O lepszy ład społeczno-ekonomiczny

I miejsce w kategorii "najlepsza książka szerząca wiedzę ekonomiczną" w konkursie '"ECONOMICUS" organizowanym przez Dziennik Gazetę Prawną.

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne oddaje do rąk czytelników książkę przygotowaną wspólnie z Instytutem Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk. Książka ta stanowi wybór dzieł Tadeusza Kowalika, wybitnego naukowca, profesora nauk ekonomicznych, specjalizującego się w badaniach z zakresu ekonomii transformacji, ekonomii porównawczej, a także historii gospodarczej i metodologii nauk humanistycznych.

Tadeusz Kowalik urodził się 19 listopada 1926 r. w Kajetanówce, w woj. lubelskim, zmarł 30 lipca 2012 r. w Warszawie. Do końca życia był aktywny zawodowo, pracując naukowo w Instytucie Nauk Ekonomicznych PAN. Współ-pracował z wieloma zagranicznymi ośrodkami naukowymi, m.in. w Wiedniu, Genewie, Cambridge, Toronto, Sztokholmie, Waszyngtonie, Nowym Jorku i Los Angeles. Był jednym z najbardziej wyrazistych badaczy, ale zarazem krytyków polskiego modelu transformacji i reform wprowadzanych pod kierunkiem Leszka Balcerowicza.

Ostatni tekst napisany przez Tadeusza Kowalika to posłowie do opublikowanego w 2012 r. przekładu publikacji „Manifest oburzonych ekonomistów. Kryzys i dług w Europie: 10 fałszywych oczywistości, 22 sposoby na wyprowadzenie debaty z impasu”, autorstwa czterech francuskich ekonomistów: Philippe’a Askenazy’ego, Thomasa Coutrota, Andre Orléana, Henri Sterdyniaka. Główne publikacje Tadeusza Kowalika to: „Systemy gospodarcze, efekty i defekty reform i zmian ustrojowych” (2005), „www.PolskaTransformacja.pl” (2009), książka przetłumaczona na język angielski oraz „Transformacja polska. Dokumenty i analizy” (2010) (współautorstwo S. Gomułka).

Te wybrane, suche fakty z życia Tadeusza Kowalika nie mogą z natury rzeczy w pełni ukazać, jakim był Człowiekiem. A był niezwykle szlachetny i krystalicznie uczciwy. Miałam niejednokrotnie okazję przekonać się o tym, m.in. w czasie 11-letniej współpracy w ramach funkcjonującej w latach 1994–2005 Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów (RSSG). Zawsze bardzo imponowała mi odwaga i bezkompromisowość Tadeusza Kowalika w obronie ideałów społecznych. Zdarzało się, że do raportów RSSG zgłaszał swoje votum separatum w sytuacji, gdy jakaś teza raportu nie była zgodna z Jego poglądami i ideami. Zawsze pozostawał im wierny. Był niezmordowanym orędownikiem sprawiedliwości społecznej. Zawsze na sercu leżało Mu dobro ludzi, przede wszystkim słabszych, biedniejszych.

Silne uwrażliwienie Tadeusza Kowalika na kwestie społeczne z pewnością miało związek z Jego niełatwym dzieciństwem i wczesną młodością, co poruszająco odzwierciedla zamieszczony w niniejszym tomie wywiad pt. „Musztarda przed obiadem”. Nigdy do końca nie pogodził się ze społecznymi kosztami transformacji, bezrobociem, nędzą niektórych grup społecznych, w tym rodzin i dzieci, żyjących na terenach popegeerowskich. Uważał, że kosztów tych można było uniknąć. Uważał, że o kształcie przyjętego w Polsce modelu ustrojowego zadecydowały złożone okoliczności, przede wszystkim wynikające z gry politycznej. Pisał bez ogródek, iż „Mazowiecki popełnił ‘kolumbowy błąd’ − szukał wzoru w Bonn, a podsunięto mu reformy z Chicago i Waszyngtonu” („Dwudziestolecie polskich przemian. Konserwatywna modernizacja”, pr. zb. pod red. P. Kozłowskiego, 2011, s. 53).

Tadeusz Kowalik z uznaniem i satysfakcją przyjął zapis w Konstytucji RP z 1997 r. (art. 20), że „Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współ-pracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczy-pospolitej Polskiej”. Jednak z czasem przekonywał się, że rzeczywistość istotnie odbiegała od tego zapisu, co uznawał za „demoralizującą hipokryzję Konstytucji”. W posłowiu do „Manifestu oburzonych ekonomistów” pisał: „W Polsce nasza wielka idea leży odłogiem. A przecież, by rozpocząć debatę, wystarczyłoby zorganizować konferencję nt. 15-lecia Konstytucji RP, która obiecywała (już nie piszę: ‘gwarantowała’, choć konstytucja to właśnie zakłada) zasadniczo inny niż realizowany typ kapitalizmu” (s. 76). Był wielkim krytykiem neoliberalnego modelu kapitalizmu, który oceniał jako podporządkowany wyłącznie interesom sektora finansowego i ludzi najbogatszych. Podkreślał, że „są ciekawsze alternatywy niż akceptacja (…) fiskalnych wędzideł zakładanych na strefę euro, które oznaczają podporządkowanie się rynkom finansowym, a na dłuższą metę ‘uśrednienie’ Unii Europejskiej, także w sensie ustrojowym” („Manifest…”, s. 76).

Tadeusz Kowalik nieprzerwanie współpracował z Polskim Towarzystwem Ekonomicznym, był inicjatorem i uczestnikiem wielu debat oraz autorem i recenzentem publikacji w dwumiesięczniku PTE i PAN „Ekonomista”. Można się było z Tadeuszem Kowalikiem zgadzać lub nie, ale zawsze Jego wystąpienia i publikacje były wspaniałą pożywką i inspiracją intelektualną. Jego konstruktywny krytycyzm, naukowy sceptycyzm i dociekliwość badawcza sprzyjały kompleksowości debaty na tematy społeczno-ekonomiczne. To samo dotyczy Jego publikacji.

W listopadzie 2011 r., z okazji 85. urodzin Tadeusza Kowalika, w PTE zorganizowano konwersatorium „Czwartki u Ekonomistów” nt. „Jakiego ładu społeczno-gospodarczego Polska potrzebuje”. W swej skromności Tadeusz Kowalik był przeciwnikiem organizowania imprez jubileuszowych Jemu poświęconych. Zgodził się w drodze wyjątku, ale wyłącznie pod warunkiem, że seminarium przyjmie formę merytorycznej dyskusji. Tak się też stało. Pełny zapis jubileuszowej debaty przedstawiony został na stronie internetowej PTE http://www.pte. pl/129_starsze_pozycje.html.

26 kwietnia 2012 r. Tadeusz Kowalik uczestniczył w konwersatorium PTE „Czwartki u Ekonomistów”, w debacie zorganizowanej na kanwie książki Witolda Kieżuna „Patologia transformacji”. Niestety, jak się okazało, była to ostatnia debata w PTE z udziałem Tadeusza Kowalika.

Ze wszystkich publikacji Tadeusza Kowalika przebija wielka dbałość nie tylko o obiektywizm i kompleksowość ocen przemian społeczno-gospodarczych w Polsce i świecie, ale przede wszystkim troska o dobrostan kraju, dobrostan społeczny, dobro zwykłych ludzi. Lektura dzieł Tadeusza Kowalika to przestroga przed doktrynalnym podejściem do reform ustrojowych i brakiem głębszej refleksji na temat złożonych procesów przemian gospodarczych i społecznych. Ubolewał, że w polskiej transformacji podejście do reformowania gospodarki – zgodnie z modelem skandynawskim – przegrało ze szkołą chicagowską i preferowaną przez nią doktryną neoliberalną, z tak charakterystyczną dla tej szkoły bez-krytyczną wiarą w niezawodność rynku. Model skandynawski cechuje godzenie interesów społecznych i gospodarczych. A tego właśnie dotkliwie zabrakło w polskiej transformacji ustrojowej. Tę niekompletność transformacji wyraziście eksponuje Tadeusz Kowalik, wskazując na tracony, wskutek zaniedbań społecznych, potencjał rozwojowy kraju. Taka ocena transformacji jest tym bardziej istotna, że Tadeusz Kowalik to nie tylko znany polski ekonomista i historyk gospodarczy, znawca systemów gospodarczych, ale – co szczególnie istotne – przez wiele lat poprzedzających transformację ustrojową aktywny działacz ruchu opozycyjnego, ukierunkowanego na dokonaną w 1989 r. zmianę ustroju społeczno-gospodarczego w Polsce.

Przekazując czytelnikom wybór dzieł Tadeusza Kowalika, wydawcy czynią to w przekonaniu, że lektura tych dzieł będzie sprzyjać zgłębieniu wiedzy ekonomicznej i obiektywizacji ocen dotyczących przemian społeczno-gospodarczych w Polsce. Zatem bardzo zachęcam do lektury tej książki.

Elżbieta Mączyńska

Prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego