Obrzędowość Berberów Atlasu Wysokiego

Do druku opiniowali:
Prof. dr hab. MARIA KOWALSKA
Prof. dr hab. EWA MACHUT-MENDECKARedakcja i korekta: BARBARA WALICKAProjekt okładki: MAGDALENA PISAREKSkład i łamanie: MAGDALENA DZIEKANPublikacja dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych© Copyright by Wydawnictwo Akademickie DIALOG 2001ISBN e-pub 978-83-8002-603-2ISBN mobi 978-83-8002-607-0Wydanie elektroniczne, Warszawa 2016Wydawnictwo Akademickie „DIALOG” Anna Parzymies Sp. z o.o.
00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (+48 22) 620 87 03
e-mail: redakcja@wydawnictwodialog.pl
WWW: www.wydawnictwodialog.plKonwersja: eLitera s.c.

WSTĘP

Życie w zbiorowości jest dla człowieka niezbędne /…/człowiek sam nie może się troszczyć o własne potrzeby[1].

Pęd ku nieznanemu, w ocean misterium nieocenionych wrażeń i doznań, chęć odkrycia nowego, innego świata wyzwala w człowieku kreatywną moc, moc, dzięki której dostrzegamy innych ludzi, a wraz z nimi całe dziedzictwo kulturowe. Człowieczeństwo polega między innymi na wysiłku zrozumienia tej inności, a to wymaga „poznania i poszanowania”[2].

Ową „innością” kulturową w tej pracy są Berberowie, lud znikąd albo zewsząd, wokół którego wyrosły tomy legend i mitów. Problematyka berberska wciąż jest przez historyków na nowo odkrywana nie tylko w dziedzinie historii i archeologii, ale również w aspekcie etnologicznym i lingwistycznym. Tematyka ta bowiem jest przeogromna i niemożliwa do ogarnięcia w całości, zawiera wiele sprzeczności, których nie sposób wytłumaczyć racjonalnie. Stawiane przed dziesiątkami i setkami lat pytania dotyczące z pozoru homogenicznej ludności berberskiej są wciąż aktualne. Odpowiedź na wiele z nich można znaleźć penetrując obszary zamieszkałe przez te ludy.

Niniejsza książka prezentuje wyniki badań terenowych Doliny Dades, położonej we wschodniej części masywu Wysokiego Atlasu, w regionie Warzazat, prowadzonych w ramach stypendium naukowego w Maroku w latach 1994-1995. Celem jej jest uchwycenie oraz przedstawienie norm kulturowych wyznaczających rytm życia codziennego i świątecznego rodziny mojej głównej informatorki Hadīğy Rāmī, studentki anglistyki Uniwersytetu w Rabacie zamieszkałej we wsi Timġarġart. Wieś ta położona jest w pobliżu miejscowości Al Qal‘a Mgūna, oddalonej od Warzāzāt o około 100 kilometrów.

Majowy pobyt trwający ponad dwa tygodnie pozwolił mi zebrać niezbędne informacje na temat rutynowych i świątecznych prac, w których mogłam brać czynny udział, miałam również okazję obserwować stroje, biżuterię i tańce mieszkańców wsi berberskich.

Stałe elementy w postaci gospodarstwa, stroju, biżuterii i tańca są od zawsze scalone z życiem wszystkich Berberów zamieszkujących północnoafrykańskie terytoria. Za pośrednictwem rodziny Rāmī pragnę przybliżyć kulturę rozwijającą się na styku z arabską, często ulegającą jej wpływom, zachowującą wszakże swoją odmienność i jedyną w swoim rodzaju.

Badaniami objęto domostwo państwa Rāmī, na które składa się: architektura domu (taddart), sprzęt gospodarstwa domowego, kuchnia, zwierzęta, rośliny, zwykły dzień pracy, strój, biżuteria, taniec oraz rola powyższych elementów w obrzędowości dorocznej na przykładzie majowej pory zbioru róż i następującego po niej Święta Róż Mawsim Lord (arab.) obchodzonego corocznie w regionie Doliny Dades. Obrzędowość doroczną poprzedzają rozdziały poświęcone szczegółowej charakterystyce stroju, biżuterii i tańca, czyli tych elementów, które oprócz prac gospodarskich w dużym stopniu wpływają na roczny cykl życia Berberów Wysokiego Atlasu.

Temat pracy nie koncentruje się jednak tylko i wyłącznie na życiu Berberów na przykładzie rodziny Hadīğy. Obejmuje również plemiona zamieszkujące cały Atlas Wysoki. Obrzędowość doroczna jest różna w zależności od regionu, bowiem o jej różnorodności stanowią przede wszystkim prawa natury. W celu uwypuklenia kolorytu i znaczenia poszczególnych ceremonii, dużą uwagę poświęcam jesiennym obchodom Święta Miłości Mawsim az Zawwāğ (arab.) w miejscowości Imilchil, sercu Wysokiego Atlasu. W tej części posłużyłam się przede wszystkim materiałami źródłowymi[3] oraz informacjami zebranymi od miejscowych informatorów:

• Kawtar Lahlū, lat 23, studentka ekonomii Uniwersytetu w Rabacie,

• Lahbīb Ma’rūf, lat 25, rolnik z miejscowości Ar Rāsīdiya,

• Fouad Bu’ammārī, lat 34, malarz i grafik, mieszkaniec Rabatu,

• Rašīda Šlīh, lat 28, gospodyni domowa z Sale,

Driss Balamlīh, lat 21, student Filologii Arabskiej Uniwersytetu w Rabacie.

Święto Róż w Dolinie Dades oraz Święto Miłości w Imilchil wplecione zostały w roczny cykl obrzędowości plemion w górskich dolinach Atlasu. Termin „obrzędowość doroczna” kryje w sobie charakterystykę dorocznych świąt na tle codziennych prac gospodarskich.

Rozdziały poświęcone problematyce obrzędowej oraz charakterystyce stroju, biżuterii i tańca poprzedzam podstawowymi informacjami o pochodzeniu górali Atlasu, strukturze plemiennej i etnicznej występującej w Maroku, wewnętrznym zróżnicowaniu grup berberskich oraz kultom pogańskim i religii.

Tematyka berberska w polskim środowisku naukowym jest mało znana. Berberowie zazwyczaj stoją w cieniu Arabów, a ich obrzędowość jest łączona ze spuścizną kulturową Arabów. Można odnieść wrażenie, że lud ten został „podczepiony” pod cywilizację arabską. „Berber to ten gorszy, pochodzący z marginesu społecznego, intruz, zatruwający czyste arabskie środowisko” – tak jeszcze wyrażano się o nich w Maroku dziesięć lat temu. Nie należy zapominać, że korzenie berberskie mieli tak wybitni uczeni jak Arystyp z Cyrenajki, Tertulian, św. Augustyn, św. Cyprian w epoce chrześcijańskiej, zaś po przyjęciu islamu Awerroes (Ibn Rušd) i prawdopodobnie Ibn Haldūn. Trzeba też pamiętać, że Berberem był również założyciel imperium Almohadów, Muhammad Ibn Tumart, który w początkach XII w. pokonał Almorawidów.

Mimo iż Maroko jest krajem afrykańskim leżącym blisko Europy, zawsze przyciągało turystów. Tajemniczy charakter, wiele znaków zapytania, nie wyjaśnione wątki historyczne oraz synkretyzm kulturowy od dawna fascynowały badaczy.

Występuje tutaj wiele trudnych do rozstrzygnięcia sporów z każdej dziedziny nauki. Czy na przykład szare lub nawet niebieskie oczy i blond włosy u górali Maroka są ich cechą dziedziczną, czy też wynikiem pomieszania z krwią europejską? Wielu z nich swoim typem urody przypomina Celtów, Germanów lub Słowian, co świadczy o dużej ilości typów antropologicznych. Rozróżnia się dwa przeciwstawne typy – smukłych długogłowców o wystających łukach nadoczodołowych oraz bardziej przysadzistych, o grubszych rysach i mięsistych wargach krótkogłowych negroidów z niewątpliwą domieszką krwi murzyńskiej. Spotkać też można smukłych, wysokich i długogłowych negroidów bez wystających kości czołowych. Stosunkowo liczni są tu ludzie drobni, nerwowi, o cienkich nosach, przypominający Włochów z południa, i inni, również drobni, o wielkich oczach i zmysłowych wargach. Nie należy do rzadkości również typ osobników krępych z dość dużą, owalną głową[4]. W Maroku około połowę całej populacji stanowią ludy mówiące językami berberskimi. Najlepiej poznani są Rifeni, zamieszkujący północne terytoria Maroka, należący do najjaśniej pigmentowanych Berberów. Charakteryzują się różowobiałą skórą, podobną do skóry mieszkańców północnej Europy. U plemion centralnych odsetek osobników o tak jasnej skórze dochodzi do 80%. Znakomita większość Berberów z tej grupy ma czarne lub ciemnobrązowe włosy, pozostali odznaczają się kolorem czerwonym, jasnobrązowym lub złocistym. Zarost twarzy jest jaśniejszy od włosów głowy, a uwłosienie twarzy i ciała jest u Rifenów równie obfite, jak u mieszkańców północnej Europy. Tylko 2% spośród nich ma oczy wyraźnie niebieskie, u reszty przeważa kolor piwny lub zielono-, szaro- i ciemnobrązowy[5].

Praca moja poświęcona jest temu, co istnieje, nie traktuje o zagadkach ani próbach ich rozwiązywania, zbyt dużo tu bowiem różnych wątpliwości. Nie ukrywam jednak, że właśnie tajemniczy charakter kraju zachodzącego słońca stał się inspiracją do napisania niniejszej rozprawy.

CZĘŚĆ I

TRADYCJA, OBRZĘD, OBYCZAJ, ZWYCZAJ, CEREMONIA, RYTUAŁ

W celu odpowiedniego zastosowania terminologii etnograficznej w pracy przed przejściem do części merytorycznej niezbędne jest zdefiniowanie podstawowych pojęć powszechnie używanych nie tylko w pracach naukowych, ale i w życiu codziennym. Pozornie proste terminy budzą jednak wiele kontrowersji w świecie etnologii. Często myli nam się zwyczaj z obyczajem, tradycja z obrzędem, ceremonia z rytuałem. Znani światowi etnografowie i antropolodzy, tacy jak: Erixon, Hunter, Whitten, Hönigmann, Dürkheim, Glückman i inni, postanowili sklasyfikować je i zdefiniować według kryteriów religijnych, społeczno-politycznych czy magicznych. Jednak owocem ich długoletniego działania są jedynie próby wyjaśnienia powyższych pojęć. Obyczajowość jest jak podmokłe pole, które z pozoru wydaje się podzielone i uporządkowane, natomiast gdy wstępując na nie, zaczynamy się zapadać w grząskim gruncie, wtedy pojawiają się wątpliwości.

Celem przedstawionych poniżej definicji jest wprawdzie usystematyzowanie materiału, mimo to pozostaje wiele niedopowiedzeń i wciąż na nowo budzących się pytań.

Tradycja

Pod ogólnym pojęciem tradycji kryje się przejmowanie i wartościowanie dóbr kulturowych przekazywanych w czasie i przestrzeni. Wyróżnia się jej trzy podstawowe znaczenia:

• czynnościowe – związane z czynnością przekazywania dóbr kultury (trans

misja),

• przedmiotowe – wskazujące przekazywane dobra (dziedzictwo),

• podmiotowe – określające stosunek poszczególnych pokoleń do dóbr kulturowych przeszłości, protest lub zgodę na ich dziedziczenie[6].

Ze względu na sposób transmisji wydziela się najczęściej tradycję ustną (oralną) oraz tradycję jako przekaz gestów i czynności manualnych. Wynikiem tradycji jest świadome lub nieświadome odtwarzanie (reprodukcja) związanych z przeszłością dóbr kultury. Drogą lub przekazem tradycji nazywa się transmisję dóbr kulturowych z pokolenia na pokolenie. Wiedzie ona zwykle od pokoleń starszych ku młodszym, od ustępujących do bezpośrednio po nich wstępujących. Dzieje się to głównie w ramach rodziny, która w dużej mierze decyduje o wyborze tradycji przez jednostkę. Przekaz i kształtowanie tradycji dokonuje się również w społeczności lokalnej, szkole, miejscu kultu religijnego, zakładzie pracy i w innych instytucjach uczestniczących w enkulturacji czy socjalizacji, a poprzez wszystkie lub niektóre z nich w ramach grupy etnicznej i państwa.

