Polacy w Nigerii. Tom IV

Konsultacja ‌naukowa

Stanisław Piłaszewicz

Autorzy okładki

Maciej Kujawski ‌- ‌zdjęcie

Anna i Łukasz Kujawscy ‌- opracowanie graficzne

Redakcja językowa

Ewa ‌Glebko

© Copyright ‌by Wydawnictwo Akademickie DIALOG

Wydanie ‌elektroniczne, Warszawa 2014

978-83-8002-115-0

978-83-8002-119-8

Plik opracował ‌i przygotował Woblink

woblink.com

Z prawdziwą ‌satysfakcją ‌odnotowuję ‌kolejną inicjatywę ‌Towarzystwa ‌Polsko-Nigeryjskiego, które ‌tym ‌razem podjęło ambitne zadanie ‌publikacji IV ‌tomu Polacy ‌w Nigerii, poświęconego politycznym, gospodarczym, ‌naukowym i kulturalnym związkom ‌Polaków z wybranymi krajami ‌Afryki Zachodniej.

Praca ta ‌stanowi nie tylko cenny ‌opis wkładu wielu polskich ‌naukowców i lekarzy, inżynierów ‌i misjonarzy w gospodarczy ‌i kulturalny ‌rozwój regionu, ale także ‌jest świadectwem ‌bogatych więzów polsko-afrykańskich. Z narodami ‌wielobarwnego ‌wybrzeża Zachodniej Afryki, zamieszkanego ‌przez ‌setki ‌zróżnicowanych plemion, ‌z ich bogatym ‌życiem kulturalnym i etnicznym, potrafili ‌Polacy ‌nawiązać bliskie i przyjacielskie ‌stosunki, przekazując swoją ‌wiedzę i doświadczenia, wpisując ‌się na trwałe w ich ‌rozwój gospodarczy i historyczne ‌osiągnięcia.

Dokonania te tworzą cenną ‌płaszczyznę dla rozbudowy ‌i umocnienia ‌wzajemnych kontaktów, dla rozszerzenia ‌obopólnie korzystnej ‌współpracy gospodarczej, dla ‌budowy lepszego, demokratycznego ‌jutra ‌naszych narodów.

Kolejna publikacja ‌nie tylko pogłębia ‌tę ‌bogatą problematykę, ale stanowi ‌jednocześnie cenną inspirację dla ‌przyszłych pokoleń.

Jestem przekonany, ‌że ‌kontakty Polski z krajami ‌Afryki Zachodniej będą ‌się rozwijać i umacniać, ‌dopisując kolejną ‌kartę ‌w historii naszych wzajemnych stosunków.

Gratulując ‌Towarzystwu ‌udanej publikacji, mam nadzieję, ‌że będzie ona służyć ‌dalszemu zbliżeniu naszych narodów ‌i umocnieniu więzów ‌łączących Polskę z krajami ‌Zachodniej ‌Afryki ‌w nowym tysiącleciu.

Władysław Bartoszewski

PRZEDMOWA

Czwarty ‌tom ‌publikacji Polacy ‌w Nigeriiwykracza poza ‌ramy zakreślone jej ‌tytułem i jest poświęcony obecności oraz wkładowi naszych rodaków w rozwój i funkcjonowanie także innych krajów Afryki Zachodniej. Jest to praca zbiorowa napisana przez blisko czterdziestu autorów, którzy znaczną, a na pewno bardzo znaczącą część swego życia związali z tą częścią afrykańskiej ziemi. Jak poprzednie trzy tomy powstała ona z inicjatywy członków Towarzystwa Polsko-Nigeryjskiego i dzięki podziwu godnym staraniom prof. Zygmunta Łazowskiego i dr Stefanii Łazowskiej, którzy wzięli na swe barki trud zachęcenia autorów oraz cały ciężar i odpowiedzialność za prace redakcyjne.

Eseje i wspomnienia poświęcone poszczególnym krajom nie są sobie równe pod względem objętościowym, ale z pewnością w ogólnych zarysach zachowują proporcje w stosunku do liczby Polaków, jacy znaleźli w nich czasową przystań, i do intensywności kontaktów między tymi państwami a Polską. Nic przeto dziwnego, że duża część opracowania dotyczy Republiki Ghany. Znacząca obecność Polaków w tym kraju datuje się już od czasów II wojny: stanowi ona poważny wkład do ogólnoludzkiego wysiłku mającego na celu poskromienia burzycieli porządku światowego. Dalszy napływ naszych rodaków do Ghany wiązał się niewątpliwie z orientacją socjalistyczną tego kraju, a w późniejszym okresie zapotrzebowanie na polskich specjalistów było z pewnością funkcją dobrej marki pozostawionej przez ich poprzedników. W wielu przypadkach miały miejsce powroty do afrykańskich krajów wielkich wyzwań czy wręcz romantycznych przygód.

