Strona główna » Nauka i nowe technologie » Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym

Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym

4.00 / 5.00
  • ISBN:
  • 978-83-7850-296-8

Jeżeli nie widzisz powyżej porównywarki cenowej, oznacza to, że nie posiadamy informacji gdzie można zakupić tę publikację. Znalazłeś błąd w serwisie? Skontaktuj się z nami i przekaż swoje uwagi (zakładka kontakt).

Kilka słów o książce pt. “Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym

Niniejsza publikacja stanowi szczególną pozycję wśród książek przedmiotowo-metodycznych służących kandydatom i młodym nauczycielom w najwcześniejszym okresie ich aktywności. Zawiera ona wiadomości rzeczowe z różnych działów języka polskiego oraz ogólne i szczegółowe treści i metody pracy, przykłady lekcji, a także wiele informacji bibliograficznych. Istotnym walorem opracowania są praktyczne zalecenia i uwagi z zakresu nauki o języku, co wiąże się z dalszym rozwojem umysłowym dzieci i możliwością doskonalszego poznawania rzeczywistości. Głównym celem książki jest pomoc studentom i nauczycielom w procesie opanowywania niezbędnej wiedzy polonistycznej, m.in. na temat sposobów pracy z tekstami literackimi, wzbogacania słownictwa i związków frazeologicznych, jak również stosowania różnorodnych konstrukcji składniowych w nauczaniu uczniów formułowania dłuższych form wypowiedzi typu: opowiadanie, opis, sprawozdanie, notatka, list itd. Ponadto celem książki jest uświadamianie i przypominanie niezbędnych wiadomości merytorycznych i metodycznych stanowiących podstawę zintegrowanej wiedzy polonistycznej, umożliwiającej właściwy rozwój języka ojczystego dzieci, zgodnie z ich psychofizjologicznymi właściwościami. Celowi temu służą między innymi rozdziały poświęcone ćwiczeniom gramatycznym i ortograficznym, rozwijaniu aktywności twórczej, zabawom dramatycznym i dydaktycznym. Książka ta umożliwia również zapoznanie się z najnowszymi osiągnięciami dydaktycznymi i naukowymi tej dyscypliny pedagogicznej. Istotną jej cechą jest możliwość pogłębiania wiedzy i umiejętności pedagogicznych nauczycieli oraz inspirowanie ich do doskonalenia swego warsztatu zawodowego.

Polecane książki

Jakie na was, Ateńczycy, uczynili wrażenie moi oskarżyciele, nie wiem. Co do mnie, słysząc ich, ledwom nie zapomniał o sobie; tak mocno mówili do przekonania, choć prawdy, słowem mówiąc, żadnej nie wyrzekli. Najbardziej zaś z wielu fałszów, które wymyślili, nad tym się zdziwiłem, gdy mówili, że wam ...
Jeżeli w firmie zawierane są pozorne umowy o dzieło, prędzej czy później ZUS wyda decyzję o konieczności ich oskładkowania. Większość zawieranych umów o dzieło jest bowiem w istocie umowami o świadczenie usług, do których stosuje się przepisy o zleceniu. ZUS obecnie przy każdej kontroli bardzo skrup...
W życiu codziennym każdy z nas chciałby częściej słyszeć słowo „tak”. „Tak” łączy nas z innymi. Otwiera zamknięte drzwi. Choć „tak” jest prostym słowem, nie znaczy to wcale, że łatwo jest zapewnić sobie to, by słyszeć je od innych. A przynajmniej bez znajomości określonych aspektów procesu perswazji...
Wszystkie komputery z Windows 10 będą już podlegały stałemu aktualizowaniu. Poznaj zawartość aktualizacji Creators. Sprawdź co nowego przyniesie dla Twojego komputera....
Poznaj pełnię magii Tarota Poznaj zawarte w jednej książce szczegółowe interpretacje kart Tarota: Złotego, Thota, marsylskiego oraz Ridera Waite'a. Dzięki nim odnajdziesz tę jedyną talię najlepszą dla siebie i opracujesz indywidualny warsztat tarocisty.   W tym kompleksowym podręczniku Tarota czytel...
Nowa powieść Jana Pawła Krasnodębskiego ukazuje dziwną, surrealistyczną krainę, po której miota się główny bohater, prezes komitetu wyborczego partii Widmo, Stefan Stilnoks. Postanawia on pewnego dnia przejąć władzę w spragnionej alternatywnych rządów ojczyźnie. Staje się narzędziem gry, którą toczą...

Poniżej prezentujemy fragment książki autorstwa Danuta Czelakowska

Danuta Czelakowska

Metodyka edukacji polonistycznejdzieci w wieku wczesnoszkolnym

Kraków 2013

Spis treści
Wstęp1. Cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej1.1. Cele kształcenia polonistycznego a funkcje języka1.2. Klasyfikacja i formułowanie celów nauczania1.3. Treści kształceniai wychowania w edukacji polonistycznej1.4. Materiał nauczania i środki dydaktyczne w kształceniu wczesnoszkolnym języka polskiego1.5. Nauczyciel a kształcenie języka ojczystegow edukacji wczesnoszkolnej1.6. Przygotowanie się nauczyciela do lekcji2. Metody nauki czytaniai pisania w ujęciu porównawczym2.1. Podział metod nauki czytania i pisania2.2. Syntetyczne metody nauki czytania2.3. Metody alfabetyczne2.4. Metody fonetyczne2.5. Metody sylabowe2.6. Metody analityczne – ich wady i zalety2.7. Rozwój metod analityczno-syntetycznych2.8. Metody globalne2.9. Najnowsze tendencje w procesie nauki czytania i pisania2.9.1. Koncepcja czytania według Glenna Domana2.9.2. Metoda wczesnej nauki czytania i pisaniaw systemie pedagogicznym Marii Montessori2.9.3. Metoda naturalnej ekspresji i motywacji Celestyna Freineta2.9.4. Naturalna nauka języka2.9.5. Programy wspierające edukację dzieci3. Proces nauki czytania3.1. Psychofizjologiczne podstawy procesu czytania i pisania3.2. Istota nauki czytania3.3. Gotowość i aspekty procesu czytania3.4. Kształtowanie umiejętności czytania3.4.1. Etapy w procesie nauki czytania3.4.2. Treści programowe3.5. Znaczenie elementarzaw procesie nauki czytania i pisania3.6. Etapy pracy podczas wprowadzania nowej litery3.7. Doskonalenie umiejętności czytania3.7.1. Cechy dobrego czytania3.7.2. Podstawowe formy czytania3.7.3. Kształtowanie umiejętności cichego czytania ze zrozumieniem4. Proces pisania4.1. Psychofizjologiczne podstawy procesu pisania4.2. Nauka poprawnego pisania4.2.1. Etapy nauki pisania nowej litery4.3. Rodzaje ćwiczeń w pisaniu4.4. Błędy graficzne w piśmie4.5. Trudności w nauce czytania i pisania5. Rozwój i kształcenie języka dzieciw wieku wczesnoszkolnym5.1. Język pisany a mówiony – wzajemny wpływ, badania5.2. Proces wielostronnego poznaniaa metody kształcenia sprawności językowej5.3. Ćwiczenia słownikowo-frazeologicznei ich funkcja w procesie kształcenia mowy5.4. Organizacja i planowanie dłuższych form wypowiedzi5.5. Podstawowe rodzaje wypowiedzi ustnych i pisemnych5.5.1. Opowiadanie5.5.2. Opis5.5.3. Sprawozdanie5.5.4. List i inne pisma użytkowe5.6. Ćwiczenia kompozycyjne5.6.1. Kontrola i ocena prac pisemnych6. Praca z tekstem literackim6.1. Cele opracowywania utworów6.2. Etapy pracy z tekstem czytanki lub lektury6.3. Opracowywanie utworów literackich6.3.1. Analityczne formy pracy z tekstem6.3.2. Syntetyczne ćwiczenia oparte na utworach literackich6.4. Inne sposoby wykorzystania treści tekstów literackich6.5. Opracowywanie utworów poetyckich6.6. Praca z lekturą7. Nauczanie gramatyki w edukacji wczesnoszkolnej7.1. Cele kształcenia języka uczniów7.2. Treści nauczania7.3. Metody i organizacja materiału językowego7.4. Konstruowanie zdań złożonych8. Nauczanie ortografii i interpunkcji8.1. Cele i zadania nauczania ortografii8.2. Dobór i zakres treści ortograficznych8.3. Zasady nauczania ortografii8.4. Metody opracowywania materiału ortograficznego8.5. Rodzaje ćwiczeń ortograficznych9. Rozwijanie twórczej aktywności uczniów9.1. Pojęcie, istota i cechy aktywności twórczej9.2. Metody pobudzania myślenia twórczego9.3. Stymulowanie wytwarzania dywergencyjnegoi konwergencyjnego9.4. Twórcza ekspresja uczniów według koncepcjiNowoczesnej Szkoły Francuskiej Celestyna Freineta10. Gry i zabawy dydaktycznew polonistycznej edukacji dzieci10.1. Cele i zadania gier i zabaw dydaktycznych10.2. Funkcje zabaw w nauczaniu języka polskiego10.3. Przykłady zabaw w edukacji polonistycznej11. Dramatyzacje w nauczaniu wczesnoszkolnymjęzyka polskiego11.1. Pojęcie, istota i klasyfikacja gier dramatycznych11.2. Rodzaje technik dramowych11.3. Przykłady dramatyzacjiBibliografiaAneksPrzykład lekcji wprowadzającej nową literęPrzykład lekcji z tekstem literackimWstęp

Uczenie się jest najwspanialszą i dającąnajwięcej radości grą na świecie.Wszystkie dzieci rodzą się z takim przekonaniemi pielęgnują je, dopóki nie przekonamy ich,że nauka jest ciężką i nieprzyjemną pracą.

(Glenn Doman, 1979)

Treści edukacji polonistycznej w pierwszym okresie nauki szkolnej zalicza się do wiedzy podstawowej, ze względu na cele języka w życiu i edukacji dziecka, opanowywaniu wiadomości, sprawności oraz postaw wobec najbliższych osób i społeczeństwa. Kształtowanie mowy ojczystej jest procesem twórczym i złożonym, gdyż język, będąc głównym narzędziem rozwoju umysłowego, nie tylko oddziałuje na myślenie i intelekt, lecz również wpływa na cały rozwój psychiczny dziecka i ułatwia opanowanie określonej kultury mówienia, słuchania, czytania i pisania. Istotne jest także uświadamianie uczniom roli języka jako wartości i dobra, które, doskonalone przez naukę i lekturę, może przynosić korzyści w toku całej edukacji, a także w przyszłym życiu zawodowym i społecznym. Osiągnięcie przez dziecko sprawności w mówieniu staje się możliwe, jeśli oprócz przyswojenia najważniejszych struktur składniowych i sposobu posługiwania się nimi posiada ono pewien zasób słownictwa i związków wyrazowych oraz niezbędną wiedzę językową. Zastosowanie danego wyrazu w innym kontekście często zmienia cały sens zdania, dlatego uczeń, chcąc przekazywać myśli o rzeczywistości w sposób adekwatny i precyzyjny, musi rozumieć zależność formy komunikatu od treści.

Istotą edukacji polonistycznej w początkowym okresie nauczania jest proces poznawania znaków języka pisanego i mówionego poprzez kontakt ze światem zewnętrznym, a także z otoczeniem społeczno-przyrodniczym. Zadanie to pozwala dziecku funkcjonować w świecie znaków językowych, na początku poprzez czytanie i pisanie, później zaś – osiągnięcie sprawności mówienia w języku ojczystym i redagowanie wypowiedzi pisemnych. Bardzo istotny jest w tym procesie kontakt z tekstami literackimi: lekturami, czytankami, poezją i czasopismami dla dzieci. Głównym celem nauczania języka polskiego w klasach wczesnoszkolnych jest wdrażanie do posługiwania się językiem ogólnopolskim i kształtowanie sprawności w zakresie mówienia, czytania, pisania, umiejętnej pracy z tekstem, a także budzenie miłości do języka ojczystego, uwrażliwianie uczniów na jego piękno oraz kształtowanie postaw wartościowych społecznie (Program nauczania MEN, 1998, Program wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji, J. Hanisz, 1999). Wymienione cele mogą być realizowane jedynie dzięki aktywnej postawie ucznia, dokładnej pracy nauczyciela, poprzez różnorodne formy, metody i środki kształcenia wykorzystywane podczas projektowania poszczególnych jednostek lekcyjnych, przy uwzględnieniu planu perspektywicznego edukacji wczesnoszkolnej i dalszych etapów nauki.

Sprawność językowa rozwijana od początku edukacji wymaga od ucznia znacznej wiedzy na poziomie metajęzykowym, ponieważ dziecko we wczesnym okresie nauki często utożsamia znak językowy z jego znaczeniem, zwracając główną uwagę na rzeczywistość. Zadaniem nauczyciela jest uświadamianie roli i znaczenia słów oraz ich funkcji w wypowiedzi, a później struktury komunikatów. Rozwijaniu świadomości językowej służą przede wszystkim ćwiczenia gramatyczno-ortograficzne z elementami wiedzy o języku, które realizują dwa główne cele: teoretyczno-poznawczy, umożliwiający rozumienie i interpretację zjawisk językowych, oraz praktyczno-normatywny, kształtujący odpowiednie umiejętności i nawyki podczas ćwiczeń wyrażania własnych myśli i emocji. W praktyce edukacyjnej uczeń powinien nie tylko wiedzieć, co to jest rzeczownik, przymiotnik, czasownik, lecz także umieć się poprawnie posługiwać tymi częściami mowy w konkretnych wypowiedziach o charakterze narracyjnym lub opisowym. Do pierwszego kontaktu ucznia ze zjawiskami językowymi dochodzi już na początkowym etapie nauki czytania i pisania, kiedy wyodrębnia on części z całości wypowiedzi lub łączy poszczególne wyrazy w zdania. Musi już wówczas rozumieć, że zdanie nie stanowi dowolnego zestawu wyrazów i należy znać reguły językowe, aby się nimi odpowiednio posługiwać podczas tworzenia komunikatu. Określone zasady rządzące mową i pismem powinien opanować w szkole lub przy jej wydatnej pomocy. W przypadku znacznej części uczniów trudności w nauce zwiększają się podczas tworzenia wypowiedzi pisemnych, kiedy nie tylko należy się wykazywać dbałością o stronę graficzną i stylistyczno-językową, ale także posługiwać obowiązującymi zasadami ortografii i interpunkcji.

Niniejsza praca ukazuje najważniejsze problemy polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej z zachowaniem właściwej kolejności i zakresu: celów i treści kształcenia, podstawowych rodzajów metod nauki czytania i pisania w ujęciu porównawczym, a także współczesnych tendencji w tym zakresie. Zaprezentowano także inne ważne zagadnienia początkowego okresu edukacji, np. rodzaje i sposoby bogacenia zasobu leksykalnego dziecka podczas realizacji ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, pracy z tekstem, lekturą i wierszem, funkcję ćwiczeń słownikowo-frazeologicznych w procesie bezpośredniej komunikacji językowej, czyli w procesie komponowania dłuższych wypowiedzi (opowiadań, opisów, sprawozdań, listów). Rozdziały zawierające treści z zakresu nauki o języku i ortografii ukazują możliwości realizacyjne podstawowych elementów wiedzy z tego zakresu i najnowsze sposoby ich wdrażania w procesie edukacji. Dotyczy to umiejętności opanowywania najważniejszych pojęć z zakresu nauki o języku – wiedzy o głosce, literze, wyrazie, zdaniu, poszczególnych częściach mowy i złożonych konstrukcjach składniowych – oraz jej zastosowania podczas tworzenia dłuższych wypowiedzi w konkretnej formie stylistycznej, w mowie kontekstowej, zależnej od celu i treści przekazu. W sposób kompetentny i zgodnie z najnowszymi wymogami programów nauczania opracowano najważniejsze formy wypowiedzi, które uczniowie muszą umieć konstruować na tym szczeblu edukacji (opowiadanie, opis, sprawozdanie, notatkę kronikarską, list, życzenia, zaproszenie, ogłoszenie, zawiadomienie, plan). Obszerne treści prezentują rozdziały dotyczące stymulacji twórczej ekspresji werbalnej, rodzajów gier i zabaw dydaktycznych oraz istoty i technik dramatycznych w toku działalności praktycznej dzieci. Bardzo aktualne i niezbędne w procesie kształcenia dzieci w młodszym wieku szkolnym stają się treści dotyczące twórczego myślenia dywergencyjnego i konwergencyjnego, swobodnej ekspresji językowej, improwizacji oraz odpowiednio dobranych gier i zabaw dydaktycznych.

Niniejsza praca jest owocem wieloletnich doświadczeń i badań autorki prowadzonych na terenie Krakowa i województwa małopolskiego, jak również dociekań teoretycznych zdobytych podczas pracy na uczelni i w szkolnictwie. Zaprezentowana wiedza powinna służyć nauczycielom i studentom zainteresowanym edukacją wczesnoszkolną dzieci oraz wszystkim osobom chcącym doskonalić swoje pedagogiczno-polonistyczne umiejętności. Autorka pragnie również wyrazić wdzięczność nauczycielom szkół ćwiczeń i wszystkim innym, z którymi współpracowała. To dzięki ich pomocy, a także wsparciu rodziny, mogła powstać publikacja, stanowiąca esencję doświadczenia zawodowego autorki.

Danuta Czelakowska

Kraków, styczeń 2009

1. Cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej

Nadrzędnym celem edukacji dzieci w wieku wczesnoszkolnym jest wielostronny, harmonijny rozwój osobowości oraz przygotowanie do dalszej nauki, a także udziału w życiu społecznym i kulturalnym. Równie ważne jest stymulowanie ucznia w jego rozwoju intelektualnym, emocjonalnym, estetycznym, fizycznym i społecznym. W okresie wczesnej edukacji szczególną rolę społeczną i rozwojową w procesie opanowywania sprawności mowy odgrywa język ojczysty, który służy także realizacji tak istotnych celów, jak: zdobywanie wiedzy rzeczowej, kształtowanie określonych umiejętności pozwalających na sprawne posługiwanie się językiem ojczystym w mowie i piśmie, wrażliwości estetycznej oraz pożądanych społecznie postaw. Zadania języka ojczystego wiążą się nie tylko z jego znaczeniem dla rozwoju osobowości (uczeń wyraża w nim swoje myśli i uczucia, uzyskuje daną wiedzę), ale dotyczą również ważnych funkcji mowy w toku dalszej nauki i w życiu społecznym.

Metaforycznie można określić język ojczysty jako dobro lub kapitał, którego zyski są proporcjonalne do pracy włożonej wjego powiększanie, przez którą rozumie się naukę oraz indywidualne doskonalenie się przez aktywność,czytelnictwo i bardziej adekwatne poznawanie rzeczywistości. Dzięki ojczystej mowie uczeń nawiązuje kontakty, wyraża uczucia, informuje o swoich potrzebach, a także myśli. Inną zaletą dobrej znajomości języka jest możliwość lepszego rozumienia czytanych tekstów, wypowiedzi kolegów i nauczycieli, perspektywa większych korzyści z odbywanych lekcji i komunikacji. Istotną przyczyną, dla której nauka języka powinna być prowadzona ze szczególną starannością, jest również to, że stanowi on część tradycji narodu i kultury ogólnoludzkiej. Obowiązki szkoły, a zwłaszcza nauczyciela, w tym zakresie są niezwykle ważne, ponieważ od jego kompetencji zależy nie tylko rozwój intelektualny ucznia, lecz także jego adaptacja w zespole klasowym, dalsze sukcesy poznawcze i życiowe. Sprawność językowa, w przeciwieństwie do innych treści, np. historycznych, geograficznych, matematycznych, nie ulega zapomnieniu i nie można jej utracić.

Stopień opanowania języka ojczystego w edukacji początkowej często stanowi przedmiot dyskusji, ponieważ jest on niewspółmierny do poświęconego mu czasu i włożonego wysiłku. W znacznej mierze jest to uwarunkowane dużą ilością trudnych pojęć i reguł, wprowadzanych dość wcześnie, często ze szkodą dla kształcenia środków ekspresji. Innymi przyczynami są: zróżnicowanie umysłowe uczniów i brak umiejętności dotarcia do konkretnego dziecka. Efektywne nauczanie języka powinno zatem nie tylko uwzględniać stadia rozwoju intelektualnego dzieci, lecz przede wszystkim odpowiadać ich potrzebom, zainteresowaniom i możliwościom. Powodzenie w pracy dydaktycznej w znacznym stopniu zależy również od umiejętnej działalności nauczyciela, jego postawy, stosowanych metod i prezentowanych wartości.

1.1. Cele kształcenia polonistycznego a funkcje języka

Kształcenie języka dziecka jest procesem ciągłym i długofalowym. Planową, systematyczną pracę dydaktyczno-wychowawczą podejmuje się już w przedszkolu i dotyczy ona zagadnień z zakresu słuchania i rozumienia wypowiedzi innych osób, swobodnego, poprawnego wypowiadania się, w tym sprawności przekazywania myśli za pomocą zdań oraz poprawnego budowania odpowiednich struktur składniowych. Do realizacji tych podstawowych celów niezbędny jest znaczny zasób słownictwa i związków frazeologicznych, znajomość najważniejszych zasad gramatyczno-ortograficznych oraz umiejętny dobór i wykorzystanie odpowiednich treści z różnych dziedzin życia społecznego, przyrody, kultury i dzieł literackich.

Program zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej XXI wieku Jadwigi Hanisz (1999) wyznacza edukacji polonistycznej następujące cele:

– kształtowanie kompetencji komunikowania się zludźmi wjęzyku ojczystym poprzez mówienie, słuchanie, czytanie ipisanie – edukacja językowa;

– przygotowanie dziecka do odbioru dzieła literackiego oraz innych wytworów sztuki; próby wyjścia poza dosłowność tekstu podczas jego interpretacji – edukacja literacka;

– rozbudzanie wrażliwości estetycznej i zachęcanie do twórczej ekspresji werbalnej, ruchowej, plastycznej i muzycznej oraz rozwijanie uzdolnień indywidualnych dziecka.

Do celów bardziej szczegółowych należą: osiągnięcie biegłości wczytaniu ipisaniu oraz doskonalenie umiejętności pracy ztekstem iprzygotowanie do jego interpretacji. Istotną rolę wpoczątkowej edukacji dziecka ijego dalszej nauce odgrywa umiejętność czytania ipisania oraz związane zjej nabywaniem określone zdolności niezbędne do opanowywania wiedzy. Zadania te wyznaczają ogólne cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej, wtym aktywność poznawcza dziecka, które, zgodnie ze strukturą kształcenia polonistycznego na tym etapie nauki, dotyczą trzech głównych pól tematycznych:

– początkowej nauki czytania i pisania,

– kształcenia językowego wraz z redagowaniem wypowiedzi pisemnych,

– kształcenia literackiego i kulturalnego.

Nabywanie elementarnych umiejętności mówienia, słuchania, czytania i pisania stanowi główny składnik edukacji na jej szczeblu podstawowym i jest ściśle związane z kształceniem literackim. Dzieci rozpoczynające naukę w szkole na ogół znają już w pewnym zakresie język mówiony i zwykle domyślają się powiązań symboli fonetycznych z graficznymi, które próbują przekładać na język pisany. Istotne w tym procesie jest zrozumienie faktu, że poszczególne dźwięki posiadają swoje oznaczenia w postaci liter. Realizacja zadań związanych z myśleniem i mówieniem, nazywanych przez Z. Klemensiewicza (1963, s. 159) „wypowiedzeniotwórczymi”, odbywa się dzięki podstawowym (semantycznym) funkcjom języka: komunikatywnej i symbolicznej oraz funkcji ekspresywnej i impresywnej. Aktywność językowa ucznia polega zatem na łączeniu występujących w określonej rzeczywistości składników w uporządkowaną pod względem językowym, skończoną wypowiedź.

Zdolność języka do zastępowania symbolami słownymi zjawisk otaczającego świata jest realizowana przez wymienione dwie funkcje: symboliczną, nazywaną też częstoreprezentacyjnąlubpoznawczą, która służy poznawaniu rzeczywistości ijej reprezentacji wumyśle. Zadanieprzekazywania informacji iwymiany myśli zinnymi ludźmi spełnia funkcja komunikacyjna. Pierwsza zwymienionych funkcji języka polega na przedstawianiu, tj. reprezentacji rzeczywistości pozajęzykowej przy użyciu symboli, czyli znaków językowych. Ma ona charakter konwencjonalny, to znaczy, że nie istnieje żaden związek między podobieństwem znaku językowego ajego znaczeniem. Druga funkcja, komunikacyjna, jest realizowana wcodziennej mowie, kiedy przekazujemy sobie zwykłe informacje oświecie. Dziecko, wykorzystując obie funkcje, nazywa, określa lub opisuje otaczający je świat (przedmioty, zjawiska, osoby), wzbogaca słownictwo, atakże informuje odbiorcę komunikatu otreści wypowiedzi. Według S. Szumana (1968), dziecko zaczyna spostrzegać iwyodrębniać dane przedmioty dzięki temu, że poznaje je równocześnie zmową. Język służy więc za narzędzie myślenia istanowi podstawę kształtowania pojęć, sądów irozumowania. Proces poznania jest jednak możliwy dzięki temu, że człowiek stworzył znaki językowe, będące odzwierciedleniem obserwowanej rzeczywistości. Powstałe wten sposób pojęcia, które są zawarte wformie wyrazów, idiomów, zdań itekstów, stanowią odbicie odpowiednio już przetworzonych isklasyfikowanych elementów otaczającego świata. Dlatego należy pamiętać, że języknie tylko odzwierciedla, lecz również interpretujeobserwowane przedmioty, zjawiska irelacje zachodzące wrzeczywistości. Najmniejszymi jednostkami symbolizującymi określone desygnaty rzeczy, faktów iwłaściwości są wyrazy, pełniące funkcję symboliczną wstosunku do tej rzeczywistości irównocześnie poznawczą względem społeczeństwa. Jej zadaniemjest wprowadzanie dziecka wświat symboli językowych. Stanowi ono podstawowy cel wczesnoszkolnej edukacji polonistycznej.

Zdaniem językoznawcy A. Furdala (1990) człowiek określa nazwami wszystko iwszędzie. Na pewnym etapie rozwoju małe dzieci zadręczają pytaniami najbliższych, aby móc poznać nazwy różnych rzeczy izjawisk. Stopniowo zaznajamiają się zotoczeniem, wktórym żyją, np.: pokojem, meblami, przedmiotami codziennego użytku, ulubionymi pokarmami, bliskimi zwierzętami, a potem dalszym środowiskiem – drzewami, domami, innymi ludźmi, samochodami itd.

Wszystko, co zostanie dostrzeżone i wyodrębnione z feerii wrażeń wzrokowych, musi zostać opatrzone znakiem. Musi mieć symbol, pod którym znajdzie miejsce w pamięci i stałych skojarzeniach. Później się będzie można na nim oprzeć przy poznawaniu nowych rzeczy, czynności i stanów. Stanie się jak gdyby stopniem, na który się można wspiąć, aby zobaczyć więcej i dalej (A. Furdal, 1990, s. 57).

Odpowiednie symbole na oznaczenie poznanych rzeczy, zjawisk iczynności dzieci czerpią zistniejącego już zasobu znaków językowych. Jeśli jednak staje się to trudne lub niemożliwe, tworzą własne, zupełnie oryginalne nazwy (neologizmy), świadczące owysiłku iwytężonej pracy umysłowej wzdobywaniu nowej wiedzy oistniejącej rzeczywistości.

Funkcja komunikacyjna – nazywana także interpersonalną lub socjalną – służy porozumiewaniu się ludzi za pomocą języka, a jej nadrzędnym celem jest nauka komunikatywnego posługiwania się językiem w mowie i w piśmie. Język służy przekazywaniu sobie informacji na wszystkie tematy życia codziennego, rozrywek, pogody, życia szkolnego czy zawodowego (rozmów, poleceń, ustaleń, dyskusji). Rola komunikatywna języka jest wyraźnie widoczna w środkach masowego przekazu: w radiu, telewizji, w gazetach, książkach i czasopismach. Znajomość konwencjonalnych zasad transponowania symboli językowych w istniejącej rzeczywistości umożliwia indywidualną komunikację między ludźmi. Sytuacje tego typu, oprócz wzbogacania czynnego słownictwa, wymagają również adekwatnych, konwencjonalnie przyjętych w danym języku zasad jego organizacji i tworzenia większych jednostek, tzw. konstrukcji składniowych. To ostatnie zadanie może być realizowane zwłaszcza poprzez znaki relacyjne dotyczące stosunków syntaktycznych, czyli tzw. wyrazy niesamodzielne – spójniki i przyimki.

Inne funkcje językowe, np.wyrażania własnych uczuć czy oddziaływania na myśli iemocje innych za pomocą środków językowych– określane są mianem funkcjiekspresyjnejiimpresyjnej. Każda wypowiedź językowa jest wodpowiedni sposób odbierana przez słuchającego. Jeżeli ekspresja językowa wywołuje przeżycia u odbiorcy wypowiedzi, wówczas realizowana jest funkcja impresyjna. Wypowiedź pełni funkcję ekspresyjną także wtedy, kiedy nikt jej nie słucha. Zadaniem obu wymienionych funkcji jest rozwijanie sposobów wyrażania siebie w języku, czyli zgodnie z tzw. kulturą żywego słowa.

Wielu językoznawców (K. Bühler, R. Jacobson, L. Zawadowski, T. Milewski) wyróżnia kilka innych funkcji językowych, np.fatyczną, służącą podtrzymaniu kontaktu, poetycką, realizowaną głównie w poezji i innych tekstach literackich oraz grach i zabawach słownych, metajęzykową (metalingwistyczną), skoncentrowaną na problemach lingwistycznych obejmujących cały system językowy. Najbardziej interesująca z nich, funkcja poetycka języka, jest nastawiona na sam komunikat idodatkową, specjalną organizację wypowiedzi, których nie wymagają względy poznawcze czy informacyjne. Taki komunikat informuje o sobie samym, o swoim wewnętrznym uporządkowaniu iładzie. Przykładami funkcji poetyckiej języka są: określona budowa, tj. uporządkowanie rytmiczne wypowiedzi, słownictwo artystyczne, rym, stanowiący powtórzenie takiego samego brzmienia wwyrazach, oraz budowa stroficzna. Każda wypowiedź językowa jest wielofunkcyjna, tzn. powiadamia oczymś, pełniąc funkcję poznawczą, ajednocześnie realizuje inne zadania, np.zwraca uwagę na nadawcę, odbiorcę lub akcentuje sam komunikat. Język jako system składa się ztrzech podsystemów: fonologicznego, semantycznego (znaczeniowego), obejmującego znaczące zespoły fonemów, czyli wyrazy, oraz syntaktycznego (składniowego), dotyczącego środków tworzenia zwyrazów zdań, które są samodzielnymi znakami złożonymi, funkcjonującymi wmowie (T. Milewski, 1975). Wszystkie trzy elementy systemu tworzą funkcjonalną całość, stanowiąc hierarchię, w wymienionej wyżej kolejności.

1.2. Klasyfikacja iformułowanie celów nauczania

Na szczeblu propedeutycznym zintegrowanego nauczania i w całej strukturze procesu edukacji na poziomie podstawowym, gimnazjalnym czy średnim wyodrębnia się cele ogólne iszczegółowe. Podział ten odzwierciedla wieloetapowość procesu kształcenia w całym systemie szkolnictwa, który jest określony przez politykę oświatową kraju. Cele ogólne wskazują podstawę, kierunki dążeń edukacji, a są przedstawione w dokumentach prawnych i ministerialnych, np. podstawach programowych dla danego poziomu nauczania, zamieszczonych w Dzienniku Ustaw. Cele ogólne związane są z długoterminową, jednolitą polityką oświatową państwa oraz określonymi standardami wymagań na końcu danego etapu kształcenia, tzn. wymaganiami egzaminacyjnymi, azatem muszą być obligatoryjne. Wzwiązku ztym ogólne sformułowanie celów cechuje postulatywność, deklaratywność inieokreśloność. Na podstawie celów głównych opracowywane są programy nauczania, podręczniki i szczegółowe plany pracy (rozkłady materiału nauczania) realizowane w praktyce edukacyjnej. Cele szczegółowe są różnorodne, zależą od koncepcji programowej autorów, projektu ujęcia i doboru materiału w podręcznikach oraz w praktyce. Musi je poprzedzać dokładna analiza celów ogólnych, ponieważ od ich realizacji, np. dobrej umiejętności czytania i rozumienia tekstu czy sprawności mowy, zależą wyniki szkolne dziecka na wyższych poziomach nauki (na szczeblu podstawowym, gimnazjalnym i licealnym, aż po akademicki) i w przyszłej pracy zawodowej. Cele ogólne stanowią podstawę do dalszego uszczegółowienia przez szkoły i nauczycieli, z uwzględnieniem możliwości kadrowych, materialnych, zdolności i zainteresowań uczniów oraz wpływu środowiska. Efektami kształcenia są uzyskane wiadomości i umiejętności, postawy i hierarchie wartości, które odnoszą się do różnych sfer osobowości.

Odmienność iróżnorodność przewidywanych rezultatów można uwzględniać, dzieląc cele na następujące kategorie: poznawcze, kształcące iwychowawcze.

Cele poznawcze mają związek z wiedzą rzeczową zdobywaną podczas procesu kształcenia, tj. przyswajania konkretnych informacji, opanowywania pojęć, faktów ireguł. Dotyczy to nowych wiadomości iumiejętności ocharakterze społecznym, przyrodniczym, kulturowym itechnicznym, sprawności językowych i komunikacyjnych oraz ogólnych zasad i technik pracy umysłowej. Podczas procesu kształcenia uczeń poznaje nowe treści, czytając i interpretując różnorodne teksty literackie i popularnonaukowe, uzyskuje informacje na temat życia i twórczości wybitnych pisarzy, malarzy, kompozytorów, aktorów, naukowców itd. Poznaje również wiele faktów i prawidłowości z zakresu nauki o języku i zasad pisowni polskiej. Zadania poznawcze wiążą się ściśle z rozwojem określonych zainteresowań i uzdolnień dzieci, które przez aktywność i działalność kształtują swoje sądy i przekonania. Opanowując nowe fakty i prawidłowości o rzeczywistości w której żyją, uczą się samodzielnego myślenia, krytycznej i racjonalnej oceny zjawisk.

Cele kształcąceobejmują podstawowe umiejętności itechniki niezbędne wtoku dalszej pracy umysłowej, np.ogólną sprawność językową, umiejętność czytania ipisania, rozumienia tekstów oraz zdolność komunikatywnego wypowiadania się wokreślonych sytuacjach; zdolność myślenia iaktywnej obserwacji zjawisk. Na tym etapie rozwoju intelektualnego bardzo istotne są podstawowe zdolności poznawcze typu: sprawność pamięci, uwagi dowolnej, rozwój wyobraźni, myślenia analitycznego, syntetycznego, porównywania, abstrahowania, uogólniania, ukierunkowywania zainteresowań oraz pobudzania motywacji do dalszego wysiłku i systematycznej pracy. Cele poznawcze ikształcące określane są często jako dydaktyczne, ponieważ dotyczą wiedzy i umiejętności osiąganych w procesie nauczania. Są od siebie wzajemnie uzależnione i stanowią swoiste sprzężenie zwrotne, gdyż opanowanie określonych umiejętności nie jest możliwe bez konkretnej wiedzy, a zdobyte wiadomości są niezbędne do osiągania pewnego poziomu wprawy i motywacji do dalszej aktywności.

Cele wychowawcze dotyczą etycznego wymiaru edukacji, kształtowania postaw wobec innych, otaczającego świata, społeczeństwa, dzieł kultury i środowiska przyrodniczego. Bardzo istotne są w tym względzie oddziaływania wychowawcze nauczycieli, domu i społeczności lokalnej, wywierających znaczny wpływ na osobowość ucznia, jego samodzielność, odpowiedzialność, wybory osobiste, samoświadomość i samoocenę. Realizacja celów wychowawczych może przynieść zamierzone efekty w odpowiednich warunkach i konkretnych sytuacjach lub pozostać w sferze postulatów czy też ulec dewaluacji. Przykłady celów wychowawczych:

– ocena i wyjaśnianie motywów postępowania bohaterów,

– kształtowanie wrażliwości moralnej na potrzeby innych,

– pomoc osobom słabszym lub pokrzywdzonym,

– wdrażanie do samodzielności, dyscypliny i obowiązków wobec najbliższych osób.

Cele nauczania mogą stanowić jedno z narzędzi oceny pracy ucznia, jeśli ich sformułowanie określa dokładnie efekt tej pracy. Kiedy zaplanowane i wyrażone cele ujęte są wformie zadań możliwych do oceny ikontroli pod względem ilościowym ijakościowym, mówimy ooperacjonalizacji celów. Prezentują one wówczas przewidywane osiągnięcia uczniów, które są możliwe do weryfikacji. Ważne jest także stylistyczne sformułowanie celów, wymagające użycia czasowników nazywających czynności, np. uczeń: czyta, pisze, wymienia, zna, nazywa itd. Formułowanie celów operacyjnych z wykorzystaniem wyrazów o otwartym wyniku końcowym (uczeń rozumie, dostrzega, docenia) uniemożliwia ich operacjonalizację. Należy pamiętać również otym, że cele operacyjne, oprócz konkretnego opisu zachowań ucznia podczas wykonywanych zadań, odnoszą się do czasu, warunków imateriału, atakże określają kryteria oceny. Dokładnie określamy czas pracy ucznia, materiał i warunki nauki, np.: „zrealizuje w czasie godziny, na podstawie tekstu, napisze kilkuzdaniową wypowiedź, poda co najmniej dwa przykłady”. Poniżej prezentujemy przykłady sformułowania celów operacyjnych.

Uczeń:

– potrafi przeczytać tekst literacki w sposób poprawny, biegły i wyrazisty,

– rozumie treść utworu,

– umie wypowiadać się swobodnie na temat najważniejszych postaci,

– potrafi krótko przedstawić główny wątek treściowy utworu,

– pisze bezbłędnie poznane wyrazy zrzpo spółgłoskachb,p,d,t,g,k,w,j,ch,

– zna i stosuje zasadę pisowni nazw własnych.

Cele szczegółowe nie zawsze można jednak dokładnie ująć w kategorie operacyjne. Bardzo trudno jest precyzyjnie określić i mierzyć postawy, nastawienia, emocje czy odpowiedniość zachowania w konkretnych sytuacjach. Trudno jest także oceniać stopień samodzielności myślenia i kreatywności lub zaangażowania ucznia w wykonywane zadania problemowe czy jego system wartości. Dlatego cele tego typu nazywane są nieoperacyjnymi i uznawane za odpowiednik celów wychowawczych. Należy podkreślić, że wybrane schematy klasyfikacji celów mają znaczenie wtórne wstosunku do integralnego ich zespolenia zcałościowym modelem kształcenia polonistycznego, ponieważ mamy do czynienia z ich hierarchizacją i cele ogólne decydują o podrzędnych celach szczegółowych. W związku z tym realizacja celów podrzędnych umożliwia ich korelację i tworzenie stosownych, optymalnych planów pracy dla danych zespołów i środowisk. Ze względu na istotne znaczenie świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania, należy sygnalizować i akcentować najistotniejsze cele w temacie lekcji lub w określonych jej ogniwach. Ważne jest również, by nauczyciel zdawał sobie sprawę z faktu, że do założonych celów dobieramy określony materiał, metody i środki pracy, które ostatecznie warunkują możliwość właściwej realizacji zadań.

Szczegółowe cele nauczania wtoku realizacji

Na podstawowym szczeblu edukacji, według założeń cytowanego już Programu wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji XXI wieku, J. Hanisz (1999) za cel nadrzędny uznaje wspomaganie dziecka wjego całościowym rozwoju (intelektualnym, fizycznym, estetycznym, emocjonalnym i duchowym) w taki sposób, jaki zapewni mu przygotowanie do współżycia i współdziałania z ludźmi, samym sobą i przyrodą. Wynikające z niego cele szczegółowe implikują szereg kompetencji, wśród których na czoło wysuwa się zdolność komunikowania się z ludźmi. Jako zadanie pierwszoplanowe w zakresie edukacji polonistycznej autorka proponuje rozwijanie funkcji komunikacyjnej mowy, czyli kształtowanie umiejętności posługiwania się językiem ojczystym w czytaniu, pisaniu, mówieniu i słuchaniu. Innym ważnym celem jest kształtowanie kompetencji odbiorcy wytworów sztuki i przyszłego ich twórcy, realizowane przez takie zadania, jak: wprowadzanie w dziedzictwo kultury narodowej, europejskiej i światowej, przygotowanie do odbioru dzieła literackiego, rozbudzanie wrażliwości estetycznej, kształcenie umiejętności wyrażania swych przeżyć, nastrojów i emocji za pomocą słów, gestów, ruchu i mimiki. Autorka programu wyodrębnia w związku z tym następujące cele szczegółowe:

1. Kształtowanie umiejętności porozumiewania się zludźmi za pomocą mowy ipisma oraz sprawności wposługiwaniu się językiem ogólnopolskim.

2. Poznawanie kultury własnego narodu, literatury dziecięcej i innych wartościowych dzieł.

3. Rozwijanie ogólnych zdolności poznawczych i zainteresowań indywidualnych służących rozwojowi osobowości uczniów.

4. Przygotowanie do odbioru tekstów literackich, dzieł sztuki teatralnej i filmowej, radiowej, telewizyjnej oraz innych ważnych form językowych.

5. Kształtowanie postaw umożliwiających aktywne uczestnictwo w życiu rodziny, szkoły, środowiska i narodu; rozwijanie uczuć patriotycznych i internacjonalistycznych.

6. Opanowywanie elementarnego zakresu wiedzy polonistycznej ikształtowania świadomości językowej.

7. Kształcenie twórczej ekspresji werbalnej, oryginalności isamodzielności.

8. Przygotowanie do samokształcenia i korzystania ze środków upowszechniania informacji.

Podstawowy cel szczegółowy, jakim jest opanowanie nauki czytania i pisania, czyli umiejętność rozpoznawania znaków oraz rozumienie ich sensu, stanowi proces polisensoryczny, który dla uczniów klas młodszych może być bardzo kłopotliwy z powodu: konieczności spostrzegania synkretycznego (całościowego), bycia spostrzegawczym i myślenia skonkretyzowanego, ponieważ łatwiej dostrzegają szczegóły, lecz trudniej jest im zrozumieć sens lub istotę zjawiska. Zadanie nauczyciela w początkowym okresie edukacji polega na celowym kształtowaniu spostrzegawczości uogólnionej, a tym samym dostrzeganiu rzeczy istotnych i zamierzonych. Wprocesie nauki czytania ipisania, według D. H. Russella (A. Brzezińska, 1987, s. 102–103), dotyczy to nie tylko celów związanych znawykami czytania (koncentracja na znaczeniu), lecz także rozwijania umiejętności czytania, tj.techniki identyfikacji irozumienia słów, jak również kształtowania zainteresowań ipostaw. Realizacja tych celów wiąże się zwyborem określonych tekstów odpowiadających zainteresowaniom dziecka, atakże budzeniem zamiłowań czytelniczych, ciekawości ipostaw wobec tego rodzaju działań. Główne formy pracy podczas kształtowania nawyków czytelniczych wiążą się zkoncentracją na znaczeniu tekstu imyślenia znim związanego, zwłaszcza podczas nauki indywidualnej. Cel dotyczący umiejętności czytania należy realizować przez rozpoznawanie słów na podstawie skojarzeń wzrokowych, rozumienie znaczeń tych słów oraz interpretację tekstu wczasie organizacji zajęć indywidualnych lub grupowych.

Kluczowe zadanie wynika zwykorzystywania pomysłów dotyczących tych utworów, które powinny być rozważane wgrupie, anawet poprzedzone dyskusją nad zastosowaniem ich wpraktyce. Kształtowanie zainteresowań ipostaw wiąże się zczytelnictwem interesujących dziecko tekstów, możliwością dokonywania ich wyboru oraz dyskutowania na tematy znimi związane. Należy wówczas wykorzystać zainteresowanie określonej grupy dzieci podobną tematyką, aby dać im możliwość rozmów na temat przeczytanej lektury, wymiany poglądów czy nawet wzajemnego przekonywania się do swoich racji. Nowe hasło programowe postuluje przygotowanie do odbioru tekstów literackich, ale również dzieł sztuki teatralnej, filmowej, radiowej, telewizyjnej iinnych ważnych form językowych. Cel ten wykazuje, że głównym zadaniem lekcji ztekstem literackim powinno się stać przybliżanie uczniom literatury ikształcenie sprawności potrzebnych wodbiorze utworu, aby stopniowo można było poszerzać postrzeganie tekstu jako ważnego dzieła sztuki.

Bardzo istotną rolę mogą tu odgrywać także utwory poetyckie, kształtujące wrażliwość na słowo, pogłębiające odbiór dzieła literackiego, wprowadzające w rozumienie sztuki słowa oraz wyjaśniające wiele jej reguł i prawidłowości. Poezja na tym etapie edukacji powinna być traktowana głównie jako zabawa słowem, gra słów nawiązująca do znanych dzieciom wierszy, zabaw językowych, które pobudzają i rozwijają wyobraźnię, a równocześnie kształcą świadomość literacką dziecka. Lekcje o charakterze polonistycznym stwarzają wiele okazji do poznawania, uświadamiania sobie i interioryzacji norm moralnych, zarówno podczas realizowania tematów opartych na aktywności dzieci i ich bezpośrednich przeżyciach, jak również na tekstach literackich, muzycznych, plastycznych i innych dziełach sztuki. Za pośrednictwem literatury pięknej należy kształtować również uczucia patriotyczne i internacjonalistyczne, uczyć wiedzy o naszej historii, wybitnych postaciach i bohaterach narodowych. Opracowywanie tego typu treści powinno się koncentrować głównie na osobach i tematach, a nie faktach. Stosowanie różnorodnych metod i form organizacyjnych dostosowanych do indywidualnych preferencji i sprawności, a także możliwości intelektualnych dzieci jest bardzo ważne ze względu na realizację złożonych i często trudnych do szybkiego osiągnięcia celów długofalowych.

Planowanie i organizacja procesu edukacji powinny zatem uwzględniać nie tylko cele bezpośrednie i długoterminowe, lecz również możliwości samych uczniów, ponieważ większość z nich myśli w sposób konkretno-wyobrażeniowy. Część dzieci potrafi już rozumować na poziomie słowno-logicznym, ale większość z nich opanowuje wymagane umiejętności, m.in.sprawność czytania, pisania, analizę tekstu czy samodzielne komponowanie dłuższych wypowiedzi, przy znacznej pomocy nauczyciela. Najwłaściwsze – zindywidualizowane podejście – powinno uwzględniać możliwości wszystkich uczniów: zarówno tych owyższym poziomie rozwoju, przez odpowiednie podwyższenie wobec nich wymagań, jak również wspieranie dzieci mających trudności w nauce oraz pomaganie tym, które z przyczyn obiektywnych nie mogą w odpowiednim czasie opanować niezbędnych umiejętności.

W toku nauki szkolnej można zaobserwować istotne różnice wśród uczniów: znaczna część z nich ma kłopoty z nauką z powodu niskiego ogólnego poziomu intelektualnego, nieprawidłowego funkcjonowania analizatorów słuchu, wzroku, ruchu i zaburzeń narządów zmysłowych lub znacznych zaniedbań i braku stymulacji środowiskowej. Inna część dzieci prawidłowo rozwiniętych fizycznie i psychicznie może również mieć trudności w nauce z powodu niewłaściwych komponentów procesu nauczania, np. nieadekwatnych metod, form i środków. Dotyczy to także pracy nauczyciela, który – oprócz znajomości ogólnych i szczegółowych celów dydaktycznych i ich konkretyzacji – powinien przemyśleć takie składniki procesu, jak: dobór treści, metod i form organizacyjnych – w tym zróżnicowanych – oraz właściwe środki dydaktyczne umożliwiające realizację celów i zadań szczegółowych (podręczniki, materiały pomocnicze drukowane i pisane, środki audiowizualne itp.). Nauka przewidzianych w programie kompetencji powinna zawierać elementy teorii i praktyki oraz kształtować pożądane cechy osobowości. Obejmuje to przede wszystkim takie właściwości, jak: obowiązkowość, dokładność, pracowitość, sumienność, systematyczność, wytrwałość, które są niezbędne w życiu codziennym, nauce i pracy. Osiągnięty poziom psychicznego rozwoju dziecka, zdobyta wiedza i doświadczenie oraz aktywność własna warunkują dalsze powodzenie w szkole, a w przyszłości osiągnięcia w życiu zawodowym i społecznym. Ważne jest także stopniowe przygotowywanie do samokształcenia i korzystania z najnowszych środków przekazu wiedzy, kultury i techniki, jak również twórcze rozwiązywanie pojawiających się problemów osobistych, rodzinnych oraz z obszaru społeczności szkolnej.

1.3. Treści kształceniai wychowania w edukacji polonistycznej

Cele kształcenia i wychowania wyznaczają kierunek i pożądane rezultaty działalności edukacyjnej, natomiast treści określają zakres wiedzy, umiejętności i postaw, które uczniowie powinni opanować. Zadania kształcenia i wychowania są wielorakie, a treści podstawowe w każdej z klas zostały skupione wokreślonych dziedzinach idziałach programowych. Wdotychczasowych programach (MEN, 1998, 1992, J. Hanisz, 1999) zagadnienia edukacji polonistycznej na szczeblu nauki wczesnoszkolnej skupiają się w obrębie następujących działów programowych:

1. Czytanie i praca z tekstem.

2. Mówienie, słuchanie i pisanie.

3. Gramatyka i ortografia.

4. Słownictwo, frazeologia i wiadomości ze składni.

5. Tematyka i lektura.

Zadania zposzczególnych działów realizowane są równocześnie przez wielorakie metody iśrodki wzakresie przewidzianych programem treści polonistycznych, ale wpołączeniu ikoordynacji zzagadnieniami wychowawczymi, przyrodniczymi, ekspresją werbalna, plastyczną, ruchową itd. Niektóre istotne cele, jakimi są np.kształcenie sprawności językowej dziecka wmowie ipiśmie, powinny wiązać ze sobą poszczególne działy irodzaje ćwiczeń. Bywa to możliwe m.in. podczas pracy ztekstem, kiedy uczeń musi odczytać izrozumieć utwór literacki oraz wykonać polecenia związane zjego analizą. Wymagana jest wówczas sprawność czytania ikojarzenia faktów, myślenie analityczne isyntetyczne, aprzede wszystkim pamięć. Zadania te często wymagają zapamiętania iwykorzystania poznanego słownictwa ifrazeologii, jeśli jest realizowany postulat doskonalenia wypowiedzi wielozdaniowej na określony temat wmowie lub piśmie.

Strukturę popularnegoProgramu wczesnoszkolnej edukacji XXI wieku J. Hanisz (1999) stanowią dwa główne i ważne aspekty: relacje (wzajemne oddziaływanie) dziecka z ludźmi, przyrodą i wytworami kultury oraz kompetencje (odpowiedniość, zgodność) wiedzy, umiejętności, uprawniające jednostkę do wykonywania określonej czynności. Podstawowe treści edukacyjne z zakresu kompetencji zostały zaprezentowane w ramach trzech dziedzin kształcenia, z akcentem na umiejętności dziecka:

a) nabywane umiejętności, np.czyta głośno, płynnie, wyraziście słowa, wy-razy, fragmenty tekstu, wtym krótki tekst zrespektowaniem znaków przestankowych; czyta cicho ze zrozumieniem; zrelacjonuje przeczytaną treść; chętnie sięga po książki iczasopisma dziecięce, ujawnia zainteresowania czytelnicze;

b) niezbędna wiedza, np.ćwiczenia wanalizie isyntezie słuchowej iwzrokowej wyrazów, różne techniki czytania, wzory pięknego mówienia iczytania; bogacenie słownictwa; znajomość części mowy, rodzajów zdań iwypowiedzi (monolog, dialog, opowiadanie, opis, sprawozdanie, życzenia, list, ogłoszenie, zaproszenie); znajomość podstawowych zasad gramatycznych iortograficznych.

c) kreowanecechy osobowości, np.radość zsamodzielnego czytania różnych tekstów; ciekawość poznawcza; świadomość, że tekst jest jednym ze źródeł informacji; koncentracja uwagi; rozwijanie procesów myślenia: analizy, porównywania, syntezy, wnioskowania, uogólniania; odpowiedzialność za słowo pisane, krytyczny stosunek do wytworu.

Proponowane sprawności, umiejętności iwiedza dziecka znalazły szczegółową egzemplifikację wformie zadań umieszczonych wdziałach programowych izatytułowanych jako:mówienie, słuchanie, czytanie, pisanie, komunikowanie się wjęzyku pozawerbalnym(mowa gestów iruchu, barw idźwięków). Pierwszy obszar zagadnień dotyczy kształcenia wypowiedzi na temat własnych przeżyć, lektury, filmów, audycji oraz sytuacji wymyślonych wpoprawnej ilogicznie uporządkowanej formie. Uczeń dobiera słowa iwyrażenia adekwatne do danego rodzaju wypowiedzi, np.dialogu, opowiadania, opisu, życzeń, podziękowań, zaproszeń, ogłoszeń itd.Ćwiczenia wmówieniu wpływają na bogacenie słownictwa izwiązków frazeologicznych, uczą posługiwania się poprawnie zbudowanymi zdaniami pojedynczymi izłożonymi, kształtują wrażliwość na piękno ojczystego języka oraz kulturę mówienia. Proces mówienia wiąże się ze słuchaniem irozumieniem przekazywanych treści, zapamiętywaniem ich sensu oraz umiejętnością odtworzenia sensu informacji. Ważna jest także kultura słuchania wypowiedzi innych iszacunek dla ich poglądów, jak również krytyczna ich ocena iewentualna weryfikacja.

Ćwiczenia wczytaniu ipisaniumają na celu wypracowanie umiejętności płynnego, biegłego i wyrazistego czytania krótkich tekstów literackich, rozumienia oraz relacjonowania ich treści. Wskazane jest także korzystanie zlektury iczasopism dziecięcych, zgodnych zzainteresowaniami. Powyższe umiejętności, umożliwiające uczniowi prawidłową analizę czytanych tekstów, ich właściwy odbiór iprzeżywanie, są warunkiem powodzenia dziecka wszkole iwsamodzielnej pracy wdomu. Na podstawie umiejętności nabytych już woddziałach przedszkolnych dzieci doskonalą technikę czytania iopanowują sprawność pisania wyrazów izdań, atakże krótkich tekstów, zuwzględnieniem podstawowych zasad pisowni. Uczniowie kończący trzecią klasę powinni umieć odczytać tekst nie tylko wsposób poprawny, ale także wyrazisty, zuwzględnieniem pauz, znaków przestankowych imodulacji głosu. Ważne jest także rozumienie treści tekstu już po jednorazowym odczytaniu oraz wykonywanie poleceń podczas jego analizy.

Sprawność iszybkość czytania umożliwia dziecku lekturę książek popularnonaukowych, czasopism oraz literatury pięknej. Jest to bardzo ważne źródło poznawania rzeczywistości i uczenia się. Czytane teksty poszerzają zakres wiedzy dziecka, pogłębiają jego zainteresowania i dostarczają emocji. Treść lektur oddziałuje również na postawy, system wartości i kształtuje poglądy młodych odbiorców. Czytanie wywiera znaczny wpływ na poziom słownictwa, struktury składniowe i formę całej wypowiedzi, uczy refleksyjnego i problemowego rozumienia większych całości myślowych.

Dział ćwiczeń wmówieniu ipisaniu jest niezbędny do rozwoju funkcji komunikatywnej ipoznawczej języka dziecka, w którym poprawna mowa stanowi podstawę procesu nauki czytania i pisania, a także wywiera wpływ na kształtowanie właściwych nawyków językowych. Do najważniejszych i najtrudniejszych form wypowiedzi w tym okresie nauki należą: swobodne dłuższe wypowiedzi na określony temat, ustne i pisemne opowiadania na podstawie tekstów literackich, opisy, sprawozdania, listy, zaproszenia, ogłoszenia. Tematyka wypowiedzi uczniowskich powinna się opierać przede wszystkim na ich bezpośrednich przeżyciach i doświadczeniach, a w drugiej i trzeciej klasie coraz częściej dotyczyć zagadnień związanych z tekstami literackimi, czytankami i czasopismami dziecięcymi. Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu mają wypracować sprawność wypowiadania się uczniów w rozwiniętej i uporządkowanej formie na tematy im bliskie oraz zgodne z ich zainteresowaniami, w sposób poprawny pod względem gramatycznym, ortograficznym, a także graficznym. Trzecioklasiści powinni umieć napisać kilkuzdaniowe opowiadanie, krótki list, notatkę do kroniki, swobodny tekst, ogłoszenie, zawiadomienie, zaproszenie, ułożyć życzenia.

Zagadnienia z zakresu komunikacji pozawerbalnej obejmują rozumienie i wyrażanie przez uczniów stanów uczuciowych za pomocą gestów rąk, mimiki twarzy, wyrazu oczu, dynamiki i ruchu. Dziecko powinno umieć przedstawić wydarzenie, powiedzenie, przysłowie, przedmiot za pomocą gestu i ruchu. Szczególną rolę mogą tu odegrać metody i techniki dramowe stosowane w celu wyrażenia sytuacji konfliktowych występujących w szkole lub środowisku rodzinnym. Dotyczy to zwłaszcza praktycznego doskonalenia sprawności i wrażliwości własnych zmysłów (słuchu, wzroku, węchu, dotyku) sposobu wyrażania pozytywnych i negatywnych emocji oraz umiejętności panowania nad nimi. Ważne jest także uwrażliwianie dzieci na muzykę i dźwięki, barwy i piękno ojczystej przyrody.

Realizowane w ciągu całego procesu nauczania ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne isyntaktyczne pełnią wstosunku do innych działów równocześnie funkcje usługowe ifundamentalne, ponieważ od zasobu słownictwa dziecka zależy rozumienie treści mowy i umiejętność tworzenia własnej wypowiedzi, jak również czytanie i opracowywanie tekstów. Przyswojenie utartych związków frazeologicznych umożliwia stosowanie adekwatnych wyrażeń i zwrotów w przekazywanych komunikatach ustnych i pisemnych. Bogaty zasób leksykalny dziecka ułatwia tworzenie bardziej precyzyjnych i jasnych wypowiedzi. Rozwijanie zasobu słownikowego i aktywizowanie go odbywa się przez wprowadzanie nowych, trudniejszych wyrazów i ich definicji, a najlepiej tworzenie takich sytuacji dydaktycznych, w których staje się konieczne ich użycie w sposób dokładny, uwarunkowany potrzebą i kontekstem wypowiedzi.

Treści gramatyczno-ortograficzne z elementami wiedzy o języku stanowią podstawę do praktycznego opanowania głównych zasad wczasie świadomego posługiwania się językiem, poprawnej pisowni wyrazów izdań oraz refleksji nad najważniejszymi trudnościami ortografii. Ćwiczenia składniowe stosowane od początku nauki o języku uczą poprawnego budowania zdań, wyrażania myśli zgodnie z treścią i zamierzeniami dziecka. Ważna jest umiejętność zamykania myśli w granicach zdania i eliminowanie niespójnych ciągów wypowiedzi oraz budowanie nieskomplikowanych zdań złożonych. Szczególną trudność sprawiają uczniom konstrukcje podrzędnie złożone, wyrażające związki przyczynowo-skutkowe i czasowe w relacjach między przedmiotami, zjawiskami, wydarzeniami, dlatego należy prezentować ich poprawną budowę na przykładach z życia oraz utrwalać podczas ćwiczeń. Najważniejszym celem nauczania ortografii jest wypracowanie umiejętności poprawnego pisania wyrazów w zakresie poznanych zasad opracowanego słownictwa, a także wykształcenie u uczniów czujności i spostrzegawczości podczas procesu pisania. Bardzo istotne są kształtowane od początku edukacji nawyki samokontroli, zwłaszcza w czasie pracy ze słownikiem ortograficznym. Dlatego praktyczne stosowanie i łączenie ze sobą ćwiczeń z różnych działów jest logicznie wskazane i uzasadnione.

Wyodrębniany w dotychczasowych programach dział „tematyka” skupia i koordynuje treści poznawcze i wychowawcze zgromadzone wokół takich trzech obszarów zagadnień, jak: dziecko jako uczeń ikolega, dziecko jako członek rodziny, dziecko jako członek narodu ispołeczności ogólnoludzkiej. Dział ten zorientowany jest przede wszystkim na realizację celów wychowawczych. Ujęta w ten sposób tematyka pozwala uświadomić dziecku jego rolę i zadania na terenie szkoły, klasy, w rodzinie i wśród osób z najbliższego środowiska. Treści obejmujące życie określonej większej społeczności otwierają perspektywy poznawania dalszych okolic kraju i regionu, przeszłości własnej Ojczyzny, a także życia i pracy ludzi w innych krajach. Zadania te dotyczą problematyki ludzi i zjawisk przyrody, stanowiących fakty przynależne do wielu dyscyplin naukowych. Mogą odnosić się do zabaw zimowych dzieci, jesieni w ogrodzie lub parku, rodziny, szkoły i miejscowości w przeszłości i współcześnie. Realizacja konkretnych treści stanowi także podstawę do kształtowania poprawnego języka uczniów, pozytywnych cech charakteru oraz pożądanych zachowań społecznych. Główne źródło treści stanowi otaczająca rzeczywistość, przeżycia i prace dzieci, a także coraz częściej teksty literackie, obrazy artystyczne, spektakle teatralne i filmowe, audycje radiowe oraz telewizyjne.

Tematykaproponowanych lektur wprowadza młodego czytelnika wświat przygód, zabawy ipracy, odwagi, pomysłowości iuczynności wdziałaniu, życzliwości dla innych, umiejętności walki o słuszne sprawy. Interesujące i barwne postacie z baśni, podań, legend i innych utworów dla wrażliwych osobowości dzieci często stanowią wzory godne pochwały i naśladowania. Wiele czytanych tekstów, oglądanych filmów i audycji umożliwia poszerzanie wiedzy dziecka, wykraczające poza jego bezpośrednie doświadczenia i przeżycia. Niektóre treści lektur sprzyjają kształtowaniu się więzi społecznych, nawiązywaniu przyjaźni i rozwijaniu sztuki współdziałania, uczą patriotyzmu i wrażliwości emocjonalnej na sprawy innych ludzi, a także szacunku dla środowiska naturalnego człowieka. Jednak wyróżnianie określonych działów i ich pozycja nie oznacza ani podziału treści, ani szczególnej wartości któregoś z nich, ponieważ są one ze sobą ściśle zespolone, równie ważne i wzajemnie się uzupełniają, służąc kształceniu osobowości i sprawności językowej dziecka.

Programy języka polskiego określają wyniki, które uczniowie powinni osiągać w zakresie mówienia, słuchania, czytania i pisania, właściwej pracy z tekstem oraz kształcenia językowego, w tym redagowania wypowiedzi. Ważnym zadaniem realizowanym w toku całej nauki szkolnej jest kształtowanie wartościowych społecznie przekonań i postaw. Nabywanie kompetencji jest jednak procesem długotrwałym i na początku drogi edukacyjnej bardzo trudnym. Realizacja najważniejszych treści nauczania i ich wynik przedstawia dla nauczyciela dużą wartość praktyczną, dlatego osiągnięcia te można syntetycznie zaprezentować jako:

– Poprawne wyrażanie myśli za pomocą języka poprzez naturalne, samodzielne i planowane wypowiadanie się w mowie i piśmie na temat różnorodnych wydarzeń z życia, doświadczeń, wykonanych prac oraz przeczytanej lektury.

– Płynne, poprawne i wyraziste czytanie tekstów pisanych prozą i wierszem, z odpowiednim akcentowaniem logicznym i psychologicznym.

– Wykorzystywanie umiejętności czytania w różnych sytuacjach szkolnych i życiowych.

– Analiza iinterpretacja treści oraz sformułowań językowych utworu pod kierunkiem nauczyciela, atakże różnych form ekspresji dziecięcej, np.ilustracji, dramatyzacji, twórczych wypowiedzi ustnych ipisemnych ocharakterze narracyjnym lub poetyckim.

– Opanowanie czytelnego iestetycznego wzoru pisma. Układanie irozwijanie zdań oraz redagowanie wspólnych, apotem indywidualnych wypowiedzi na określony temat.

– Tworzenie opowiadań opartych na własnych przeżyciach ilekturze, opisów zbezpośredniej obserwacji, pisanie sprawozdań, listów, zaproszeń, ogłoszeń, składanie życzeń.

– Znajomość wymienionych w programie wiadomości z zakresu gramatyki i poprawne ich stosowanie. Rozumienie budowy i znaczenia wyrazów, rozróżnianie ich kategorii, np. rzeczownik, czasownik, przymiotnik, przysłówek, liczebnik, zaimek. Rozumienie związków zachodzących między słowami a rzeczywistością. Zainteresowanie uczniów zjawiskami językowymi, poszerzaniem zasobu leksykalnego i tworzeniem trudniejszych struktur składniowych – współrzędnie i podrzędnie złożonych.

– Umiejętność poprawnego pod względem ortograficznym posługiwania się językiem wokreślonym przez program zakresie. Poprawna artykulacja oraz przyswajanie pisowni wyrazów zgodnej zich brzmieniem, atakże najczęściej używanych zóirzwymiennymi, jak również znanych słów zh. Praktyczne stosowanie prostych zasad ortograficznych, np.pisownirzpo spółgłoskach, oznaczanie miękkości przed samogłoską, spółgłoską ina końcu wyrazu. Kształcenie spostrzegawczości iczujności ortograficznej przez pytania oraz sprawne korzystanie ze słownika ortograficznego.

– Kształtowanie umiejętności poprawnego, ścisłego, a nawet precyzyjnego wypowiadania się w mowie i piśmie przez budowanie określonych połączeń wyrazowych, a także związków o charakterze zespolonym, inaczej rozumianych w całości. Mogą to być używane wyrażenia i zwroty typu: złote serce, kamienne serce, złote ręce, lewe ręce, kręcić nosem, mieć muchy w nosie, biec jak strzała, wlec się jak żółw.

– Umiejętność konstruowania zdań w taki sposób, który najpełniej wyraża myśli. Ćwiczenia w stosowaniu wyrazów o znaczeniu podobnym i pokrewnym, słów przeciwstawnych, wieloznacznych, a także wykorzystywanie ich w budowie zdań i w toku dłuższych wypowiedzi.

– Umiejętność korzystania z materiałów pomocniczych, np. słowników, encyklopedii dla dzieci, zbiorów ćwiczeń, książek pomocniczych, tekstów inscenizacji, wyborów wierszy itp. Sprawne, poprawne i logiczne wypowiadanie się indywidualne na piśmie w formie krótkiego opowiadania, opisu, listu, sprawozdania na różnorodne tematy bliskie dziecku oraz dotyczące przeczytanej lektury.

1.4. Materiał nauczania i środki dydaktyczne w kształceniu wczesnoszkolnym języka polskiego

W nauczaniu języka ojczystego należy korzystać z wielu różnorodnych źródeł. Za J. Kulpą i R. Więckowskim (1983, s. 10–13), można wymienić co najmniej cztery najważniejsze:

Pierwszym z nich są przeżycia idoświadczenia dzieci, ich zainteresowania i potrzeby. O to źródło należy szczególnie dbać już od początku edukacji, odwoływać się do przeżyć uczniów i na nich opierać dalsze poznawanie rzeczywistości. Im młodsze dzieci, tym bardziej istotne jest nawiązywanie do ich wrażliwości i uczuć, ponieważ tylko wyjaśniając i kojarząc nazwy z ich desygnatami występującymi w otoczeniu, można uzyskać zainteresowanie i uniknąć werbalizmu. Do życia psychicznego dzieci trzeba nawiązywać jak najczęściej, aby je rozwijać i odpowiednio pogłębiać, szczególnie w pierwszym okresie nauki.

Drugie źródło materiału nauczania tworzy środowisko przyrodnicze dziecka. Stanowi je naturalny świat przyrody: lasy, góry, rzeki, ukształtowanie terenu, budownictwo. Bezpośrednie doświadczenia zdobywane podczas wycieczek i obserwacji są podstawą do tworzenia samorzutnych i swobodnych wypowiedzi ucznia, przygotowaniem do tworzenia opisów, opowiadań, sprawozdań itd. Świat przyrody, na który składają się przedmioty, flora i fauna, określone zjawiska – wywiera wpływ na umysł i doświadczenie dziecka, chociaż dzieje się również odwrotnie. Uczeń poprzez własną działalność przekształca rzeczywistość, ucząc się w ten sposób i coraz lepiej rozumiejąc trudne związki i zależności przestrzenno-czasowe.

Trzecim źródłem wnauczaniu języka ojczystego jestśrodowisko społecznedziecka, do którego należą zarówno ludzie zotoczenia, jak iwytwory cywilizacji ikultury. Najważniejszy jest jednak wpływ osób, zktórymi się uczeń bezpośrednio styka: rodzina, najbliżsi koledzy iprzyjaciele. Istotne mogą być także zasługi idokonania ludzi wybitnych zrodzinnej miejscowości lub okolicy, ich dorobek iznaczenie dla całego kraju. Dzieci powinny uczyć się wszkole ohistorii iosiągnięciach miasta, regionu iosób, które tam pracują itworzą.

Czwartym źródłem nauczania, które zbiegiem lat zaczyna dominować wpracy szkolnej, są:utwory literackie, dzieła naukowe iartystyczne wpostaci obrazów, teksty popularnonaukowe (w tym podręczniki szkolne), plakaty, rzeźby, utwory muzyczne, programy radiowe itelewizyjne. Książki iinne wytwory kultury są szczególnie ważne ze względu na ich wielostronne oddziaływanie na osobowość ucznia, np.: możliwość zdobywania nowej wiedzy, bogacenie wyobraźni, kształcenie uczuć iwoli. Realizacja różnorodnych zadań dydaktyczno-wychowawczych osiąganych za ich pomocą jest możliwa głównie przy udziale kompetentnego nauczyciela-wychowawcy. Dobry pedagog powinien pamiętać oumiejętnym korzystaniu zwielu różnorodnychźródeł, aby praca dzieci nie była monotonną realizacją podręcznika, lecz ich twórczą działalnością.

Środki dydaktyczne w kształceniu wczesnoszkolnym języka polskiego

Wybór środków dydaktycznych na lekcjach języka polskiego zależy od założonych celów, treści i metod nauczania. Według C. Kupisiewicza (1994, s. 209) środkami dydaktycznymi nazywamy

przedmioty, które dostarczają uczniom bodźców sensorycznych, oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk itp., ułatwiają im bezpośrednie ipośrednie poznawanie rzeczywistości.

Proces kształcenia wymaga przygotowania różnych środków wspierających czynności nauczyciela, a równocześnie ułatwiających przyswajanie wiedzy. W tym celu można korzystać z tradycyjnych pomocy dydaktycznych (okazów naturalnych, modeli, tablic, obrazów, map, podręczników izeszytów ćwiczeń) oraz nowoczesnych, np.radia, telewizji, filmu czy komputera. Współczesna dydaktyka (C.Kupisiewicz, 1994) najczęściej dzieli środki dydaktyczne według kryterium aktywizowanego przez nie narządu zmysłu na:

1) wzrokowe – przedmioty naturalne, preparaty, obrazy, maszyny, narzędzia, mapy, podręczniki i teksty przedmiotowo-metodyczne;

2) słuchowe – umożliwiające przekazywanie dźwięku, np. magnetofon, radio, instrumenty muzyczne, nagrania telewizyjne;

3) wzrokowo-słuchowe (audiowizualne) – łączące obraz z dźwiękiem, np.: filmy dźwiękowe, nagrania telewizyjne wraz z urządzeniami do odtwarzania tych filmów i nagrań;

4)maszyny iurządzeniaczęściowo automatyzujące proces nauczania iuczenia się, np.maszyny dydaktyczne, laboratoria językowe, komputery,urządzenia interkomunikacyjne.

Uwzględniając kryterium chronologiczne, można podzielić środki kształcenia na:proste(tablica, kreda, książki, zeszyty),techniczne środki audio-wizualne(magnetofony, diaskopy, grafoskopy, magnetowidy, projektory filmowe, telewizję),maszyny dydaktyczne(instruktory, repetytory, trenery, egzaminatory),komputery(maszyny dydaktyczne służące do komputeryzacji nauczania).

Środki dydaktyczne wnauczaniu wczesnoszkolnym języka polskiego pełnią bardzo ważną funkcję aktywizującą myślenie, wyobraźnię iuczucia dziecka iprzybliżają mu często jeszcze mało znaną rzeczywistość. Ztego względu powinny umożliwiać dzieciom polisensoryczne poznawanie określonych rzeczy oraz być dostosowane do ich możliwości intelektualnych. Odoborze środków decyduje nauczyciel, uwzględniając wiek uczniów, zadania dydaktyczne, cechy przedmiotu, atakże ich dostępność. Nie zawsze duża ilość środków dydaktycznych gwarantuje wzrost efektywności wyników nauczania. Ich nadużywanie ipobieżne wykorzystywanie często może prowadzić do uproszczeń aktywności umysłowej, obniżając wysiłek intelektualny ipracę wyobraźni. Ostatecznie oefektach kształcenia decyduje aktywność uczniów wprocesie dydaktycznym, ukierunkowanym na wywołanie określonych zmian wosobowości. Środki dydaktyczne stosujemy najczęściej wsytuacjach:

1) prezentowania przedmiotu nieznanego dotychczas dzieciom,

2) pogłębiania wiedzy na temat mało znanego przedmiotu lub zjawiska,

3) prezentowania materiału potrzebnego do wytworzenia odpowiedniego pojęcia,

4) uprzystępnienia dzieciom materiału abstrakcyjnego.

Największą wartość dydaktyczną posiadają środki naturalne, np. zwierzęta, rośliny i przedmioty obserwowane w naturalnym otoczeniu, ponieważ można poznać ich najistotniejsze i najbardziej charakterystyczne cechy. Jeżeli nie ma takich możliwości ze względu na niedostępność danych okazów, np. zwierząt i roślin tropikalnych, morskich, leśnych (wiewiórki, jeża czy zająca) korzystamy ze specjalnie dobranych okazów, fotografii, obrazów, ilustracji, filmów, przeźroczy, tekstów drukowanych, albumów itd. Bardzo ważne jest, aby określone środki budziły zainteresowanie zagadnieniem, pobudzały wyobraźnię i chęć do pracy oraz ułatwiały koncentrację uwagi.

W kształceniu polonistycznym należy zwracać szczególną uwagę na środki oparte na słowie iobrazie, np.: podręczniki, różne rodzaje tablic (ortograficzne, wyrazowo-tekstowe, rysunkowe, tablice-schematy), taśmoteki, słowniki, środki audiowizualne ikomputery. Ze względu na specyfikę przedmiotu podstawowymi pomocami dydaktycznymi wnauczaniu języka polskiego są podręczniki wraz ztekstami literackimi ićwiczeniami językowymi, które spełniają wielorakie funkcje. Warunkiem dobrego wykorzystania podręcznika jest jego dokładna, rzeczowa analiza pod kątem zawartości tekstów literackich, rozmieszczenia treści wrozdziałach, niezbędnych instrukcji dla nauczyciela iuczniów, przystępności materiału ijego przydatności do realizacji różnego rodzaju ćwiczeń, np.gramatyczno-ortograficznych, frazeologicznych, syntaktycznych. Twórcza analiza podręcznika umożliwia orientację wzakresie nowego słownictwa otrudnej pisowni, pozwala również zaplanować konkretne środki w celu ułatwienia krytycznej oceny i przyszłej interpretacji tekstów. Znajomość treści poszczególnych utworów umożliwia powiązanie ich z doświadczeniami dzieci oraz wybór właściwych fragmentów narracyjnych lub opisowych, które należy przyswoić jako wzory wypowiedzi. Do odpowiednich tekstów czytanek czy wierszy można przygotować ilustracje, obrazy, filmy, słowniki czy literaturę popularnonaukową. Niezwykle istotna jest kontrola treści poleceń i instrukcji zawartych w podręcznikach. Uczniowie powinni jak najszybciej nauczyć się samodzielnej pracy z podręcznikiem, książką, słownikiem, encyklopedią itp. Systematyczne wdrażanie do poprawnego czytania, rozumienia i logicznej analizy tekstów rozwija możliwości poznawcze dzieci, uczy je pokonywania trudności oraz zdobywania nowej wiedzy na podstawie różnych tekstów.

Wybór odpowiednich środków dydaktycznych zależy przede wszystkim od założonych celów itreści konkretnych zadań. Innego rodzaju pomocy wymagają ćwiczenia nastawione na opanowanie graficznej strony pisma, ainnego mające na celu kształcenie samodzielnych, dłuższych wypowiedzi, opanowanie form gramatycznych czy reguł ortograficznych. Użycie prostych środków wzrokowych (modeli, obrazów) wnauce ojęzyku nie musi być częste, ponieważ podczas obserwacji faktów językowych mamy znimi bezpośredni kontakt słuchowy iwzrokowy (zapis). Szersze zastosowanie mają środki dydaktyczne wnauczaniu podstaw fonetyki, ponieważ ważne jest przybliżenie dzieciom zjawisk, których nie można zaobserwować bezpośrednio. Dlatego wskazane jest stosowanie obrazów imodeli, np.przekroju narządów mowy, modelu krtani, obrazów artykulacji głosek. Wnauczaniu ortografii bardzo ważne jest korzystanie ztakich środków, jak:tablice ortograficzne, barwne schematy isłowniki, których funkcja polega na zapoznaniu uczniów zpostacią graficzną wyrazów, ich kategorii oraz utrwaleniu wpamięci ortogramów. Ma to zasadnicze znaczenie wprzypadku wyrazów opisowni trudnej do wyjaśnienia, np.zó,rz,h– niewymiennymi. Należy także pamiętać otakich środkach, jakleksykony isłowniki, np.: ortograficzne, ortoepiczne, frazeologiczne, terminów nauki ojęzyku, słowniki ogólne języka polskiego. Tego rodzaju pomoce dydaktyczne należy traktować jako niezbędne na lekcji, ponieważ kształcą nawyki samodzielnego uczenia się, umożliwiają bliższe zainteresowanie się językiem ipodnoszą kulturę mowy. Sporadycznie wykorzystujemy środki wzrokowe (przedmioty naturalne, ilustracje iobrazy, modele, preparaty, mapy, książki), techniczne środki słuchowe, np.magnetofon, płyta CD (wykorzystywane do nauki isłuchania wierszy, piosenek, odtwarzania odpowiednich melodii iinnych tekstów – np.poetyckich), środki wzrokowo-słuchowe (radio, magnetowid, telewizja, komputery).

Bardzo istotne jest wspieranie ustnych ipisemnych wypowiedzi dzieci bliskich ich przeżyciom odpowiednimi ilustracjami, obrazami, rysunkami, filmem, anawet fotografią, aby umożliwić im pracę umysłową wzakresie logicznego wiązania treści zwłaściwym słowem. Środki te ułatwiają całościowe ujęcie zdarzeń iprzeżyć ucznia, występujących wjednej płaszczyźnie iczasie, umożliwiają tym samym orientację wstrukturze icałości. Często opracowany na podstawie obrazu zakres słownictwa tematycznego pozwala na lepsze zrozumienie określonego utworu lub utworu innego opodobnej tematyce, ściślejsze powiązanie treści zwłasnym doświadczeniem. Szczególnie istotnym rodzajem aktywności werbalno-ruchowej dzieci są dramatyzacje iinscenizacje treści czytanek ilektur, zabawy ruchowe ze śpiewem, deklamacje utworów poetyckich. Należy również pamiętać ojak najczęstszym wykorzystywaniu wedukacji zabaw igier umysłowych: zagadek, krzyżówek, rebusów, eliminatek, szarad itp.

W edukacji polonistycznej bardzo ważne jest docenianie funkcji ilustracji iobrazu czy też historyjki obrazkowej, które kształcą nie tylko spostrzegawczość, wrażliwość iwyobraźnię, lecz także myślenie plastyczne izmysł estetyczny. Wypracowanie umiejętności obserwacji, apotem interpretowania treści obrazu owymowie symbolicznej iprzedstawienia jej wsposób werbalny, logicznie uporządkowany jest ważnym zadaniem wczesnoszkolnego kształcenia. Środkiem pobudzającym dziecko do dłuższej wypowiedzi są najczęściej historyjki oraz ilustracje zfabułą, służące do pracy nad opowiadaniem, ćwiczeń słownikowo-frazeologicznych, stylistycznych, gramatycznych czy ortograficznych. Dynamiczna akcja sytuacji na obrazach pomaga wkształceniu mowy imyślenia przyczynowo-skutkowego, azwłaszcza spostrzegania związków przestrzennych, czasowych irozumienia celowości działań. Podobnie jak obraz można wykorzystać film, który często stanowi odzwierciedlenie rzeczywistości, nie zawsze znanej dziecku. Filmy mogą być podstawą gromadzenia wyobrażeń itworzenia interesujących relacji słownych uczniów. Przede wszystkim zaś uczą logicznego myślenia, prawidłowego uogólniania, wartościowania iwyciągania wniosków. Można je również wykorzystać do zdobywania nieznanej jeszcze dziecku wiedzy ikształtowania właściwych postaw społecznych.

1.5. Nauczyciel akształcenie języka ojczystegowedukacji wczesnoszkolnej

Realizacja celów izadań języka ojczystego, wiąże się zrolą, którą pełni język wrozwoju dziecka oraz jego znaczeniem wżyciu społecznym. Kształtowanie umiejętności czytania ipisania wedukacji wczesnoszkolnej należy do zadań etapowych, od które determinują cele długofalowe, realizowane również wpóźniejszym okresie edukacji. Jeśli podczas planowania nauczyciel nie uwzględni celów szczegółowych, wdalszym procesie nauki szkolnej powstają inasilają się trudności. Analiza literatury pedagogicznej na temat przyczyn niepowodzeń dzieci wopanowaniu języka ojczystego oraz liczne badania szkolne (A. Brzezińska, 1987; E. Malmquist, 1987; H.Jakubowicz, 1973; J. Bałachowicz, 1988; E. Guttmejer, 1982) wykazują, że często jest to dobór niewłaściwych metod nauczania. Wielu badaczy podkreśla, że nie ma uniwersalnej metody kształcenia, dobrej dla każdego dziecka. Najwłaściwsze jest indywidualne podejście do ucznia, jego tempa isposobu pracy, dobór treści imetod odpowiednich do doświadczenia oraz bliskich jego naturalnej motywacji. Nieodpowiedni dobór treści, czasem zbyt trudnych, nieznanych lub nieatrakcyjnych, może wywoływać zmęczenie ibrak zainteresowania. Brak biegłości wczytaniu iniski poziom rozumienia tekstów przez dzieci wwieku wczesnoszkolnym wiąże się najczęściej ztakimi czynnikami, jak:

– ubogi zasób słownictwa i pojęć;

– niedostosowanie wymagań stawianych dziecku do jego indywidualnego poziomu umysłowego i możliwości percepcyjnych;

– brak pozytywnej motywacji ucznia do samodzielnych wysiłków i pracy w tym zakresie;

– nieumiejętność pobudzania zainteresowań czytelniczych i prac twórczych uczniów.

Nauczanie idoskonalenie umiejętności czytania ipisania powinno być realizowane zgodnie zdługofalowymi celami kształcenia oraz indywidualnymi, subiektywnymi odczuciami, anawet satysfakcją dziecka zosiąganych wyników. Dotyczy to zewnętrznych wzmocnień typu pochwała nauczyciela czy rodziców, pozytywna ocena własnych postępów idokonań, stanowiących system samonagradzania. Otakim trybie uczenia się pisał J. Bruner (1978, s.669–670) określając je jako odkrywanie czegoś, anie uczenie się oczymś, podczas którego występuje tendencja do autonomicznego samonagradzania, jakie stanowi dokonanie odkrycia. Działalność nauczyciela powinna być zatem skoncentrowana nazapewnieniu dzieciom warunków do samodzielnej pracy indywidualnej lub zespołowej iudzielaniu im pomocy wprzypadku pojawiających się trudności. Pedagog powinien dążyć do poznania mocnych stron dziecka, wcelu zapewnienia mu odpowiednich warunków do dalszej aktywności irozwoju mocnych stron osobowości, mogących mu zapewnić sukces. Istotne jestzachęcanie ipodsuwanie pomysłów lub inspirowanie do działalności, przy zapewnieniu znacznej swobody, bez stosowania zewnętrznych nacisków typu kara inagroda, wydawania zbyt ogólnych iarbitralnych opinii, zaleceń, nakazów czy instrukcji. Sam proces kształcenia musi byćskoncentrowany na dziecku, anie programie nauczania, stanowiącym jedynie konkretyzację celów edukacji iwytyczne dla nauczyciela, anie obowiązkowy zestaw wiadomości iumiejętności do opanowania.

Analizując proces nauczania języka polskiego pod kątem efektywności pracy nauczyciela oraz stosowanych metod i form dydaktycznych, należy podkreślić potrzebę bardziej korzystnego podejścia nieformalnego, bez dominacji nauczyciela. Nauczanie powinno uwzględniać indywidualizację kształcenia polonistycznego wiążącą się zprzewagąmetod samodzielnej itwórczej pracy, np. kształcenia zróżnicowanego, problemowego, gier dramatycznych, zabaw dydaktycznych itp. Realizacja tego typu zadań jest korzystna nie tylko ze względu na opanowanie określonych wiadomości i sprawności, lecz także dlatego, że wspomaga prawidłowy rozwój osobowości dziecka. Nadrzędną zasadę powinny stanowić cele ipotrzeby uczniów oraz możliwość wykorzystania odpowiednich środków dydaktycznych. Zachowania nauczyciela muszą być nacechowane brakiem schematyzmu działania, własnym – ciągle doskonalonym – stylem pracy, stosowaniem poszukujących iproblemowych metod nauczania. Szczególnie ważne jest rozwijanie myślenia twórczego uczniów oraz stwarzanie im takich sytuacji, w jakich będą mogli wykazać się inwencją, samodzielnością i aktywnością twórczą. Doświadczenia bieżące i z przeszłości wykazują, że organizowanie specjalnych kursów i innych zajęć podnoszących poziom wiedzy i umiejętności nauczycieli odpowiedzialnych za edukację uczniów najmłodszych przyczynia się do podniesienia efektów pracy dydaktyczno-wychowawczej.

Jak wynika zbadań psychologów, np.H. Gardnera (2001, 2002), K. Bielugi (2003), wiedza nauczycieli na temat uzdolnień izdolności twórczych dzieci oraz form ich wspierania jest mała iraczej intuicyjna. Do rzadkości należą działania upowszechniające dobre praktyki szkół, poradni czy ośrodków akademickich polegające na organizowaniu odpowiednich szkoleń ipopularyzacji kształcenia zróżnicowanego, zintegrowanego, gier dramowych, roz-wijania uzdolnień specjalnych czy twórczych. Wwielu sytuacjach nauczyciel nadmiernie obciążony realizacją zadań programowych nie angażuje się wsprawy rozwoju osobowości izdolności dzieci, auczniowie nieukierunkowani inieświadomi różnorodnych możliwości poznawczych iaktywnych sposobów pracy nie wykorzystują wpełni swoich możliwości. Lekcje nastawione na podawanie treści często nie zachęcają do stawiania otwartych pytań, nie stymulują poszukiwania nowych, interesujących rozwiązań, bez natychmiastowego wartościowania ioceny. Rzadko uczy się dzieci dostrzegania nowych wartości, które mogą potwierdzić ich zdolność wyobraźni, indywidualność lub kreatywność. Rozwijanie tych cech oraz dalsza samodzielna praca ucznia może zaowocować wprzyszłości przyspieszonym rozwojem, radością isatysfakcją znabywanej wiedzy.G.Dryden iJ.Vos wmonografiiRewolucja wuczeniu(2000, s. 489) proponują kilka zasadniczych zmian, które mają uskutecznić proces nauczania. Oto najważniejsze znich:

– opracowanie i wprowadzenie dobrych programów wspierania rozwoju dzieci we wczesnym okresie życia i nauki, uczące równocześnie odpowiedzialnego rodzicielstwa;

– upowszechnienie interaktywnych technologii z dziedziny komunikacji;

– korzystanie ze sprawdzonych, najlepszych metod nauczania;

– uznanie szkoleń nauczycieli wzakresie nowych metod nauczania za priorytet;

– wykorzystanie mocnych punktów każdego ucznia i narodu;

– zachęcanie uczniów, aby byli również nauczycielami;

– dbałość o to, aby ciągłe doskonalenie się stało się sposobem życia.

Kluczowym elementem pracy szkoły jest zaangażowana społeczność –nie tylko nauczycieli, ale irodziców, opiekunów, dziadków. Wszyscy jednak powinni być systematycznie szkoleni wopanowaniu najnowszych technik nauczania oraz ich umiejętnym stosowaniu. Istotnym zadaniem jest budowanie właściwych systemów wartości, jakość wykonywanych zadań ipozytywne, twórcze myślenie. Aby można było osiągać odpowiednie rezultaty nauczania szkolnego, bardzo ważne jest zaspokojenie potrzeb uczniów oróżnych stylach uczenia się iróżnych rodzajach inteligencji. Badania Howarda Gardnera (2002, 2001) wtym zakresie wykazały, że większość uczniów ma trudności znauką, dlatego że szkoły nastawione są tylkona dwa spośród co najmniej siedmiu rodzajów inteligencji. Ponadto szkoły na ogół nie dają szansy samorealizacji uczniom okinestetycznym stylu pracy inie dbają orozwój pozostałych rodzajów inteligencji, np.muzycznej, przyrodniczej, wizualno-przestrzennej, kinestetycznej, interpersonalnej iintrapersonalnej. Model inteligencji H. Gardnera nie zawiera jeszcze jednego jej typu, amianowicie zdolności tworzenia zupełnie nowych koncepcji przez łączenie różnych informacji zwielu dziedzin, czyli tzw. myślenia krytycznego itwórczego. Wdotychczasowej szkole uczniowie nastawieni na bezpośrednie, zewnętrzne nagrody nie dostrzegają możliwości innych, doskonalszych rozwiązań, nie zawsze zgodnych zoczekiwaniami nauczyciela. Twórcze metody poszukiwań muszą uczyć, że nie zawsze istnieje jedyna poprawna odpowiedź lub rozwiązanie, lecz wiele możliwości rozwiązań, anagrodą może być satysfakcja ipozytywna samoocena. Młodzi nauczyciele dopiero po pewnym okresie doświadczeń rozumieją, że ich twórcza droga jest pełna niespodzianek iwówczas niezbędne staje się samodzielne poszukiwanie własnych rozwiązań, najlepszych wdanym okresie iśrodowisku. Przygotowanie przyszłych pedagogów iosób pracujących zdziećmi powinno dotyczyć również takich istotnych zagadnień, jak:

1) tworzenie programów autorskich, umożliwiających rozpoznawanie i ocenę zdolności dzieci, a następnie ich realizację,

2) kształcenie umiejętności rozpoznawania poziomu możliwości, uzdolnień i kreatywności uczniów,

3) doskonalenie sposobów stosowania zróżnicowanych i problemowych metod kształtowania zdolności ogólnych i specjalnych uczniów.

Zadania te powinny być organizowane irealizowane przez władze oświatowe, adostrzegane idoceniane przez rodziców isponsorów, ponieważ one decydują oosiągnięciach pedagogicznych uczniów iszkół. Zdaniem autorówRewolucji wuczeniu, przyszłość edukacji zależy przede wszystkim od inwestycji wdoskonalenie samych nauczycieli. Nie wystarczy bowiem tylko czytać onajnowszych technikach, lecz także trzeba umieć je stosować. Należy zachęcać wyższe uczelnie kształcące pedagogów do organizacji przyspieszonych kursów iszkoleń wzakresie nauczania zintegrowanego, wykorzystywać najnowsze badania iosiągnięcia wtej dziedzinie. Nauczyciele muszą być kształceni wsposób praktyczny, podobnie jak specjaliści winnych zawodach, np.aktorzy, tancerze, muzycy. Istotną sprawą jest ścisła współpraca nauczycieli zcałą społecznością lokalną: profesjonalistami zróżnych dziedzin, rodzicami, dziadkami, firmami sponsorującymi szkoły itd.

1.6. Przygotowanie się nauczyciela do lekcji

Ogólne zasady planowania isam proces przygotowania się nauczyciela do lekcji języka polskiego dotyczy przede wszystkimprzygotowania merytorycznego oraz metodycznego. Przygotowanierzeczowe, zwłaszcza wklasach drugich itrzecich, wymaga specjalnej staranności ze względu na tematykę, która poza treściami polonistycznymi zawiera również elementy wiedzy zhistorii, przyrody, geografii, techniki ikultury. Część materiału rzeczowego jest zawarta wpodręczniku ucznia, ale jego zakres nie zawsze jest wystarczający dla nauczyciela. Dlatego uczący powinien szukać dodatkowych źródeł wwydawnictwach popularnonaukowych, czasopismach specjalistycznych lub innych wytworach literatury ikultury. Przygotowanie merytoryczne musi dotyczyć również strony językowej materiału, która zgodnie zwymaganiamiprogramu może być dość obszerna. Nauczyciel przygotowujący się do lekcji musi sobie uświadomić, wjakim zakresie dany materiał powinni poznać uczniowie, aby odpowiadał ich możliwościom, nie był zbyt łatwy ani trudny irozległy. Właściwe granice zakresu treści określa program, który powinien stanowić wytyczne do pracy nauczyciela.

Stronametodycznadotyczy przede wszystkim tematu, ustalenia dokładnych celów danej lekcji, doboru metod iśrodków dydaktycznych oraz dokładnego jej przebiegu. Temat jednostki lekcyjnej określa szczegółowy tok postępowania metodycznego ijest ważnym elementem przygotowania się nauczyciela do lekcji. Oprócz konkretnych zadań językowych powinien on zawierać cele dydaktyczno-wychowawcze ioperacyjne, metody, formy organizacyjne pracy uczniów oraz proponowane do wykorzystania środki dydaktyczne. Wprzygotowaniu metodyczno-organizacyjnym nauczyciela istotne są metody nauczania, wśród których powinny dominować: metody czynnościowe, problemowe ieksponujące, pogadanka heurystyczna prowadzona we właściwym wymiarze oraz literacka analiza tekstu uzupełniona pokazem iobserwacją. Należy pamiętać odziałalności twórczej uczniów podczas procesu dydaktycznego, jak również wczasie stosowania zdobytych wiadomości wpraktyce. Niezwykle ważnym elementem pracy zawodowej nauczyciela jest znajomość środowiska społecznego uczniów, ich bieżących możliwości, zainteresowań. Warto również poznać wyposażenie samej szkoły. Dotyczy to przede wszystkim jej zaopatrzenia wpomoce naukowe, słowniki, środki audiowizualne, tablice, ilustracje, atakże znajomości jej tradycji. Jako przykład może służyć sposób przygotowywania tematów literackich, w