Perełka

Tytuł oryginału:

LA PETITE BIJOU

Copyright © Éditions Gallimard, 2001.

Copyright © 2014 for the Polish edition by Wydawnictwo Sonia Draga

Copyright © 2014 for the Polish translation by Wydawnictwo Sonia Draga

Projekt graficzny okładki: Mariusz Banachowicz

Redakcja: Ewa Penksyk-Kluczkowska

Korekta: Iwona Wyrwisz, Aneta Iwan

ISBN: 978-83-7999-228-7

WYDAWNICTWO SONIA DRAGA Sp. z o.o.

Pl. Grunwaldzki 8-10, 40-127 Katowice

tel. 32 782 64 77, fax 32 253 77 28

e-mail:info@soniadraga.pl

http://www.soniadraga.pl

http://www.facebook.com/wydawnictwoSoniaDraga

E-wydanie 2014

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Dla Ziny       Dla Marie

Wszystkie postacie w tej książce są wytworem wyobraźni i w żadnym wypadku nie należy ich kojarzyć z osobami rzeczywistymi.

Dwanaście lat minęło, odkąd nie nazywano mnie już Perełką, a znajdowałam się na stacji metra Châtelet w godzinie szczytu. Byłam w tłumie pokonującym na ruchomym chodniku korytarz bez końca. Jakaś kobieta miała na sobie żółty płaszcz. Moją uwagę zwrócił właśnie jego kolor, kobietę na ruchomym chodniku widziałam od tyłu. Potem szła długim tunelem, w którym widniały napisy „Kierunek Château-de-Vincennes”. Staliśmy następnie sztywno zbitą ciżbą na schodach, czekając, aż otworzy się bramka na peron. Znalazła się obok mnie. Wtedy zobaczyłam jej twarz. Podobieństwo do mojej matki było tak uderzające, że pomyślałam, iż to ona.

Wspomniałam fotografię matki, jedną z kilku, które zachowałam. Jej twarz jest na niej oświetlona, jakby reflektor wydobywał ją z ciemności. Patrząc na to zdjęcie, zawsze odczuwałam zażenowanie. W snach za każdym razem ktoś – komisarz policji, pracownik kostnicy – podsuwał mi zdjęcie antropometryczne, żebym zidentyfikowała osobę, którą przedstawiało. Ale ja milczałam. Nie wiedziałam o niej nic.

Usiadła na ławce, z dala od ludzi, którzy cisnęli się na skraju peronu, czekając na pociąg. Obok niej nie było wolnego miejsca, stałam więc z boku oparta o jakiś dystrybutor. Krój płaszcza z pewnością ongiś był elegancki, a żywy kolor nadawał mu nutkę fantazji. Żółć jednak straciła blask, niemal zszarzała. Wydawało się, że kobieta zupełnie nie zważa na otoczenie, toteż przeszło mi przez myśl, czy zostanie na tej ławce do czasu przyjazdu ostatniego składu. Profil miała taki sam jak moja matka, o charakterystycznym nosie z lekko zadartym czubkiem. Takie same jasne oczy. Takie samo wysokie czoło. Włosy były krótsze. Nie, niewiele się zmieniła. Włosy miała nie tak jasne, lecz w sumie nie wiedziałam, czy moja matka była naturalną blondynką. Przy zaciśniętych ustach potworzyły się jej zmarszczki goryczy. Czułam pewność, że to ona.

Przepuściła pociąg. Przez kilka minut peron był pusty. Usiadłam na ławce obok niej. Potem znowu zbity tłum zalał peron. Mogłam wtedy nawiązać rozmowę. Cóż, nie znalazłam właściwych słów i za dużo ludzi było wokół nas.

Przysypiała na ławce, lecz kiedy hałas składu był jeszcze odległym drżeniem, wstała. Wsiadłam za nią do wagonu. Rozdzielała nas grupa mężczyzn, którzy głośno rozmawiali. Drzwi się zamknęły i wówczas pomyślałam, że powinnam była wsiąść jak zwykle do metra jadącego w przeciwnym kierunku. Na następnej stacji fala wysiadających wypchnęła mnie na peron, później wróciłam do wagonu i przybliżyłam się do kobiety.