Tradycja jako dziedzictwo (spuścizna, spadek) oznacza te dobra kultury, które zostały przejęte z przeszłości. Istnieją tradycje zamknięte w historii, które nie dotrwały do naszych czasów, oraz tradycje teraźniejszości, osadzone w funkcjonującym, przekształcającym się systemie społeczno-kulturowym. Konieczne są co najmniej dwa przekazy dóbr kulturowych, w których uczestniczą trzy generacje, aby móc dobra te uznać za tradycję.

Elementy kultury uznane za tradycję są zwykle wartościowane i zakłada się, że są one szczególnie warte akceptacji. Tak więc tradycja to sposób zachowania się lub wzorzec wytworzony przez grupę, odrębną od jednostki i służącą wzmocnieniu świadomości i spójności grupowej[7].

Obrzęd

Obrzęd oznacza indywidualne i zbiorowe działania podejmowane publicznie i uroczyście bardziej z racji ich sensu pośredniego (dla mobilizującej lub obronnej ekspresji i integracji grupy) niż bezpośredniego (dla praktycznych rezultatów). Jest on tak jak wszystkie zjawiska społeczne wyrazem stosunków społecznych, ale cel jego stanowi przede wszystkim integracja grupy, która może się też dokonywać bez zmiany stosunków, a zwłaszcza ról społecznych[8].

Obrzęd w przeciwieństwie do ceremonii może mieć charakter zarówno pozytywny (okazywanie szacunku, uwznioślenie), jak i negatywny (potępienie, odrzucenie). Określenia: obrzęd, rytuał, ceremonia, zwyczaj, początkowo traktowano jako synonimy. Rozróżnienia ich zakresu przedmiotowego dokonuje się poprzez wyodrębnienie zwyczajów związanych z działalnością religijną (obrzęd, rytuał) lub świecką (ceremonia) oraz przez oddzielenie indywidualnych aktów zachowania kulturowego (magia) od podyktowanych publicznie i zbiorowo (obrzęd). Główna klasyfikacja obrzędów polega na ich podziale na obrzędy substancjalne (konstytutywne), które wyrażają stosunki społeczne poprzez odwołanie się do pojęć mistycznych (obrzędy przejścia), i na obrzędy tworzące fakty, tj. wzmagające siły lub moc produkcyjną, oczyszczające, chroniące lub podnoszące dobrobyt grupy.

Działania obrzędowe mają pożądany sens dopiero wtedy, kiedy są praktykowane w sposób uroczysty i publiczny. W każdym obrzędzie i w każdym obyczaju tkwi warstwa zwyczajowa. Zwyczajem, obyczajem czy obrzędem są zjawiska zobiektywizowane społecznie. Obrzęd jest w jakimś stopniu rozwinięciem obyczaju, ponieważ wiąże się z przekonaniem i nie jest wykonywany automatycznie, lecz stanowi wyraz podporządkowania się normom społecznym[9].

Obyczaj a zwyczaj

Terminem „obyczaj” najczęściej określa się charakterystyczną i powszechną w danej grupie społecznej (kulturowej) prawidłowość zachowania. Obyczaje są najbardziej spontaniczne ze wszystkich norm społecznych i często wywierają najsilniejszy przymus. Są jednakże sankcjonowane nie przez zorganizowaną władzę, lecz przez wielką różnorodność nieformalnych presji społecznych. W przeciwieństwie do zwyczaju, działania obyczajowe są obwarowane sankcjami społecznymi i mają wyłącznie społeczny status, podczas gdy zwyczaje mają charakter społeczny bądź indywidualny[10].

Obyczaj jest normą postępowania, odmienną pod względem sankcji od religii i moralności, a utrzymującą się społecznie dzięki powszechnej aprobacie. Zwyczaj istnieje wyłącznie dlatego, że większość członków danej społeczności uważa go za obowiązujący. Zwyczaj ma za sobą na ogół poparcie tradycji. Postępuje się tak a tak, ponieważ „zawsze tak robiono”[11].

