Mrówki w płonącym ognisku

Redakcja: ANNA MILEWSKAKorekta: BARBARA TURNAUProjekt okładki: RADOSŁAW KRAWCZYKZdjęcie na okładce: LECH CHAREWICZ/East News© Copyright by Teresa Oleś-Owczarkowa
© Copyright by Wydawnictwo M, Kraków 2013ISBN 978-83-7595-719-8Wydawnictwo M
ul. Kanonicza 11, 31-002 Kraków,
tel. (12) 431-25-50, fax (12) 431-25-75wydawnictwom@wydawnictwom.plwww.wydawnictwom.plKonwersja:eLitera s.c.

Gwiazdy są tu najniżej. To dla nich wracam w sierpniu do tego domu. Z komputerem w torbie, na smyczy Internetu i oczywiście z nieodłącznym telefonem. W każdej sytuacji będzie można mnie odnaleźć, jeśli będę potrzebna. Droga jest przyjemna, omiatam wzrokiem znajome lasy i miasteczka, aby wreszcie wjechać na górę, gdzie niemal na szczycie stoi mój stary dom w zapuszczonym ogrodzie.

Wieczorem patrzę z góry na migające światłami miasto i w niebo. Przypominam sobie dziwny sen z wczesnego dzieciństwa, w którym stoję na Wałach, w miejscu szczególnym, prawie na szczycie, i spoglądam w niebo, jakiego nigdy ani wcześniej, ani później nie widziałam. Jest szafirowogranatowe. Na nim, jakby wyhaftowane, błyszczą gwiazdy, które nie są świecącymi kropkami, choć to z nich, z tych jarzących się punktów zbudowane są moje gwiazdy ze snu, świecące niezwykłym blaskiem. W tym śnie słyszę muzykę symfoniczną i śpiew chóru. Niespodziewanie gwiazdy zaczynają wirować, a ja tańczę razem z nimi.

Skąd się biorą takie sny?

Przypomnienia niosą to, co chcą. Oto obdarli z kory lipy ogromne. Czuję niemal fizyczny ból tych drzew leżących martwo na ziemi. Wycięto pół Lipia, które było tam, gdzie dróżki są szczególnie kręte i teren górzysty. Wąwóz zamykają wysokie strome zbocza. Kamieniste, porośnięte pokrzywami, łopianem i tysiącem innych roślin, których nazw nie znam albo dziś już nie pamiętam. Drapią splątane pędy jeżyn małą ciekawską, zapędzoną w ślad za zwinną jaszczurką. Niemal słyszę, jak za nią wołam:

– Czemuż ty tak ode mnie uciekasz? Ja chcę ci się tylko przyjrzeć i może trochę zaprzyjaźnić!

Nie wyrosłam z tych pogoni. Gonię nadal te moje pstre jaszczurki, nie zrażam się i nie zniechęcam.

– Ludzie, ludzie, cuda w tej budzie!

Na ten okrzyk biegnę, aby zobaczyć i usłyszeć. Jestem starym dzieckiem, które odwraca się za siebie, chcąc usłyszeć odgłosy zapamiętane z czasu, gdy cały mój świat mieścił się na niewielkiej przestrzeni pokoju, podwórka, wąwozu.

Wracam w niezbyt odległy czas. Tylko sześćdziesiąt lat temu. We wsi w wąwozie domy są przeważnie drewniane, pokryte słomianymi strzechami; dają schronienie ludziom tak biednym, że nie mają świadomości swojego ubóstwa. Są pobożni. Zwłaszcza kobiety, chcąc uchronić swoje domy od głodu, chorób i „wszelakich złych przygód”, gorąco się modlą. Wdzięcznym sercem przyjmują możliwość upieczenia chleba dla swojej rodziny. Nie mają do nikogo żalu ani pretensji o to, że czasem pijany mąż wybija szyby w mroźny, lutowy wieczór, a stojący piecyk, czyli koza, traci rurę na jakiś czas. Nic nie zmienia stałości uczuć małżeńskich. Dzieci przeczekają w stodole albo u rodziny i wszystko będzie jak przedtem. W wielkim garnku matka ugotuje kapusty z grochem. Takiej do chleba, na obiad i do zjedzenia w każdej postaci. Dzieci w tych domach mają taki apetyt, że dwa razy tyle mogłyby zjeść. To, że nie mają się w co ubrać, nie jest żadną przeszkodą, aby wybiec na podwórko.

Bose stopki zostawiają ślad na śniegu, obok licznych kurzych, w kierunku ustępu. Na wyjście, aby polatać, obowiązuje kolejka do butów. Dzieci rosną, a tu na co nie ma, to nie ma, ale na ten kieliszek chleba dla ojca rodziny zawsze musi wystarczyć pieniędzy.

– Ach, jak nam byłoby dobrze, gdyby on chociaż nie dostawał tej białej gorączki! – wzdycha Józkowa, użalając się swojej sąsiadce…

– Wiem, bo z niejednym tak jest, że po wódce nie wie, co robi. Tłucze, rozwala, bije. Trzeźwy nie skrzywdziłby muchy, ale po wódce… Oj, różnie, różnie to bywa!

Zapatrzone, każda w swoje kłopoty, sąsiadki milkną.

Skręcam z głównej drogi w wąską, wijącą się dróżkę. Mijam murowany dom Krawczyka i już stoję na wprost domku mojej ulubionej cioci Róży. Mogę nawet zajrzeć przez nisko osadzone okna do wnętrza chaty. Jest! Jest ciocia i są jej córki.

Jest moją ciocią na niby, bo ją wybrałam, kiedy wydawało mi się, że ja lepiej umiałabym sobie rodzinę powybierać. Babcia ostudziła mój zapał. Powiedziała, żebym sobie nie psuła głowy takimi sprawami, bo Pan Bóg już to zrobił najlepiej, jak tylko można, i z tego powodu mamy rodziców bez żadnego naszego wyboru. Dlatego dostałam rodzinę i miasta, w których całe życie mieszkałam, a nawet wieś, w której miałam szczęście pobyć u Babci, bez własnego wpływu, a według Boskiego rozumu. Nie – to nie.

Nie zajmuję się tym dłużej, ale ciocię Różę sobie zostawiam na zawsze. Lubię ją odwiedzać, bo czuję, że ona też się z tego cieszy. Tak jakby ich w domu było mało!

W tej jednej dużej izbie mieszka cała rodzina. Przez dwa malutkie okienka widać stół, dwa łóżka pod ścianą, szafę i duży piec chlebowy. Widzę jakieś dwa krzesła i ławę, na której siedzi Irenka z Halą.

Zimową porą, podobnie jak w innych domach, tu także wstawiany jest żelazny piec, czyli koza.

Noc łączy w tej izbie wszystkich. Śpią tu matka z ojcem, Zosia, Marysia, Hala, Danka i najmłodsza Irenka. Gdzie śpią? Ano tulą się do siebie. Łóżka są dwa. Jest jeszcze Romek, który teraz służy w wojsku. Wraca czasem na przepustkę, bo jest blisko. Pomaga. Wszyscy tu sobie pomagają, i matce, która jest jak ten anioł dobra. Modli się, gotuje i ciężko pracuje w polu razem z ojcem. Opiera potem w wielkiej balii nędzne odzienie, żeby nie było brudno. Falista blaszana tarka stęka wówczas rytmicznie: churu-buru, churu-buru! Myślicie pewnie, że są nieszczęśliwi i smutni? A skąd! Tyle tam u nich śmiechu i gwaru, że chciałoby się tam zostać na dłużej. Życie płynie tam od Kiedy ranne wstają zorze aż poWszystkie nasze dzienne sprawy.

Ich matka często przy pracy śpiewa, ma ciepły głos, który bardzo lubię. Śmiechem przyjmuje błędy i pomyłki swojej gromadki. Chociaż zapracowana, ma czas, aby przytulić dzieci, i piecze najlepszy w okolicy chleb. Pachnący i duży, żeby dla wszystkich starczyło. Zarabia go w wielkiej dzieży. W dużym piecu chlebowym piecze się, dochodzi. Cioci Róży nie przeszkadza mały gość, ciekawie zwiedzający wiejskie zakamarki, można więc patrzeć do woli, jak formuje bochenki, jak pewnym ruchem wkłada do pieca i jak wyciąga je potem na tej samej specjalnej łopacie!

Upiekły się na jeden raz aż cztery bochny i dwie blachy. Taki chleb, rumiany i pachnący, „przeżegnany” nożem, kroi ciocia na grube pajdy. Dzieci jedzą z wielkim apetytem, a ja, w domu u siebie znany niejadek, tu dopraszam się o jeszcze jedną kromeczkę i dostaję ją. Ten świeży chleb jest taki, że nawet po tygodniu, zamoczony lekko po wierzchu i posypany cukrem, jest prawdziwym rarytasem. Najlepszy wydawał mi się z gotowaną kapustą.

Na dworze nie jest dzisiaj zbyt zimno. Wychodzimy z domu, żeby się bawić. Jest to wyjątkowa okazja, bo tu na Olędry przyszły do nas Hania i Zosia z Kolonii i będzie nas dużo. Chwytamy się za ręce i już po chwili kręcimy się w kółko, a w środku stoi Hala, śpiewnie recytując razem z nami:

Mało nas, mało nas

Do pieczenia chleba

Jeszcze nam, jeszcze nam

Ciebie tu potrzeba.

Hala wyciąga rękę w moim kierunku, wobec czego, bardzo zadowolona, wchodzę do koła. Wszyscy głośno wtórujemy jej:

Ciebie tu potrzeba!

A z domu słychać śpiewającą ciocię Różę:

W moim ogródeczku rośnie lelija.

Powiedz mi, Maniusiu, czy będziesz moja?

Nasze śpiewy grzecznie się mijają, nie nachodząc na siebie. My jesteśmy zajęte wyborami do kółeczka, a ciocia Róża krojeniem kapusty. Śpiewamy przy tym, jak umiemy.

Już wszystkie się wybrałyśmy, teraz zmiana, stajemy naprzeciwko siebie w nowej parze i dalej płyną słowa ni to piosenki, ni to recytacji. Mam na głowie chusteczkę, jak inne dziewczynki. Jest chłodno, ale w domu nikt by nie usiedział. Stoję naprzeciwko Irenki, która machając w moim kierunku ręką, z przejęciem śpiewa:

Nie chcę cię,

Nie chcę cię,

Nie chcę cię znać!

Aby zaraz potem przywoływać mnie gestem i słowami:

Chodź do mnie,

Chodź do mnie,

Rączkę mi dać.

A z głębi domu słychać donośny głos Róży: „dam ci za to róży najpiękniejszy kwiaaat”.

Jest nas trzy pary. Żadna z nas jeszcze nie chodzi do szkoły, ale kilka dni temu takiej zabawy nauczyła nas Marysia, która jest już w siódmej klasie.

Prawą mi daj,

Lewą mi daj

I już się na mnie nie gniewaaaj.

Śpiewamy, podając sobie ręce i kręcąc się w kółko.

Prawa czy lewa strona?

    Tu czy tam?

        Z nią czy z nim?

            Ty czy ona?

Nie wiem, czy opanowałam tę trudną sztukę. Początkowo bardzo dobrze mi szło. Oczywiście nie wiedziałam, że wybór nie tylko w dzieciństwie jest najtrudniejszym zadaniem do opanowania, ale na początku okoliczności bardzo mi sprzyjały. Dopiero chwilę później zaczęłam podlegać przymusowi wsłuchiwania się w tryb rozkazujący. Przestałam dokonywać wyborów. Zostałam żołnierzem.

Po powrocie ze wsi w wąwozie do miasta życzę sobie takiej kapusty do chleba, jaką jadłam u cioci Róży. Niestety, na nic się zdały wysiłki Mamusi. Żadna nie była taka sama jak ta jedzona wśród dzieciaków pod okiem przyszywanej, ale i tak dla mnie najprawdziwszej cioci.

Mijają lata. Te dzieci, z którymi się wówczas bawiłam, mają już swoje rodziny. Żadne z nich nie cierpi biedy. Bardzo dawno nie ma wśród nich rodziców. Dwie z tych dziewczynek już nie żyją, ale rodziny trzymają się razem. Odwiedzają się i czasem snują wspomnienia. Niektóre, tak jak ja, pewnie pamiętają chleb z kapustą i inne smakołyki z tamtych lat. Cieszą się, że jest im dobrze.

Nie wiem, czy i one zostały dotknięte wspomnieniem takiej izby z wybitą szybą w lutowy poranek, ale wiele było takich domów w tamtych latach biedy i rozpaczy.

To ich sprawa i nie muszę wiedzieć, ale…

– Mądralina! Mądralina! Chłopy we wsi piją, ale nie wszystko jest takie, jak to widzi ktoś patrzący zza płotu.

– Masz rację.

Przytakuję, bo teraz już wiem.

Nikt nie pytał Rózinego Jędrka, czemu pił, bo wszyscy wiedzieli, jak to z nim jest. Nie on jeden we wsi pił. A ludzie dobrze wiedzieli, że on przecież dla Róży tak bardzo chciałby i białych róż, o których śpiewała przy robocie, i nawet tych podróży, o których marzyła, ale tymczasem nie mógł zarobić nawet na pilnie jej potrzebne ciepłe buty na zimę. Pytam tylko o jedno.

– To jak on mógł z tym żyć?

– A tak jak wszyscy! Jak jedni, tak i drudzy jakoś musieli się godzić z losem.

Wódka maluje szczęśliwe krainy, do których łatwo jest wejść na chwilę, ale nie znam takiego, który by umiał znaleźć z nich wyjście.

Bezradnie przyglądam się tym swoim wspomnieniom.

– Bo odrzucić trzeba takie myśli. Po co pamiętać dziury w dachu i te wszystkie ludzkie biedy? Takie rzeczy powinno się zapomnieć, a pamiętać tylko te weselsze – mówi mądrze Marysia. Zaperzyłam się.

– Co ty powiesz? Zapomnieć Jędrka? Może jeszcze zapomnieć Różę?!!

Ona jedna miała współczucie dla Jędrkowego bólu, kiedy szamotał się z rozpaczą, która tak jak innym chłopom, jemu także odbierała rozum. Nazajutrz po piciu zawsze miała dla niego szmatkę namoczoną w wodzie z octem. Kładła mu ją na czoło, które choć znowu wyszło z zamroczenia, nigdy już nie wychodziło z mroku. Gładziła tę udręczoną głowę i milcząc, tuliła do swojej bujnej piersi.

Nie wiem, czy ktoś próbował zrozumieć Różę, kiedy tak szła każdego dnia od roboty do roboty, byle dzieci miały, byle dzieciom dać i żeby jakoś było. Już niewielu we wsi pamięta jej śpiew na scenie remizy i w ogóle ją.

W latach siedemdziesiątych mieszkałam w Katowicach. Nie pamiętam już, z jakiej racji zostałam zaproszona na kameralne spotkanie z pewnym aktorem. Tego dnia byłam zmęczona i bez entuzjazmu przysłuchiwałam się opowieściom bohatera wieczoru.

Siedzieliśmy przy owalnym stole, a starszawy, siwy aktor wspominał swoje wielkie sukcesy sprzed lat. Mówił też o swoich początkach, kiedy występował z zespołem artystycznym przy sosnowieckiej hucie Cedler.

– Bardzo długo grywałem wtedy amantów. A mimo swoich lat, najdłużej występowałem jako Gustaw w Ślubach panieńskich.

Słysząc to, sama nie wiem dlaczego i nie spodziewając się reakcji, wyskoczyłam wtedy z uwagą, że jako dziecko widziałam taką sztukę w blanowskiej remizie. Może aktywnie uczestnicząc w rozmowie, chciałam tylko odegnać ogarniającą mnie senność, nie wiem. Tymczasem niespodziewanie stary aktor odwrócił się do mnie i z ożywieniem zaczął opowiadać, jak to kiedyś, chyba w pięćdziesiątym roku, jeździł po różnych wsiach i miasteczkach z tym przedstawieniem.

– Proszę pani, ja w Blanowicach byłem z występem kilka razy, ale szczególnie zapamiętałem taki pierwszy, zimowy występ.

Słuchałam ze zdumieniem.

– Było mroźno, jak to w lutym. Remiza w tej wsi aż pęczniała, szczelnie wypełniona ludźmi, ale ani tam, ani w innych miejscach organizatorzy nie pomyśleli, że artyści mogą być zwyczajnie głodni. Zaczęliśmy się malować, przebierać. Pusty brzuch nie był w tamtych latach rzadkim zjawiskiem, ale ja szczególnie nie lubiłem jego przygrywki przed występem. I wtedy przyszła za kulisy taka rumiana, nieduża kobieta o pięknym głosie. Przyniosła nam garnek gorącej kawy zbożowej i bochenek swojskiego chleba ze smalcem, którym nas poczęstowała. Nie macie pojęcia, jak nas tym poratowała.

– Ciocia Róża! – wykrzyknęłam. Goście siedzący przy stole patrzyli ze zdziwieniem na prawdziwe łzy w jego i moich oczach.

– Ależ tak, proszę pani, tej kobiecie rzeczywiście było na imię Róża. W tej wsi był jakiś amatorski teatr i ona w nim występowała. Zdaje mi się, że ona jeszcze kilka razy tak nas ugościła, ale nie pamiętam szczegółów, bo najbardziej pamiętam ten pierwszy poczęstunek. Proszę pani, cóż to był za chleb!

Słuchałam go z pełnym zrozumieniem, bo dobrze wiedziałam, jakim chlebem został poczęstowany.

Ostatnie wielkie kasztanowce walczą o swoje miejsce w pejzażu wsi. Są staroświeckie i nie pasują do wysprzątanego otoczenia domu. Zabierają miejsce i śmiecą jesienią. W większych łaskach są iglaste krzewy i drzewka, odpowiednie do kostki brukowej na podwórku, którą się łatwiej zamiata. Jest coraz bardziej miejsko, czysto i betonowo.

Kasztanowce, zasiane przez wiatr z dworskiego parku w upatrzonym przez naturę miejscu, rosły tu dziesiątki lat. Ich stożkowe, gęste wiechy z drobnych, biało-kremowych kwiatów, nakrapiane amarantem lub czerwienią, zmieniały się jesienią w stada zielonych, kolczastych kulek, które rozpadały się na ziemi i wyłuskiwały się z nich brązowe kasztanki.

Kasztanowce nie rosną tu od zawsze. Przyszły kiedyś z modą, bo na naszych ziemiach przez liczne wieki świętym drzewem była lipa. Jeśli ktoś odważył się na jej ścięcie, natura podobno karała go śmiercią kogoś z bliskich. Mówiła mi Babcia, że tak się należało każdemu, kto odważyłby się podnieść na jej świętość swą bałwochwalczą rękę.

To był jeden z przykładów, który uczył, że co się należy, to się należy.

Czy w to wierzyłam? Moja wiara w sprawiedliwość natury ewoluowała. Dziś chętnie zarządziłabym powrót do tamtej wiary, aby korzenie lipy chroniły przed wichurami nasze domy, tak jak dawniejsze drewniane chałupy. Aby dawniejsze, umarłe Lipie znowu było pachnącą apteką tej wsi, gdzie podobno dzięki naparom z kwiecia lipy ludzie nie chorowali na suchoty.

Zarządziłabym też, aby każde ziele, które rosło tu od wieków, a zdołało się jakimś cudem oprzeć nowym trendom i ludzkiej kreacji, obowiązkowo zachować. Ponieważ jednak nie mam nic do gadania, to tylko czasem tak się rozmarzę o różnorodnym i bogatym świecie roślin, bez trawników przypominających plastikowe maty.

Halina nie pozwala jej wyciąć. Stoimy w cieniu majestatycznej lipy i spoglądam na rozłożyście krzewiący się czarny bez, kwitnący przy starym płocie posesji.

– Krzysiek już dawno by to zielsko powycinał, ale bronię go jeszcze trochę, bo lubię ten zapach. Wytnie się je, ale lipy nie dam, bo wiem, że to przynosi nieszczęście. Orzechy też się rozrosły. Sadził je dziadek, daleko od domu, żeby nie naruszyły fundamentów. Trzeba mu przyznać, że przezorny był. Gdyby tak jeszcze pomyślał o mojej matce, ale sama wiesz, jak to było u nas, bo bywałaś.

Hala przechodzi do nurtującej ją wątpliwości. Oboje z Krzyśkiem nie mają odwagi zaprosić do siebie nowych właścicieli sąsiedniego domu. Chcieliby ich przyjąć u siebie, by razem pokosztować nalewki z orzecha.

– Ci sąsiedzi są tacy bogaci, tacy eleganccy! Czy ja wiem? – mówi z wahaniem.

– Chcesz ich zaprosić dlatego, że są bogaci?

– Nie, skąd! Ja myślę, żeby tak po sąsiedzku, ale żeby sobie nie pomyśleli, że ja myślę…

– Może za dużo myślisz? Oni nie są tutaj obcy, jego rodzice pochodzą z blanowskich Olędrów. Czy ty wiesz, że nawet ja ich jeszcze stamtąd pamiętam, bo przyjeżdżali do swojej babki? Faktycznie, pomieszkali w mieście spory szmat czasu, ale co z tego? Widać nie chcieli wszystkiego zapomnieć, a jeżeli wybudowali dom w swojej rodzinnej wsi, to widocznie chcieli tu wrócić do swoich, takich jak ty.

– No, nie wiem. Trochę się krępuję.

Waha się Halina i wstydzi.

Czego? Swojego starego domu, siebie? Nie może jej przeszkadzać wspomnienie niegdysiejszej biedy, bo wszyscy znaliśmy jej smak. Nowy i wybudowany według świetnego projektu dom sąsiadów wywołuje w niej mieszane uczucia zazdrości i podziwu.

– Zaczekam z tym zaproszeniem. Mogłabym się wygłupić. Nie chcę, żeby myśleli, że mi na nich zależy – mówi po namyśle. Nagle odzywa się kukułka:

– Kuku, kuku, kuku…

Obie w skupieniu liczymy. Kiedy milknie, czar pryska, a my spoglądamy na siebie i śmiechem pokrywamy wzruszenie. Dawno temu często tak w skupieniu liczyłyśmy. Przecież musiałyśmy wiedzieć, ile razy ta skrzydlata wróżka zakuka, bo z tego płynęła wiedza, za ile lat będzie nasze wesele, ile będziemy miały dzieci i ile lat będziemy żyć. Bardzo nas to interesowało. Wróżka była konkretna i czasem brutalnie przerywała swoją wróżbę, odlatując, albo kukała bez opamiętania, gdy pytałam ją, za ile dni przyjedzie do mnie Mamusia z Tatusiem.

Dziś nawet kukułki pojawiają się tu tylko przelotem, bo nie ma już parku, a przy domach nie ma takich liściastych drzew, które one lubią i w których mogłyby żyć.

Halina zamieszkała w starym domu po swoich rodzicach.

– Nie wróciłabym tu za żadne skarby, ale dzieci mieszkają w Monachium i nawet mowy nie ma o ich powrocie do Polski. Już im nasz Wrocław za mały – mówi z goryczą. Dom po dziadku rozbudowują z Krzyśkiem według najnowszej mody. Zmieniają pokrycie dachu, zdejmują zniszczoną dachówkę.

– W zeszłym roku wymieniliśmy stare drewniane okna na plastikowe. Ładne, nie to, co tamte. Łatwiej się je myje. Musisz przyznać, że teraz dom nie przypomina już gospodarstwa dziadka Mikołaja. Bo ty pamiętasz go jeszcze? – Halina chce się upewnić.

– Pamiętam, mijałam go z wielkim respektem także dla tych jego pięknych koni. Nikt nie miał takich w całej okolicy. Podziwiałam jego kare konie, które były takie potężne, rozbuchane.

– Wypasione były. Im niczego nie żałował. Mnie nigdy nic nie kupił, nawet czekolady.

– Halina, w blanowskim sklepie w tamtych czasach w ogóle nie było czekolady. Tylko landrynki i jeden rodzaj owocowych cukierków w papierkach. Niektóre dzieci je zbierały, żeby się pochwalić, że miały cukierki.

– Ty byłaś inna, tobie nie zależało. Chodziłaś po wsi, jakbyś była z innego świata. A ja zawsze chciałam mieć coś lepszego. Matka by mi kupiła, ale wiesz, jak u nas było.

– Jak wszędzie, przecież po wojnie w żadnej wsi nie było rozkoszy.

– No właśnie, jak wszędzie. A moja mama pochodziła z takiej gospodarki, że jej się należało lepiej żyć.

Halina wciąż jeszcze rozpamiętuje rytm tego starego domu, a zwłaszcza nerwowe oczekiwanie matki na zapis i podział majątku. Mikołaj nigdy tego nie zrobił, bo najpierw był zbyt krzepki, a później niespodziewanie tak zasnął na polnej miedzy, że się już nie obudził.

Hala bała się dziadka i jego koni. Wychowywała się w napięciu, jakie towarzyszyło nienawiści jej matki do ojca, którego obwiniała o wszystkie niepowodzenia. Najbardziej zaś o swoją biedę przy jego bogactwie. Kiedy ojciec Haliny, przystojny Ignac, wyjechał ze wsi gdzieś w świat, jej matka zarzucała swojemu ojcu, że gdyby mieli zapis, nie zostałaby porzucona i narażona na taki wstyd. Nic się w niej nie zmieniło po paru latach, gdy mąż powrócił i nawet przywiózł trochę grosza.

Kiedy Ignacy umarł we śnie, na jakiś rok przed starym Mikołajem, swoim teściem, matka Haliny i o to także miała do ojca pretensje. Nie umiała wybaczyć swojej krzywdy.

Po śmierci dziadka długo trwały działy majątku i zdawało się, że nigdy się nie skończą spory pomiędzy matką Halinki a jej braćmi, ale na koniec matka została na gospodarce po swoim ojcu.

– Bracia matki pomarli, a jedyny syn, jaki po starszym wujku, Franku, pozostał, nawet patrzeć nie chce w stronę wsi – mówi Hala.

– On już się urodził w mieście, to nic go tu nie ciągnie. I co dla takiego znaczy ziemia? Tyle co nic.

– Tak było dawniej. Teraz by się zastanowił. A drogę na wieś to on zna dobrze. Zaraz po śmierci swojego ojca przyjechał do mojej matki, żeby upomnieć się o pieniądze. Tyle że za spłatę uczciwie zrzekł się spadku. Wszystko zostało załatwione nie tak, jak dawniej bywało, dobrowolną umową spisaną pomiędzy nami, ale notarialnie, tak jak się dzisiaj należy.

– Dobrowolne umowy przestały mieć moc.

– Dziewczyno, ta cała spłata opóźniła nam remont i przebudowę domu. Wszystko u nas w rodzinie idzie z opóźnieniem.

Hala uważa, że to, co się im należało, dostali za późno.

– Matka nie zdążyła się nacieszyć swoją własnością. Wszystko to jego wina.

Na wspomnienie dziadka jej spojrzenie znowu twardnieje.

– Mógł podzielić schedę, ale wolał trzymać wszystko w zębach. Chytrus jeden.

Upłynęły lata, ale żal nie minął.

Ludzie we wsi nie dziwili się temu, że owdowiały Mikołaj nie podzielił wcześniej majątku pomiędzy swoje dzieci. Słyszałam, jak wujenka Władzia mówiła o nim do Andzi, swojej synowej:

– Nie jest jeszcze taki stary, żeby myśleć o śmierci. A że majątku nie dostoł po ojcach, ino som się go dorobioł, to i mo prawo decydować, tak jak chce. Nie jest on głupi, nie. A wiy on swoje o swoich, wiy dobrze. Te jego dzieciska to chytre i złe nasienie. Ony takie po matce som, bo pazerno była jak żodno.

Wujenka mówiła z przekonaniem, a synowa jej przytakiwała, dodając swoje trzy grosze:

– Starzy się boją robić zapisy. Bo tak to jest, że po zapisie niektóry młody zaroz se pójdzie do miasta na lżejszą robotę albo się ziemi pozbędzie, albo puści ją w przyłogi i gospodarka się przez ten czas rozleci.

– Młodoś, ale mądrze mówisz.

Wujenka z zadowoleniem patrzyła na Andzię.

Minęły lata. Mikołaj pracował na swoim i dopóki mógł, cieszył się widokiem swoich koni. Lubił koło nich robić, czyścił je, że aż lśniły. Sprzedał je dopiero wtedy, kiedy już całkowicie przestały być potrzebne, bo nie było po co ich zaprzęgać, gdy większość pola zabrano mu pod PGR, a te resztki, które zostały, bardziej były już ogrodem niż polem. Jestem pewna, że z bólem serca sprzedawał wypieszczone kare konie, ale wieś nie uznaje fanaberii.

Straszyła nas starym Mikołajem matka Haliny, kiedy się zanadto rozświergotałyśmy.

Idziemy z Haliną w stronę, gdzie dawniej było serce gospodarstwa. Ta drewniana stodoła, teraz przeznaczona do rozbiórki, pełna jest jeszcze zapachu przechowywanej przez dziesiątki lat słomy i zboża. Czarny bez i pokrzywy poprzerastały starą, rozlatującą się bryczkę, pozostawioną dawno temu w kącie podwórka, między nieużywanym już ustępem a stajnią przerobioną na letnią kuchnię. No bo na co komu stajnia, kiedy już tyle lat minęło, odkąd Cyganie kupili konie od starzejącego się dziadka Haliny?

Zaraz po śmierci matki Halina nie chciała we wsi zamieszkać. Dopiero teraz, kiedy Krzysiek przeszedł na wczesną wojskową emeryturę, powrócili tu z miasta.

– Terenia, nie masz pojęcia, jak teraz jest modnie mieć swój dom, a nie mieszkać w bloku…

Zamyśliłam się, patrząc na stare sprzęty.

– Nie patrz na to dziadostwo, bo mi wstyd. Spalimy je przed zimą w kominku. Mówiłam ci już, że niedługo będziemy mieli kominek?

Hala nie kryje dumy i radości. Mówiła mi już o nim, mówiła.

– No, ale doradź mi wreszcie, czy zaprosić ich, czy może nie zapraszać? Przyjdą czy nie przyjdą?

– Przyjdą, przyjdą, jeszcze się ucieszą.

Mówię to z przekonaniem, bo ja bym się ucieszyła.

W tej wsi, gdzie domy pobudowano w wąwozie, zajrzę teraz do innego domku. Jest nieduży. Jeszcze zostały w jego oknach wojenne, czarne, papierowe rolety, służące do zaciemniania wsi przed nalotami. W mieście, za wyniosłym wzgórzem wapiennych wałów, jest elektryczność, ale tu, we wsi, zapala się lampy naftowe albo karbidki. Światło lampy naftowej skąpo sączy się po izbie, jest mroczno. Kończy się dzień. Kobieta i dziecko klękają do pacierza przy łóżku, przed obrazem Matki Boskiej z sercem w kwiatach. To Babcia ze swoją wnuczką. Pod koniec dziesięciu przykazań oczy dziewczynki już się mocno kleją. Coraz cichsze są jej słowa ofiarowania i prośba o Boską miłość, ludzką przyjaźń, lekkie skonanie i po śmierci z Bogiem wieczne królowanie.

Dopiero teraz będzie mogła się położyć. Babcia cicho śpiewa o wszystkich naszych dziennych sprawach. Wchodzi mała wnuczka do wielkiego łóżka. Babcia robi czarodziejski gest, zdmuchując lampę naftową, i w izbie giną resztki światła.

Trzeba natychmiast zamknąć oczy, żeby nie patrzeć na ciemności. Niedługo, prawie zaraz, dziewczynka zasypia, a kiedy przychodzą sny, wędruje, poznając całkiem inny świat, choć czasem dość podobny do tego z dziennych wędrówek. Rano pyta:

– Czemu, Babciu, w moich snach nie widać słoneczka?

– Nie wiem. Przeżegnaj się ładnie. Zobacz, jak świeci za oknem.

Ta dziewczynka to ja, mały wędrowiec po nowo poznawanym świecie.

Stoimy z Babcią na środku wsi przed sklepem, w którym pod oknem leży wypełniona naftą beczka, a obok wisi wielka długa łyżka – nalewajka i lejek. Schodzą się ludzie, bo przywiozą. Co? Tego jeszcze nie wiadomo, ale coś przywiozą.

Maryśka, która jest sklepową, ma we wsi poważanie. Na ladzie leży pudełko z cieniutkich deseczek ze słodką buraczaną marmoladą i blaszana puszka z cukierkami. Najważniejsza jest waga; na jednym jej blaszanym talerzu stawiany jest kilowy odważnik, a na drugim nasypane z worka szufelką do zwiniętej z szarego papieru tytki to, co bywa w sklepie: mąka, cukier, sól i kasza. Maryśka kroi mydło dla Janoscyny, po czym robi tytkę z papieru, do której sypie szufelką kaszę dla Głąbkowej.

Uważnie się przyglądam ważącej kaszę Maryśce, która pyta mnie, czy chcę zostać sklepową. Odpowiadam bez namysłu:

– Nie chcę. Bo ja będę nauczycielką.

Ludzie się śmieją, ale nie wiem z czego. Dużo kobiet to dobra okazja do rozmowy. Przyglądają mi się z uwagą, bo niby jestem swoja, ale jeszcze trochę miastowa. Mam nieco inną sukienkę niż pozostałe dziewczynki, ale warkoczyki z kokardkami, które Babcia starannie zawiązuje każdego ranka, mam takie same jak one.

– Patrzcie się, ona całkiem jak Itkisia – mówi, poważniejąc, Władkowa.

– No, całkiem jak ona za dziecka – potwierdza Helka z końca wsi.

Słyszę głębokie westchnienie Maryśki. Życzliwe spojrzenie jej wielkich oczu nabiega melancholią.

Patrzy już nie na mnie, ale gdzieś przeze mnie.

– Ale wiycie, że podobno Itkisia przeżyła?

Odzywa się Dziubowa, ta z górki.

– Ktoś ją widzioł? Godejcież!

Dopytują się wszystkie.

– Tak, była przecie u Kitalów. Mówił mi jej zięć, że się przechowała u Niemca na robotach.

– Jedzie! Jedzie! Ustawiojcie się po kolei. – Władkowa z Kolonii przerywa rozmowę.

Zenek Dziub z furmanki znosi dwa worki cukru, cztery długie bloki mydła powszechnego i paczkę marmolady.

Jeszcze nie raz zatrzymywano się przede mną i uważnie mi się przyglądano.

– Richtig jak Itkisia – mówiono.

Nikt mi nie tłumaczył, kim ona była. Czułam, że przeniesiono na mnie sympatię, jaką mieli dla tej nieznanej dziewczynki.

Zagadywałam o nią Babcię, która małym szydełkiem robiła z białych nici serwetę na ołtarzyk. Wiedziałam już, że tuż po wojnie Itkisia wróciła do Blanowic, ale nigdy jej nie poznałam, bo rozminęłyśmy się w czasie. Kiedy po wojnie odwiedziła stare kąty, długo w noc trwały serdeczne rozmowy z dawnymi sąsiadkami. Odjeżdżając, obiecała, że napisze do nich list. Czekały, ale nie spełniła obietnicy.

– Babciu, czemu ta Itkisia wyjechała z Blanowic?

– Nie wyjechała sama z siebie. A dloczego ty tu przyjechałaś z Częstochowy?

– Bo do Babci!

– Ano widzisz. Każdy jedzie, jak mu trza. Bo jak mu nie potrzeba jechać, to siedzi se na miejscu.

Westchnęła, pomilczała, żeby po chwili, patrząc na mnie z tajemniczym uśmiechem, przepowiedzieć:

– Ale to ci powiym, że jak się który dobrze wody ze Stoku napije, tyn już na zawsze bedzie blanowski.

– A Itkisia, ta Itkisia, którą tu wszyscy tak lubią, co z nią? Dlaczego nigdy nie napisała?

Zamyśliła się Babcia.

– Ano, pewnie ty wody blanowskiej wypiła za mało – odpowiedziała, patrząc w okno, wychodzące na Psią Górkę i Stok.

Nie przychodzę już do Blanowic pieszo, jak dawniej. Jeżdżę autem. Okrążam wały asfaltową szosą, a ostatnio coraz częściej już tylko myślą i wspomnieniami. Ale wracam, bo przez tę wodę z Małego Stoku po części jestem blanowska.

Ranek budzi każdego z innymi oczekiwaniami. Młodzi budzą się z nadzieją na coś, co może się wydarzyć, a starzy modlą się o to, by nic złego nie zakłóciło ich spokoju. Jedni wchodzą śmiało do rzeczki, płynącej bystrym nurtem przez wieś, bo lubią jej orzeźwiający chłód, drudzy omijają ją z daleka, aby nie zamoczyć stopy lub buta.

W głębi wąwozu, w którym już przed tysiącami lat żyli jacyś ludzie, widać gwiazdy, ale nie te same, na które patrzę dziś. Zmiany, które zaszły na niebie, dla niedoskonałego ludzkiego oka nie znaczą nic. Ich tło i blask migotliwych świetlnych punktów dziś są odsunięte przez światła latarń. Niebo milczy. Wspominając swój dawny sen, pragnęłabym usłyszeć muzykę gwiazd tańczących nocą, ale zamiast tego słyszę warczenie motoru i szczekanie psa. Pryska nastrój, gdyż sąsiad włączył radio, które głośno i natarczywie wtłacza w moje uszy słowa kogoś, kto wie, że dziewczyny lubią brąz.

Może i lubią. Już wieczorem nie klękają przy swoich miejscach przeznaczonych do snu i już prawie nigdzie nie ma na ścianach nad łóżkami obrazów z sercem Matki Boskiej w kwiatach. Minął czas lampy naftowej i pobożności codziennej, naturalnej, jak wschód i zachód słońca. Nikt już nie potrafi sięgnąć pamięcią do czasu, gdy wąwóz wodą z krystalicznych źródeł zwabił do siebie pierwszych ludzi.

Któregoś popołudnia przybył do wsi dawny żydowski piekarz. Podobno kazał sobie otworzyć swoją dawną piekarnię, teraz upaństwowioną, i wyciągnął coś ze schowka zamurowanego w piecu podczas wojny. Ludzie mówią, że w tłumoczku, który niósł do dorożki, było złoto i że miał dużo tego bogactwa. Piekarnia stoi pośrodku wsi. Niski, nieduży budynek jest teraz piekarnią i sklepem spożywczym.

Ale my z Babcią wybrałyśmy się do sklepu nie po chleb i nawet nie po cukierki, tylko z ciekawości, żeby się czegoś dowiedzieć.

– Jego było, to mioł prawo – mówi głośno Staśka z Lipia do Koclęgi.

Stoimy z Babcią na boku razem z innymi, wypatrując, co się też dalej będzie działo. Ale nie dzieje się już nic wyjątkowego.

Piekarz bez słowa odjechał drogą w kierunku Kromołowa i ani razu się za siebie nie obejrzał.

Ludzie jeszcze przez jakiś czas wspominali tych, którzy obok nich tu żyli i jedni w tej wojnie zginęli z ręki Niemca, a drudzy wyjechali w daleki świat. Kobiety wzdychały, a mężczyźni zaciągali się sportem albo mazurem, ponuro milcząc.

– Tylu tych naszych Żydów Niemcy wygubili. Całom bidote.

– Ano tak, ale ciekawość, czymu ci bogatsi, co przeżyli, tak teroz stąd wyjeżdżają? Mówiła mi Dworoczka, że kupiła od młodszej Mendelsohnki to pole na Rębach, a i inni też się od nich okupili.

– A czegóż tu mają szukać? Tu bida aż piszczy. Mają se te swoje Ameryki, to jadą. Kto by nie jechał? – ni to pytała, ni to mówiła Lesioczka, stojąc następnego dnia razem z innymi przed piekarnią w oczekiwaniu na wyjęcie z pieca chleba, który już od dobrej chwili nęcił zapachem.

A piekarze przychodzili do wsi i odchodzili, bo dużo ludzi ciągle jeszcze piekło chleb dla swoich rodzin w domowych piecach.

– Nie wiadomo, jak tyż tyn nowy piekorz długo sie u nos utrzymo?

– Słabo się, widać, piekarzom kalkuluje. Jakby ludzie sami se chlebów nie piekali, to by się opłaciło.

– A tak, to każdy szuko swoi Ameryki – mówił mądrze Jędrek, najmłodszy z Gryców, ten z Olędrów.

– A ja bym nie jechała do żadnej Ameryki, bo mi tu dobrze – odezwałam się niepytana do stojącej ze mną Babci. Nie rozumiem, z czego ci ludzie tak się śmiali, przecież prawdę mówiłam!

I dziś, kiedy wspominam tamten czas, myślę, że nigdzie nie było mi tak dobrze jak tam i przy niej.

Zrobiło mi się nieprzyjemnie.

– Babciu, pójdę na Puste, tam stoi Hania ze swoim tatusiem.

– Ano idź, idź.

Za sobą słyszę jeszcze resztki rozmowy. Kamienista dróżka prowadzi mnie, jak zwykle, od ludzi do ludzi.

– Widzita, ludzie, bo to jes tak, że zawsze lepsze deko handlu jak kilo roboty!

Dochodzi mnie głos Walka Maciążka, który lubi najgłośniej przemawiać na wszelkiego rodzaju zgromadzeniach.

Ciemna noc otula wąwóz. Słychać tylko szczekanie psów. Jak w sztafecie, jedne milkną, drugie zaczynają jazgot lub szczekanie, po którym można odczytać, gdzie znajduje się spóźniony przechodzień i na jak długim łańcuchu uwiązany jest pies… Oj, wydały one niejeden sekret nocnych i późnych wieczornych odwiedzin! Mimo to są we wsi tajemnice, których nie odtajni żaden Burek, Azor ani Aza.

Cofnę się nieco dalej w czasie. Jesień we wsi wlokła się długimi wieczorami i nocą, z której nie zawsze chciało się wstawać tylko po to, aby powitać zimę. Kobiety szyły, cerowały, darły pierze i doglądały dzieci. Co wtedy robili ich mężowie? Wieczorami latali na karty. Grali w durnia i prowadzili ze sobą męskie rozmowy. Tak było po wojnie i tak było przed wojną. Gadali o tym, co tam który wiedział, a że wiedzieli tyle, ile ich życie nauczyło, przeto słuchali z ciekawością światowca, który tu do Blanowic przybył i ożenił się z dwa razy młodszą od niego panną.

Czy ktoś ją zapytał o zdanie? Nie, bo w tych czasach, jeśli tylko ojcowie się w sprawie ożenku dogadali, to panny nie miały nic do powiedzenia. Jej ojciec miał spore długi do spłacenia, a ponieważ żadnej siostrze taki kawaler się nie trafiał, który mógł rodzinę z tych długów wybawić, to cóż mogła zrobić? Wolno jej było tylko jedno: wykonać wolę ojca.

Wyszła za niego. Złote kolczyki dostała, bransoletki i pierścionki. Pewnie, że patrzyła na nie z podziwem, ale na cóż jej były te pierścienie, kiedy nie mogła ich nosić do roboty w polu, a przecież nic innego nie umiała robić?! Jej mąż marnował czas na czytanie książek albo siadywał z chłopami długo w noc, gawędząc przy lampie w przyległej do pokoju kuchni.

Bawił się grubą złotą dewizką od zegarka i uśmiechał do swoich wspomnień. Opowiadał o oficerach, z którymi niby miał styczność i którym cygara papierowymi pieniędzmi zapalał. Na dowód wyjmował z książki nadpalony duży sturublowy banknot, po rusku zapisany, z wydekoltowaną carycą, za który według niego nawet ze dwa konie można byłoby kupić.

Śmiały się chłopy z tego, co im mówił. Nie wierzyli mu, kiedy opowiadał o kasynach i zabawach, do których mieli go oficerowie dopuszczać. Rozumowali po swojemu i wiedzieli, że wielcy panowie są wszędzie tacy sami, chociażby i ruscy. Pokazywał im wtedy swoje fotografie z tymi oficerami, ale to jeszcze bardziej pogłębiało przekonanie wiejskich kompanów, że jest z niego głupiec i dziwak. Wszyscy wiedzieli, że co prawda wrócił z Rosji ze złotymi orderami i złotem, ale w chłopskim przebraniu i z kosą na ramieniu. Nie rozumieli tłumaczenia, że tylko dzięki temu przebraniu mógł się uratować w tej ruskiej wojnie, bo każdy z nich uważał, że sam wróciłby z dużo większym majątkiem.

No i po pierwsze, nie kupowaliby książek, tylko zajęli się gospodarką. A już na pewno żaden nie brałby sobie takiej panny z wielkimi długami ojca do spłacenia. Każdy z nich poszukałby sobie posażnej. Tak jak to się należy, żeby szło złoto do złota, a błoto do błota. A on co? Głupi i tyle. Tylko ksiądz się na nim poznał i przy zwykłej po powrocie z daleka spowiedzi nie skrzywił się na złotą ofiarę.

Każdy miał swoje racje, ale jemu po służbie w carskim wojsku zostały tylko te pieniądze, nic teraz tutaj niewarte, złoto i złote ordery. Pozostały mu też inne nawyki; nie wychodził w pole jak inni.

Nie tylko nie miał na to ochoty, ale i ręce miał już za delikatne. Założył sklep, ale się na nim nie wzbogacił. Mieszkał we wsi niemal dwadzieścia lat, jednak ludzie zapamiętali tylko to, że zhańbił swoją żonę. Zakład o to, że nie rozpozna mężczyzny, który się do niej zbliży, wygrał, bo tego, który ją objął, w ciemności nocy przyjęła. Czy rozpoznała zamianę? Nikt się tego nie dowie, ale od tego zdarzenia każdy we wsi uważał, że ma prawo mieć o niej swoje zdanie.

Odezwały się wszystkie dawne zawiści. Najwięcej miały do powiedzenia kobiety zazdrosne o jej urodę i te wszystkie żony zmęczone nieudanym życiem ze swymi mężami, które pragnęły odmiany, ale skrępowane przymusem wierności, nie poznały dotyku innego.

Odtrąceni kawalerowie też nie byli wyrozumiali. Zgodnym chórem mogli wreszcie potępiać głośno tę, której uroda ich tak drażniła, a kobiety mogły się wreszcie odegrać i za ten blask złotych ozdób, które nosiła w niedzielę, idąc do kościoła ze swoim, i za ich własne nieudane życie.

Nie