W jaskrawym świetle wyglądała na starszą niż na peronie. Lewą skroń i część policzka przecinała jej blizna. Ile mogła mieć lat? Pięćdziesiąt? A na zdjęciach w jakim była wieku? Dwudziestu pięciu lat? Teraz spojrzenie miała takie samo jak wtedy, jasne, wyrażające zdziwienie bądź mglisty niepokój, potrafiące nagle stwardnieć. Przypadkiem spoczęło na mnie, lecz nie widziała mnie. Z kieszeni płaszcza wyjęła puderniczkę, którą otworzyła, przysunęła lusterko do twarzy i małym palcem lewej ręki zaczęła pocierać kącik powieki, jakby usuwała paproch z oka. Metro się rozpędzało, wagonem wstrząsnęło, przytrzymałam się metalowego uchwytu, kobieta natomiast nie straciła równowagi. Stała niewzruszona, przeglądając się w lusterku puderniczki. Na stacji Bastille wszyscy chętni jakoś się pomieścili, drzwi zamknęły się z trudem. Zdążyła schować puderniczkę, zanim pasażerowie zapełnili wagon. Na której stacji wysiądzie? Czy powinnam iść za nią do końca? Czy to naprawdę konieczne? Należało przywyknąć do myśli, że mieszka w tym samym mieście co ja. Powiedziano mi kiedyś, że umarła dawno temu w Maroku, a ja nigdy nie próbowałam dowiedzieć się więcej. „Umarła w Maroku”, tak brzmiało jedno ze zdań zapamiętanych z dzieciństwa, fraza z tych, których znaczenie człowiek nie w pełni pojmuje. Z tych, których dźwięk jedynie pozostaje wyryty w pamięci jak pewne słowa z piosenek niegdyś budzących we mnie strach. „Miała baba koguta…” „Umarła w Maroku”.

W mojej metryce figuruje jej rok urodzenia: 1917, a na zdjęciach, twierdziła, miała dwadzieścia pięć lat. Ale już wtedy musiała oszukiwać co do swojego wieku i fałszować dokumenty, aby się odmłodzić. Podniosła kołnierz płaszcza, jakby zrobiło jej się zimno w wagonie, w którym przecież człowiek stał przy człowieku. Zauważyłam, że brzeg kołnierza jest kompletnie wytarty. Od kiedy nosi ten płaszcz? Od czasów, gdy zrobiono tamte fotografie? Dlatego właśnie żółty kolor zbladł. Dojedziemy niebawem do końca linii, stamtąd autobus zabierze nas na odległe przedmieście. Wtedy ją zaczepię. Za stacją Gare de Lyon w wagonie było mniej ludzi. Jej spojrzenie znowu spoczywało na mnie, lecz takie spojrzenia podróżni wymieniają machinalnie. „Pamiętasz, że wołano na mnie Perełka? Ty też wtedy przybrałaś fałszywe nazwisko. I nawet fałszywe imię: Sonia”.

Teraz siedziałyśmy naprzeciw siebie na ławkach najbliżej drzwi. „Szukałam cię w książce telefonicznej i nawet zadzwoniłam do czterech czy pięciu osób, które noszą twoje prawdziwe nazwisko, ale nigdy o tobie nie słyszały. Mówiłam sobie, że kiedyś powinnam pojechać do Maroka. Tylko w ten sposób mogłabym sprawdzić, czy na pewno nie żyjesz”.

Od stacji Nation wagon był pusty, ona jednak wciąż siedziała naprzeciwko mnie na ławce, siedziała ze złączonymi dłońmi i przegubami wystającymi spod rękawów zszarzałego płaszcza. Dłonie miała gołe, bez najskromniejszego pierścionka, bez najskromniejszej bransoletki, o skórze spierzchniętej. Na zdjęciach nosiła bransoletki i pierścionki – ciężką biżuterię, jaka w tamtych czasach była modna. Ale tego dnia nie miała nic. Zamknęła oczy. Jeszcze trzy stacje i koniec linii. Metro zatrzyma się w Château-de-Vincennes, a ja podniosę się jak najostrożniej, zostawiając ją śpiącą na ławce. Wsiądę do innego pociągu, jadącego do Pont-de-Neuilly, tak jak bym zrobiła wcześniej, gdybym w korytarzu nie zauważyła tego żółtego płaszcza.

Skład wyhamował na stacji Bérault. Otworzyła oczy, którym wrócił twardy blask. Zerknęła na peron, po czym wstała. Znowu szłam za nią długim tunelem, tyle że teraz byłyśmy same. Zauważyłam wtedy, że na nogach ma trykotowe papucie w formie skarpetek zwane panchos, które akcentują jej krok byłej tancerki.

Szeroka ulica obstawiona budynkami na granicy Vincennes i Saint-Mandé. Robiło się ciemno. Przebyła jezdnię i weszła do budki telefonicznej. Odczekałam kilka zmian świateł i także przeszłam na drugą stronę. Udawałam, że z uwagą oglądam wystawę sklepu położonego najbliżej budki, czyli apteki z wywieszonym od frontu plakatem, który straszył mnie w dzieciństwie: diabła ziejącego ogniem. Obejrzałam się. Numer telefonu wybierała powoli, jakby robiła to pierwszy raz. Potem słuchawkę trzymała oburącz przy uchu. Ale numer nie odpowiadał. Rozłączyła się, z kieszeni płaszcza wydobyła skrawek papieru i nie odrywała wzroku od karteluszka, palcem wykręcając numer na tarczy. Wtedy właśnie zadałam sobie pytanie, czy ona w ogóle ma gdzieś dom.

Tym razem ktoś odebrał. Poruszała ustami za szybą budki. Nadal oburącz trzymała słuchawkę i od czasu do czasu kiwała głową, jakby dla skupienia uwagi. Sądząc po ruchach warg, mówiła coraz głośniej, ale nerwowość w końcu ustępowała. Do kogo dzwoniła? Wśród niewielu rzeczy, które mi po niej zostały, w puszce po ciastkach znajdował się kalendarzyk i notes z adresami z czasów zdjęć, z czasów, gdy nazywano mnie Perełką. Kiedy byłam młodsza, nigdy pchnięta ciekawością nie zaglądałam do kalendarzyka i adresownika, od jakiegoś czasu wszakże wertowałam je wieczorami. Nazwiska. Numery telefonów. Wiedziałam, że na próżno by je wykręcać. Nie miałam na to zresztą ochoty.

Nadal rozmawiała w kabinie. Zdawała się tak zaabsorbowana rozmową, że nie zauważyła mnie, gdy podeszłam bliżej. Mogłam nawet udawać, że czekam, aż budka się zwolni, i podsłuchać przez szybę parę słów, które pozwoliłyby mi lepiej pojąć, kim stała się ta kobieta w żółtym płaszczu i panchos. Ale niczego nie usłyszałam. Może dzwoniła do kogoś figurującego w adresowniku, do jedynej osoby, której nie straciła z oczu albo która nie umarła. Często ktoś przez całe życie ci towarzyszy, nie możesz się go pozbyć. Znał cię w chwilach pomyślności, później zaś jest z tobą także w biedzie i wciąż darzy cię takim samym podziwem, jako jedyny udziela ci nadal kredytu zaufania, obdarowuje cię tym, co czasami nazywa się wiarą prostaczków. Łapserdak jak ty. Poczciwy wierny pies. Wieczny kopciuszek. Próbowałam sobie wyobrazić sposób bycia mężczyzny albo kobiety na drugim końcu linii.

Wyszła z budki. Rzuciła mi obojętne spojrzenie, takie samo jak przedtem w metrze, gdy je na mnie zatrzymała. Otworzyłam przeszklone drzwi. Nie wrzuciwszy żetonu do aparatu, wybrałam ot tak, zupełnie przypadkowo, jakiś numer, czekając, żeby odeszła kawałek. Trzymałam słuchawkę przy uchu, chociaż nie było nawet sygnału. Tylko głucha cisza. Nie mogłam się zdecydować na odwieszenie.

Weszła do kawiarni koło apteki. Wahałam się chwilę, nim za nią podążyłam, pomyślałam jednak, że nie zauważy mnie. Kimże myśmy były? Kobietą w nieokreślonym wieku i dziewczyną zagubionymi w tłumie pasażerów metra. W tym tłumie nikt by nie zdołał nas odróżnić. A kiedy wyszłyśmy na wolne powietrze, byłyśmy podobne do tysięcy, tysięcy ludzi, którzy wieczorem wracają na swoje przedmieście.

Siedziała przy stoliku w głębi. Pucołowaty blondyn zza kontuaru przyniósł jej kir. Trzeba by sprawdzić, czy przychodzi tutaj co wieczór o tej samej godzinie. Postanowiłam zapamiętać nazwę kawiarni. Calciat przy avenue de Paris numer 96. Nazwa stała wypisana na szybie w drzwiach, łukowato, białymi literami. Jadąc metrem z powrotem, powtarzałam sobie tę nazwę i adres, aby je zapisać, gdy tylko będę mogła. Nie umiera się w Maroku. Żyje się nadal w ukryciu, zakończywszy wcześniejsze życie. Co wieczór wypija się kir w kawiarni Calciat, a inni klienci w końcu przywykają do kobiety w żółtym płaszczu. Nikt jej nigdy nie zadaje pytań.

Usiadłam przy stoliku niedaleko od niej. Ja także zamówiłam kir, tak głośno, by usłyszała, liczyłam bowiem, że dostrzeże w tym oznakę porozumienia. Zachowała jednak obojętność. Głowę miała lekko przechyloną, wzrok zarazem twardy i melancholijny, skrzyżowane ręce położone na stoliku w pozie, jaką przybrała na portrecie. Co się stało z tym obrazem? Był ze mną przez całe dzieciństwo. Wisiał na ścianie mojego pokoju w Fossombronne-la-Forêt. Powiedziano mi: „To portret twojej mamy”. Namalował go w Paryżu człowiek nazwiskiem Tola Sungurow. Nazwisko i nazwa miasta widniały w dole obrazu po lewej. Ręce trzymała na nim skrzyżowane jak teraz, z tą różnicą, że na jednym nadgarstku miała ciężką bransoletę z ogniw. W tym widziałam pretekst, aby nawiązać rozmowę. „Jest pani podobna do kobiety, której portret widziałam w zeszłym tygodniu na bazarze przy porte de Clignancourt. Artysta nazywał się Tola Sungurow”. Ale nie znalazłam w sobie siły, aby się podnieść i nachylić ku niej. Zakładając, że zdołałabym bezbłędnie wygłosić zdanie: „Artysta nazywał się Tola Sungurow, a pani Sonia, z tym że to było fałszywe imię; prawdziwe, to, które widnieje w mojej metryce urodzenia, brzmiało Suzanne”. No tak, gdybym nawet wygłosiła to zdanie, mówiąc bardzo szybko, co by mi to dało? Ona by udała, że nie rozumie, albo słowa cisnęłyby się jej na usta, wychodziłyby bezładnie, ponieważ od dawna z nikim nie rozmawiała. Kłamałaby jednak, zacierałaby ślady, tak jak robiła w epoce obrazu i fotografii, oszukując w kwestii swojego wieku i przybierając fałszywe imię. I fałszywe nazwisko. A nawet fałszywy tytuł szlachecki. Dawała do zrozumienia, że urodziła się w arystokratycznej irlandzkiej rodzinie. Przypuszczam, że jakiś Irlandczyk stanął kiedyś na jej drodze, inaczej nie wpadłaby na taki pomysł. Irlandczyk. Może mój ojciec – którego bardzo trudno by odszukać, a ona go na pewno zapomniała. Bez wątpienia całą resztę także zapomniała, toteż byłaby zaskoczona, że mówię jej o tym. Chodzi o kogo innego, nie o nią. Kłamstwa z czasem się rozwiały. Ale wtedy byłam pewna, że w nie wierzyła, że wierzyła we wszystkie te kłamstwa.

Pucołowaty blondyn przyniósł jej drugi kir. Przy kontuarze było teraz dużo ludzi. Siedzieli też przy wszystkich stolikach. Nie słyszałybyśmy się w tym gwarze. Odnosiłam wrażenie, że wciąż jestem w wagonie metra. A raczej w poczekalni dworcowej, nie wiedząc, do którego właściwie pociągu powinnam wsiąść. Dla niej wszakże nie było już pociągu. Zwlekała z powrotem do domu. Z pewnością nie miała daleko. Naprawdę mnie ciekawiło, gdzie mieszka. Ani trochę nie miałam ochoty na rozmowę z nią, nie odczuwałam wobec niej nic szczególnego. Okoliczności sprawiły, że między nami nigdy nie było tego, co nazywa się mlekiem dobroci. Pragnęłam się jedynie dowiedzieć, gdzie wylądowała dwanaście lat po swojej śmierci w Maroku.

Była to uliczka w pobliżu zamku czy fortu. Nie bardzo wiem, jaka jest różnica między jednym a drugim. Po obu stronach stały niskie domy, warsztaty, a nawet stajnie. Nazywała się zresztą rue du Quartier-de-Cavalerie, ulica Koszar Kawaleryjskich. W połowie jej długości przy chodniku odcinała się bryła dużej budowli z ciemnej cegły. Było już ciemno, kiedy znalazłyśmy się na tej uliczce. Szłam jeszcze kilka metrów za nią, lecz powoli zmniejszałam dystans między nami. Byłam pewna, że nawet gdybym się z nią zrównała, nie zauważyłaby mojej obecności. Wróciłam później za dnia na tę uliczkę. Mija się ceglany budynek i za nim wychodzi się na pusty teren. Niebo było bezchmurne. A doszedłszy do końca uliczki, zauważa się, że doprowadza do czegoś w rodzaju nieużytku, który ciągnie się wzdłuż rozleglejszego obszaru. Tabliczka informowała: „Teren manewrów”. Za nim zaczynał się lasek Vincennes. Po ciemku uliczka przypominała każdą inną podmiejską uliczkę: w Asnières, Issy-les-Moulineaux, Levallois… Szła powoli tym swoim krokiem byłej tancerki. Pewno nie było to łatwe w panchos.

Budynek ciemną bryłą przytłaczał wszystkie inne. Nasuwało się pytanie, dlaczego wzniesiono go przy tej uliczce. Na dole mieścił się sklep spożywczy, akurat zamykany. Pogaszono już neonówki, tylko przy kasie paliło się światło. Widziałam ją przez szybę, jak bierze z półki w głębi konserwę, potem drugą. I coś w czarnym opakowaniu. Kawę? Kawę z cykorii? Tuliła konserwy i pudełko do płaszcza, lecz znalazłszy się przy kasie, wykonała niezręczny ruch. Puszki i czarne opakowanie wypadły jej z rąk. Człowiek przy kasie je pozbierał. Uśmiechał się do niej. Usta obojga się poruszały, a ja chętnie bym się dowiedziała, jak kasjer się do niej zwraca. Czy używa jej prawdziwego nazwiska panieńskiego? Wyszła, tuląc nadal do płaszcza puszki i pudełko, trzymała je poniekąd jak niemowlę. O mało nie zaproponowałam jej pomocy, lecz rue du Quartier-de-Cavalerie naraz wydała mi się bardzo oddalona od Paryża, zagubiona gdzieś na głębokiej prowincji, w mieście garnizonowym. Niebawem wszystko zostanie pozamykane, miasto opustoszeje, a ja nie złapię ostatniego pociągu.

Przeszła przez bramę. Ledwie z daleka zobaczyłam bryłę z ciemnej cegły, przeczułam, że właśnie tam mieszka. Szła przez podwórze, w którego głębi wznosiło się kilka bloków podobnych do tego przy ulicy. Zwalniała coraz bardziej, jakby się bała, że upuści zakupy. Patrząc na nią z tyłu, można by powiedzieć, że dźwiga ciężar ponad swoje siły i lada chwila się przewróci.

Weszła do jednego z budynków w głębi, nieco po lewej. Każde wejście opatrzone było napisem: Klatka A, Klatka B, Klatka C, Klatka D. Jej klatka była A. Zostałam chwilę na dole, czekając, aż zapali się światło w którymś oknie. Czekanie nic nie dało. Zastanawiałam się, czy ma tam windę. Wyobrażałam ją sobie, jak idzie po schodach klatki A, tuląc do siebie konserwy. Potem nie odstępowała mnie ta myśl, nawet w metrze, gdy wracałam.

W następnych dniach