Obyczaj to społecznie określony sposób zachowania się, uświęcony przez tradycję i w razie przekraczania go umacniany naganą społeczną. Obyczaje regulują postępowanie jednostki poprzez stosowanie takich sankcji jak: dezaprobata, obniżenie pozycji jednostki w grupie, ośmieszenie czy wreszcie wykluczenie z grupy. Jest również zachowaniem powtarzającym się w określonych okolicznościach, ponadto zachowaniem wymaganym, którego nieprzestrzeganie wywołuje niezadowolenie innych przedstawicieli społeczności, naganę lub karę. Z tego wynika, że obyczaj dotyczy ważniejszych niż zwyczaj wartości, które grupa przedkłada nad inne[12].

Ceremonia a rytuał

Za ceremonię uważa się zespół formalnych zachowań służących zwykle do nadania czynnościom pozytywnego i uroczystego charakteru. Jest ona jedynie zewnętrznym wyrazem tego, co zostało normatywnie uznane albo przynajmniej psychicznie odczute. Ceremonia stanowi wyraz wspólnych uczuć i zachowań, przekazywanych za pomocą mniej lub bardziej sformalizowanych działań mających głównie symboliczny charakter i podejmowanych w stosownych okolicznościach. Związana jest z wyrażaniem lojalności i szacunku oraz charakteryzuje się pieczołowitym doborem form stosowanych do wyrażenia tych uczuć w danej sytuacji społecznej.

W odróżnieniu zakresu przedmiotowego ceremonii od rytuału podkreśla się, że rytuał jest związany z normatywną lub psychiczną koniecznością stosowania się do określonych reguł zachowania ekspresywnego lub magicznego, w ceremonii natomiast równie ważny jest związek aktu ekspresji z wartością i uczuciem[13].

Istotą charakterystyki wyżej opisanych pojęć, które nieustannie będą się pojawiać na kolejnych stronach książki, jest uwypuklenie ważności i celowości ich zastosowania w niniejszej pracy. W obrzędowości dorocznej bowiem zawierają się zarówno tradycje i obrzędy, jak też niezwykła różnorodność ceremonii, rytuałów, zwyczajów i obyczajów.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

PRZYPISY

[1] Muhammad-Aziz Lahbabi, lim Khaldun, Paris 1968, s. 18; cyt. za: Z. Komorowski, Kultury Maghrebu. Dzieje i grupy etniczne, Warszawa 1989, s. 7.

[2] Ahmad Talib, Lellres de prison 1957-1961, Alger 1966. s. 177.

[3] Na podstawie: A. Bertrand, Tribus Berbères Du Haut Atlas, Lausanne 1977.

[4] Z. Komorowski, op. cit., Warszawa 1989, s. 16.

[5] C. G. Seligman, Ludy Afryki, tłum. E. Promińska, Warszawa 1972, s. 135-136.

[6]Słownik etnologiczny, terminy ogólne, pod redakcją naukową Zofii Staszczak, Warszawa-Poznań 1987, s. 353-358.

[7] Ibidem, s. 355.

[8] Ibidem, s. 257-259.

[9] Ibidem, s. 259.

[10] Ibidem, s. 262-266.

[11] Ibidem, s. 265.

[12] Ibidem, s. 263.

[13] Ibidem, s. 57-58.

Wydawnictwo Akademickie

DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejówi współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscyi zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogateji niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219

tel.: +48 22 620 32 11, +48 22 654 01 49

e-mail: redakcja@wydawnictwodialog.pl

Biuro handlowe : 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./faks: +48 22 620 87 03

e-mail: biurohandlowe@wydawnictwodialog.pl

www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki Orientalne

• Mądrość Orientu

• Języki Azji i Afryki

• Współczesna Afryka i Azja

• Literatury Orientalne

• Vicus. Studia Agraria

• Skarby Orientu

• Orientalia Polona

• Teatr Orientu

• Philologia Orientalis

• Życie po Japońsku

• Literatura Okresu Transformacji

• Sztuka Orientu

• Literatura Frankofońska

• Dzieje Orientu

• Być Kobietą

• Podróże−Kraje−Ludzie

• Temat Dnia

• Świat Orientu

• Wieczory z Nauką

• Historia/Polityka

• Życie Codzienne w…

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową