internetowych mediów studenckich badałam za pomocą narzędzia rekomendowanego przez przedsiębiorstwo społeczne Utilitia. Walidator Utilitia sprawdza, czy strona spełnia warunki dostępności ustalone przez konsorcjum W3C (ang. World Wide Web Consorcium). Każde z mediów za spełnienie tego kryterium mogło uzyskać maksymalnie dziesięć punktów. Do analizy zawartości wybranych telewizji studenckich wykorzystałam zeszyt kodowy składający się z czterdziestu ośmiu pytań.

Recepcję mediów studenckich badałam za pomocą urządzenia o nazwie eye tracker. Przy opracowywaniu wyników badań korzystałam z oprogramowania komputerowego – Tobii Studio. Metoda eye trackingowa wsparta została kwestionariuszem ankiety składającym się z dziesięciu pytań. Na cztery pierwsze pytania dotyczące ogólnej znajomości mediów studenckich uczestnicy odpowiadali przed badaniem eye trackingowym, a na sześć pozostałych tuż po ekspozycji wybranych mediów.

Praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiam kontekst funkcjonowania mediów studenckich. Osadzam niniejszą tematykę w nauce o mediach i komunikacji społecznej. Dokonuję charakterystyki procesu komunikowania społecznego oraz samych mediów. Prezentuję sposoby definiowania oraz opisywania mediów studenckich, a także wskazuję na ich funkcje, cechy, typologię i sposoby klasyfikacji.

W rozdziale drugim koncentruję swoją uwagę na zaprezentowaniu mediów studenckich z perspektywy historycznej. Przedstawiam najważniejsze etapy ich rozwoju w modelu tak zwanych starych mediów. Prezentuję prasę studencką z okresów 1918–1945, 1945–1970 i 1970–1989, a w dalszej kolejności omawiam działanie radiowęzłów studenckich. Odnoszę się również do szeroko pojętej kultury studenckiej PRL-u, ponieważ jest ona głównym regulatorem rozwoju mediów studenckich.

Funkcjonowanie koncesjonowanych rozgłośni akademickich opisuję w rozdziale trzecim. Swoją uwagę skupiam przede wszystkim na badaniach dotyczących słuchalności poszczególnych stacji, a także przestrzeganiu przez nie postanowień koncesyjnych narzuconych przez KRRiT.

Rozdział czwarty poświęcam sposobom funkcjonowania mediów studenckich w epoce nowomedialnej. Poruszam problematykę „starych mediów” i „nowych mediów”. Piszę na temat zmian, jakie zaistniały w sieci, oraz dokonuję charakterystyki zjawiska określanego za pomocą kategorii Web 1.0, Web 2.0 i Web 3.0. Na podstawie analizy raportów i sprawozdań sporządzanych przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji formułuję zasady działania koncesjonowanych rozgłośni akademickich w sieci. Ponadto opisuję wybrane przykłady studenckiej prasy cyfrowej, web radia i telewizji internetowej.

Wyniki badań własnych, wraz z ich wnikliwą interpretacją i wnioskami, przedstawiam w rozdziale piątym. Dokonuję w nim także charakterystyki wszystkich podjętych problemów badawczych. W zakończeniu konstruuję model funkcjonowania współczesnych mediów studenckich. Ostatnia część pracy składa się z podsumowania, bibliografii oraz wykazu zgromadzonych tytułów studenckiej prasy cyfrowej.

Rozdział 1Media studenckie w procesie komunikowania społecznego

W rozdziale zaprezentowane zostanie zagadnienie mediów studenckich z perspektywy komunikowania społecznego. W pierwszej kolejności wyjaśnię najważniejsze mechanizmy związane z procesem komunikowania. Następnie nakreślę wizerunek współczesnych studentów, czyli głównych twórców komunikatów medialnych. W dalszej części podejmę również próbę zdefiniowania pojęcia „mediów studenckich” oraz omówienia ich kluczowych właściwości.

Komunikowanie, czyli proces wymiany znaków, jest fundamentalnym procesem społecznym. P. Watzlawick w 1974 roku uznał je za „conditio sine qua non ludzkiego życia i porządku społecznego”1. Opis najważniejszych elementów tego procesu przybliży w konsekwencji istotę problematyki mediów studenckich, a także pozwoli zwrócić uwagę na złożoność i wielopłaszczyznowość poruszanej tematyki.

Zagadnienie komunikacji społecznej podejmowane jest przez teoretyków różnych dyscyplin naukowych, między innymi: filozofów, językoznawców, medioznawców, politologów, antropologów, pedagogów, socjologów oraz psychologów. W literaturze przedmiotu zostało ono bardzo wnikliwie scharakteryzowane i opisane.

W dzisiejszych czasach kategoria „komunikacji” wydaje się niezwykle pojemna. Badacz podejmujący się opisania procesów i zjawisk komunikacyjnych stoi przed niezwykle trudnym zadaniem. Multidyscyplinarność wiedzy o komunikacji społecznej, wielość założeń, koncepcji czy modeli teoretycznych wymusza podejmowanie precyzyjnych analiz tego procesu2.

Jedną z najmłodszych nauk społecznych, która stricte zajmuje się kwestią szeroko pojętej komunikacji i komunikowania się, jest komunikologia. Ta dynamicznie rozwijająca się dyscyplina powstała w drugiej dekadzie XX wieku. Ukształtowana została na gruncie najważniejszych teorii komunikacyjnych: retorycznej, semiotycznej, fenomenologicznej, cybernetycznej, socjopsychologicznej, socjokulturowej i krytycznej3. Każda z tych tradycji w zupełnie odmienny sposób odnosiła się do tego zjawiska.

Komunikologia jako samodzielna dyscyplina akademicka zajmuje się badaniem, opisywaniem i wyjaśnianiem procesów komunikacyjnych. W tym ujęciu komunikowanie ma charakter międzyludzki i nie jest utożsamiane z przekazywaniem informacji4. W rozwoju tej dyscypliny można wyróżnić trzy najważniejsze etapy: prekursorski – lata trzydzieste i czterdzieste XX wieku (szkoła chicagowska, amerykański pragmatyzm społeczny), konsolidacyjny – lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte XX wieku (w tym okresie powstawały modele komunikowania) i współczesny. Ostatnia faza, jak podkreśla B. Dobek-Ostrowska, cechuje się wielością koncepcji teoretycznych oraz orientacji badawczych5.

Tabela 1.1. Orientacje teoretyczne we współczesnej nauce o komunikowaniu

NAUKA O KOMUNIKOWANIU

SZKOŁY KOMUNIKOWANIA

TEORIE

PRZEDSTAWICIELE

Szkoła empiryczna

Funkcjonalizm

R. Merton, Ch. Wright, B. Berelson, E. Katz, G. Gerbner, D. McQuail

Teoria użytkowania

E. Katz, J. Blumer, W. Schramm, D. McQuail, M. Gurevitch, P. Palmgreen, L. Wenner, K. Rosengren

Szkoła Palo Alto:

– nurt antropologiczny,

– nurt psychologiczny

G. Bateson,

R. Birdwhistell, E. Hall

P. Watzlawick

Interakcjonizm

E. Goffman

Agenda-setting

Teoria kultury

M. McCombs, D. Show

G. Gerbner

Szkoła krytyczna

Szkoła frankfurcka

T. Adorno, E. Fromm

Teoria działania komunikacyjnego

J. Habermas

Ekonomia polityczna komunikowania

D. Smyth, H. Schille

Teorie hegemoniczne

A. Gramsci, L. Althusser

Teorie imperializmu kulturowego

H. Schiller

Cultural studies

R. Hoggart, R. Williams, E. Thompson, S. Hall

Strukturalizm i semiologia

F. de Saussure, R. Barthes, C. Lévi-Strauss, U. Eco, R. Jakobson, Ch. F. Pierce

Inne teorie

Determinizm technologiczny

H. Innis, M. McLuhan, D. de Kerckhove

Hipoteza spirali milczenia

E. Noelle-Neumann

Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, Wrocław: Astrum 2004, s. 54–73.

Słowo „komunikowanie” wywodzi się z języka łacińskiego, stanowi połączenie czasownika communico, communicare (uczynić wspólnym, połączyć: udzielić komuś wiadomości, naradzać się) i rzeczownika communio (wspólność, poczucie łączności)6. W Polsce terminy „komunikacja” oraz „komunikować” pojawiły się w XVI wieku i oznaczały „wspólnotę; wspólność ludzi lub Boga i ludzi”, jak również „przyjmować komunię; oznajmiać; porozumiewać się”7.

Na przestrzeni lat badacze z różnych dyscyplin naukowych podejmowali liczne wyjaśnienia tego, czym jest proces komunikowania. Poniżej zebrane zostały przykładowe propozycje określeń tego terminu w zależności od reprezentowanej dziedziny lub orientacji teoretycznej:

• perspektywa filozoficzna – komunikacja to kontakt człowieka z drugim człowiekiem. Warunek egzystencji i miłości względem drugiego człowieka, świata oraz Boga8;

• perspektywa retoryczna – komunikowanie oznacza proces osiągania określonych skutków poprzez działanie komunikatu na odbiorcę9;

• perspektywa kulturowa – w tym ujęciu komunikacja i kultura dla wielu autorów stanowią dwa nierozerwalne ze sobą elementy10; „kultura jest komunikacją, a komunikacja kulturą. Kultura to wielość różnych rzeczy. W tej wielości „doświadczenie jest czymś, co człowiek przenosi na świat zewnętrzny […] nie istnieje doświadczenie niezależne od kultury”11;

• perspektywa lingwistyczna – komunikacja rozpatrywana jest w kontekście czynników warunkujących ten proces i funkcji wpływających na język porozumiewania12;

• perspektywa psychologiczna – komunikowanie ujmowane jest w kategoriach wydarzenia społecznego, a z kolei komunikacja to interakcja społeczna odbywająca się za pomocą różnego rodzaju symboli i komunikatów13;

• perspektywa pedagogiczna – komunikowanie polega na przekazywaniu symboli i gestów, które powinny mieć to samo znaczenie zarówno dla nadawcy, jak i odbiorcy14;

• perspektywa socjologiczna – komunikowanie to bycie we wspólnocie z innymi ludźmi (łac. communis – wspólny), dzielenie się swoimi doświadczeniami z innymi15.

W latach siedemdziesiątych XX wieku K. Merten zgromadził i przeanalizował ponad 160 definicji pojęcia komunikacji16. W latach osiemdziesiątych R. Cathcart i G. Gumpert wyróżnili istotne cechy procesu komunikowania się, do których zaliczyli: wielokanałowość, spontaniczność, ulotność, wymienność ról, generowanie informacji przez interlokutorów, nieograniczoną pojemność kanałów komunikacyjnych, wykorzystywanie kodów audiowizualnych oraz spontaniczność (nieformalność) w nabywaniu umiejętności komunikacyjnych17.

W XXI wieku zakres terminu komunikacja został znacznie rozszerzony. Jedni spoglądają na niego głównie przez pryzmat zachowań społecznych czy kulturowych, inni z kolei opisują go w kontekście oddziaływań medialnych. Współczesny badacz J. Fiske rozpatruje komunikację w kategoriach interakcji społecznej, w której dochodzi do transmitowania wiadomości. Wskazuje, że opiera się ona na znakach i kodach18. Autor tezy znaki nazywa artefaktami (działaniami, konstruktami oznaczającymi), a kody traktuje jako uporządkowane i zorganizowane systemy znaków. Dostrzega w nauce o komunikacji dwie szkoły. Pierwsza z nich analizuje proces w kontekście przekazywania widomości, a z kolei druga ujmuje go przez pryzmat produkcji i wymiany znaczeń. W jego koncepcji komunikacja stanowi centralną działalność kultury, jest jej nierozerwalnym elementem. Mocno akcentuje frazę, że „bez komunikacji każda kultura musi umrzeć”19. Podobnego zdania jest U. Eco, który pisze, że „wszelkie zjawiska kulturowe są systemami znaków, a więc zjawiskami komunikacji”20.

J. B. Thompson – przedstawiciel społecznej teorii mediów – traktuje komunikowanie jako „szczególny rodzaj działań społecznych, podczas których zachodzi produkcja, przekazywanie i odbiór form symbolicznych, wymagających zaangażowania różnego rodzaju środków”21. Badacz dużą uwagę przywiązuje do mediów, które jego zdaniem odegrały w dziejach ludzkości znamienną rolę. Podkreśla, że mają one charakter symboliczny, nieredukowalny, a ponadto są nośnikami znaczenia22.

Inni akcentują fakt, że proces komunikacji odnosi się już nie tylko do praktyki społecznej23, ale odwołuje się również do przemieszczania się ludzi i przedmiotów, a także środków transportu czy utrzymywania łączności za pomocą telefonów24. Ponadto oznacza kontakt za pomocą zmysłów, przekazywanie wrażeń, idei, uczuć oraz postaw w kontakcie bezpośrednim lub zdalnym25. T. Goban-Klas dodaje, że komunikowanie w literaturze najczęściej interpretowane jest w kontekście: transmisji, rozumienia innych, oddziaływania, tworzenia wspólnoty, interakcji, wymiany i podstawowego składnika procesu społecznego26.

Wkręgu zainteresowań komunikologów mogą być zarówno zjawiska dotyczące porozumiewania się jednostek, wspólnot, społeczności, wymiana informacji pomiędzy nimi, jak i szeroko pojęte oddziaływania mediów, a także ich udział w procesie komunikowania. Zdaniem B. Dobek-Ostrowskiej: „akty komunikowania zachodzą zawsze w społeczeństwie w różnych jego strukturach i na różnych poziomach. Mają one zatem charakter społeczny. Z tego powodu mówimy o »komunikowaniu społecznym« jako o najszerszym systemie komunikowania, w którym mieszczą się wszystkie procesy związane z porozumiewaniem się jednostek ludzkich”27.

W piramidzie komunikacyjnej zaproponowanej przez D. McQuaila procesy te odpowiadają różnym typom komunikowania: intrapersonalnemu, interpersonalnemu, wewnątrzgrupowemu, grupowemu, publicznemu, politycznemu oraz masowemu – znajdującemu się na samym szczycie piramidy28. Każdy z poziomów komunikacyjnych bazuje na podstawowych elementach procesu porozumiewania, które tworzą:

• kontekst społeczny – okoliczności, pewien obszar determinowany przez czas i miejsce. Składa się ze struktury społecznej: norm, zasad, stosunków oraz środowiska społecznego i fizycznego29;

• nadawca – odbiorca – nazywani są uczestnikami, komunikatorami30 procesu komunikowania się. Rola każdego z nich sprowadza się do kodowania (tworzenia informacji) i dekodowania (rozumienia informacji) komunikatów. Każdy z nich jest zarówno odbiorcą, jak i nadawcą komunikatów;

• komunikat – odpowiednio zakodowana widomość, która zawiera pewną ilość informacji31. Komunikat to obiekt samoistny, który może występować w postaci: tekstu, obrazu, dźwięku, filmu. Według R. Jacobsona każdy z komunikatów językowych pełni sześć prymarnych funkcji: ekspresyjną (ang. emotive function), referencyjną (ang. referential function), poetyczną (ang. poetic function), fatyczną (ang. phatic function), metajęzykową (ang. metalingual function) oraz konatywną (ang. conative function)32.

• kanał komunikacyjny – droga (most), jaką przebywa wiadomość od nadawcy do odbiorcy. Kanały dzielą się na fizyczne, techniczne, społeczne. W komunikacji interpersonalnej wykorzystywane są najczęściej kanały reprezentowane przez narządy zmysłów: wizualno-foniczny, gestykulacyjno-wzrokowy, chemiczno-węchowy, skórno-dotykowy33;

• sprzężenie zwrotne (ang. feedback) – dotyczy uzyskania informacji zwrotnej od odbiorcy. Może występować w postaci widocznej reakcji, np. słuchowej, dotykowej bądź wizualnej34;

• szum (interferencja) – jest swoistego rodzaju przeszkodą, barierą lub zakłóceniem utrudniającym proces komunikacji. Pojęcie szumu zostało wprowadzone przez C. Shannona i W. Weavera w 1948 roku.

W publikacjach wskazuje się najczęściej na różne typy komunikacji międzyludzkiej (ang. human communication). Autorzy bardziej rozbudowanych typologii obok formy bezpośredniej biorą również pod uwagę komunikację zapośredniczoną przez media lub pośrednią przy wykorzystaniu mass mediów. W ten oto sposób powstały złożone modele porozumiewania się ludzi proponowane między innymi przez Gobana-Klasa, Lepę, Jędrzejewskiego i Pisarka35. Zdaniem ostatniego do czynników decydujących o charakterze kontaktów pomiędzy partnerami należy wymienić następujące kryteria: publiczny – prywatny, medialny – bezpośredni, masowy – ograniczony, periodyczny – sporadyczny, trwały – nietrwały.

Ekspansja sieci i mediów cyfrowych, rozwój technologii otworzyły przed ludźmi nowe możliwości i sposoby komunikacyjne. Komunikacja z wykorzystaniem komputerów (CMC) w literaturze określana jest jako:

• proces przesyłania wiadomości (obrazu, dźwięku, tekstu) przy udziale użytkowników komputerów i sieci komunikacyjnych36;

• dyskurs, czyli komunikację, w której dochodzi do interakcji pomiędzy ludźmi, przekazywanie widomości za pomocą komputerów37;

• proces porozumiewania się ludzi z wykorzystaniem komputerów, przebiegający w szczególnym kontekście, wymagający obecności mediów, które będą pomocne w osiąganiu założonych celów38.

Proces komunikacyjny z wykorzystaniem komputerów i internetu opiera się na popularnym sloganie „wszyscy – wszystko – zawsze – wszędzie”, co oznacza nieograniczone możliwości kontaktowania się, brak barier czasowych oraz przestrzennych. Bogactwo narzędzi komunikacyjnych – synchronicznych i asynchronicznych – powoduje, że ma charakter zapośredniczony (sieciowy) i coraz bardziej zindywidualizowany. B. Dobek-Ostrowska zauważa, że proces komunikacyjny cechuje opóźnienie w sprzężeniu zwrotnym i możliwość występowania szumów, które mogą ostatecznie wpływać negatywnie na jego efektywność39.

Obok komunikacji mediowanej komputerowo równie intensywnie rozwija się komunikacja mobilna (ang. mobile communication). Z raportu Mobile 2011 wynika, że tempo rozwoju mobilnego internetu, urządzeń elektronicznych (notebooki, smartfony, tablety) oraz transmisja danych jest znacznie szybsza niż przewidywano w międzynarodowych prognozach. Wskazuje się, że do „2025 roku transmisja danych w sieciach komórkowych na całym świecie wzrośnie 1000-krotnie w porównaniu z 2010 rokiem”40.

Zdaniem K. Nyiri już w niedługim czasie telefon komórkowy stanie się medium dominującym, będzie naturalnym interfejsem służącym nie tylko do komunikowania się, ale przede wszystkim do wykonywania codziennych czynności typu: zakupy, przelewy bankowe, uczenie się, rezerwacja lotów41. Wyniki badań świadczą o tym, że telefon komórkowy jest dla współczesnej młodzieży podstawowym elementem tożsamości, smyczą, modnym gadżetem, urządzeniem osobistym, a nawet intymnym, bez którego nie potrafią już egzystować42. Wykorzystywany jest głównie do wysyłania SMS-ów/MMS-ów, prowadzenia rozmów telefonicznych, słuchania muzyki, robienia zdjęć/filmów, surfowania w sieci43.

Istotnym elementem, który powinien zostać wzięty pod uwagę w analizie problematyki porozumiewania się ludzi, są kompetencje. W terminologii psychologii społecznej kompetencje rozumiane są jako „zdolność, posiadanie niezbędnych umiejętności do tego, aby wywrzeć pożądany wpływ na innych ludzi w sytuacjach społecznych”44. W sensie kognitywnym kompetencje stanowią połączenie wiedzy, doświadczenia, sprawności, przekonań, pragnień, są niezbędnym elementem, narzędziem pomocnym w realizowaniu zadań życiowych i rozwijaniu osobowości45. Kompetencje komunikacyjne ludzi warunkują proces kodowania i dekodowania komunikatów. Stanowią podstawę skutecznego, efektywnego, wzajemnego procesu przekazywania informacji. I. Kurcz traktuje je jako pewnego rodzaju zdolność posługiwania się językiem odpowiednio do sytuacji i do słuchacza46. Bazowymi elementami kompetencji komunikacyjnej są następujące czynniki: semantyczno-syntaktyczny (kody, subkody, języki, schematy narracyjne), pragmatyczny (normy i wzory społeczne), sprawności (biegłość w posługiwaniu się środkami komunikowania) i zaangażowania (predyspozycje, skłonności, nawyki)47.

Warto wspomnieć, że kompetencje komunikacyjne zgodnie z teorią B. Bernsteina mogą być ograniczone bądź rozbudowane48. Te pierwsze cechuje przede wszystkim niewielki zasób słownictwa, budowanie prostych, ubogich pod względem gramatycznym zdań, intensywne wykorzystywanie środków niewerbalnych w komunikowaniu się oraz konkretny sposób myślenia. Z kolei drugie są zróżnicowane w zakresie słownictwa, symboliki i stopnia budowania zdań. Charakteryzuje je znikoma ilość stosowanych środków niewerbalnych i abstrakcyjny sposób myślenia49.

Ogólne uwagi dotyczące komunikowania społecznego mogą prowadzić do konkluzji, że jest to proces, w którego wyniku następuje nie tylko „tworzenie, przeobrażenie i przekazywanie informacji”50, ale również nabywanie kompetencji, wymiana wiedzy, doświadczeń pomiędzy uczestnikami tego systemu. Należy podkreślić, że komunikacja społeczna uznawana za specyficzny i fundamentalny proces powinna:

• zachodzić w środowisku, w którym uczestniczą przynajmniej dwie osoby;

• przebiegać w określonym kontekście (fizycznym, historycznym, psychologicznym, kulturowym);

• być procesem kreatywnym, dynamicznym, złożonym, ciągłym, symbolicznym, interakcyjnym, wieloelementowym, wielofazowym;

• mieć charakter dwustronny lub jednostronny, werbalny lub niewerbalny, bezpośredni, medialny lub pośredni;

• przyjmować atrybuty celowości, świadomości, nieuchronności i nieodwracalności51.

Na podstawie wyżej wymienionych cech komunikacji można również skonstruować listę funkcji, które pełni ona w społeczeństwie. Dla przykładu Z. Nęcki podaje funkcję regulacyjną, ekspresyjną, adaptacyjną, ilustracyjną oraz znaczeniową. Do tego zbioru dodaje również: koordynację działań wszystkich uczestników, przekazywanie widomości, a także instruowanie oraz wpływanie na innych ludzi52.