Mam nadzieję, że książka trafi do szerokiego grona polskich czytelników, gdyż – poza walorami czysto poznawczymi – stanowi przemawiającą do wyobraźni lekcję tolerancji, zrozumienia i porozumienia między członkami wielkiej rodziny ludzkiej. Redaktorom życzę wielu sił i wytrwałości w kontynuacji ich tak bardzo pożytecznego, wręcz monumentalnego dzieła.

Książka składa się z dwóch części. W pierwszej Czytelnik znajdzie artykuły o charakterze bardziej informacyjnym, przedstawiające historię, kulturę i mozaikę ludnościową całego regionu (ze szczególnym uwzględnieniem przeszłości i dnia dzisiejszego Ghany), historyczny przegląd obecności Polski i Polaków na tym obszarze, działalności polskich oficerów i lotników w czasie II wojny światowej, pracy Polaków w późniejszym okresie, polityki Polski wobec Afryki Zachodniej oraz stosunków handlowych z krajami wchodzącymi w jej skład. Zamieszczono tutaj także esej R. Kapuścińskiego, stanowiący piękną, literacką impresję z jego pobytu w Ghanie w 1958 r.

Druga część książki ma charakter bardziej osobisty, rzec by można – pamiętnikarski. W 26 szkicach odnajdujemy barwny, wszechstronny, zaangażowany i pełen zrozumienia obraz rzeczywistości afrykańskiej ponad 20 autorów. Nie ma w nich taniej egzotyki, chęci zaimponowania czy niedoceniania rejestrowanych faktów kulturowych. Wręcz przeciwnie – często pojawia się tam podziw dla wysiłków i osiągnięć ludności młodych państw afrykańskich, które stosunkowo niedawno wyzwoliły się z ucisku kolonialnego.

Na końcu książki znajdują się wielce pożyteczne aneksy, które mogą posłużyć do nawiązania czy też odnowienia zerwanych przez czas kontaktów.

Stanisław Piłaszewicz

Zakład Języków i Kultur Afryki Uniwersytetu Warszawskiego

OD REDAKTORÓW

Książka miała nosić tytuł Polacy w Ghanie. Okazało się jednak, iż bez zaplecza organizacyjnego wydanie takiego opracowania jest niemożliwe. Szczęśliwie się złożyło, że przy Towarzystwie Polsko-Nigeryjskim powstał Klub Przyjaciół Krajów Afryki Zachodniej, który zebrane materiały ghańskie włączył do IV tomu wydawnictwa Polacy w Nigerii. Tak powstała niniejsza książka Polacy w Afryce Zachodniej. Formuła tego tomu różni się nieco od dwóch pierwszych. Poza informacjami dotyczącymi Polaków w krajach Afryki Zachodniej, przedstawione zostały obecne stosunki polityczne i gospodarcze Polski z tymi krajami oraz perspektywy rozwoju tych relacji w nowym stuleciu.

Ubolewamy nad tym, że nie udało się nam wypełnić całego programu książki. Nie znaleźliśmy autora opracowania historii cementowni w Takoradi, którą zespół polskich inżynierów i techników z Polimex-Cekopu wybudował w latach 1966-1972. Zakład ten jest nadal czynny i służy Ghanie z wielkim pożytkiem. To samo dotyczy polskiego wkładu w rozwój rybołówstwa morskiego Ghany oraz działalności Polskich Linii Oceanicznych u wybrzeży Afryki Zachodniej.

Książka ta powstała przy współpracy grona entuzjastów Ghany oraz dzięki pomocy materialnej ze strony inż. Zbigniewa Marczewskiego, której udzielił nam po powrocie z sentymentalnej podróży do Ghany po 25 latach od pobytu i pracy w Kumasi. Wszystkim tym osobom serdecznie dziękujemy.

Szczególne podziękowania składamy panu Ryszardowi Kapuścińskiemu za bezinteresowne umieszczenie wspaniałego eseju o Ghanie z roku 1958.

Dziękujemy następującym instytucjom, które przyczyniły się do powstania książki:

Fundacji Kultury Polskiej w Warszawie;

Fundacji bankowej BRE w Warszawie;

Firmie „Mieszkanie i Dom” Sp. z o.o. i prezesowi mgr. Adamowi Zarembie-Śmietańskiemu;

Fundacji na Rzecz Transdyscyplinarnych Badań nad Komunikowaniem.

I

KRAJE AFRYKI ZACHODNIEJ

Stanisław Piłaszewicz*

Położenie i strefy klimatyczne

Afryka Zachodnia tworzy na mapie wielkie wybrzuszenie na zachodnim wybrzeżu kontynentu. Na północy graniczy z pustynią Saharą, na południu i zachodzie – z Oceanem Atlantyckim, a na wschodzie zamykają ją góry Kamerunu. W wielkiej różnorodności tej części Afryki, począwszy od zróżnicowania geograficznego, poprzez różne typy gospodarki, mozaikę językową i kulturową, można dostrzec pewne cechy, które zapewniają narodom tego obszaru dużą spójność, a nawet jedność. Wyrażają się one w przecinających ten obszar z zachodu na wschód pasach roślinności i w ciągłym ruchu ludzi poprzez granice lokalne i państwowe. Rządy krajów Afryki Zachodniej podejmują wysiłki zmierzające do ściślejszej integracji tego regionu, głównie poprzez organizacje ekonomiczne w rodzaju powstałej w 1975 r. i grupującej 15 krajów Wspólnoty Ekonomicznej Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS).

Wszystkie – za wyjątkiem Liberii – współczesne państwa Afryki Zachodniej są tworami rywalizujących niegdyś ze sobą mocarstw kolonialnych: Francji, Niemiec, Portugalii i Wielkiej Brytanii, które przy końcu XIX wieku podzieliły między siebie cały ten obszar. Przed tym wydarzeniem większość regionu była powiązana religią islamu i połączona drogami handlowymi. Od dawnych czasów na zachodnioafrykańskiej sawannie, i na obszarach leśnych, rozkwitały wielkie królestwa, dające początek wyrafinowanym cywilizacjom.

Przesuwając się na północ z wybrzeży takich państw, jak Nigeria, Ghana czy Wybrzeże Kości Słoniowej, napotykamy najpierw tropikalne lasy deszczowe, które ustępują potem miejsca zadrzewionej sawannie, a wreszcie suchym, otwartym równinom. W Mali, Nigrze i w innych krajach bez dostępu do morza, sawanna przechodzi w jeszcze bardziej suchą strefę Sahelu, a w końcu w pustynię Saharę.

Ludzie zamieszkujący każdą z tych stref roślinnych mają te same korzyści, ale też i podobne problemy bytowe. Kakao, kawa, jam i maniok należą do roślin rynkowych i są podstawowymi roślinami jadalnymi, uprawianymi na wykarczowanych obszarach leśnych i w strefach zadrzewionych od Gwinei do Nigerii. Orzeszki ziemne, sorgo i proso uprawia się w pasie rozciągającym się od Senegalu po północną Nigerię. Pasterze z Sahelu nadal przekraczają granice państwowe w poszukiwaniu pastwisk dla swych stad.

Ludy Afryki Zachodniej co jakiś czas cierpiały z powodu suszy, której skutki w ostatnich latach zostały spotęgowane poprzez nadmierny przyrost ludności i bardziej intensywną eksploatację ziemi. Warunki klimatyczne Sahelu pogorszyły się na skutek procesu pustynnienia, co spowodowało przemieszczenie się wielu jego mieszkańców. Osiem państw Sahelu – Wyspy Zielonego Przylądka, Gambia, Burkina Faso, Mali, Senegal, Niger, Czad (z Afryki Środkowej) i Mauretania – utworzyły Komitet do Walki z Suszą na Obszarze Sahelu.

Dalej na południu duże obszary lesistej sawanny przekształciły się w sawannę trawiastą, kiedy jej drzewa zostały wycięte przez poszukujących ziemi uprawnej rolników. Susza spowodowała w Ghanie, na Wybrzeżu Kości Słoniowej, w Togo i w Beninie wielkie pożary buszu, które zamieniły lasy w sawanny, a sawanny w pustynie. Na skutek wyniszczenia lasów harmattan, czyli suchy wiatr wiejący od grudnia do lutego z pustyni, dociera dzisiaj aż do wybrzeży morskich.

Wielkie rzeki Afryki Zachodniej – Gambia, Niger, Senegal i Wolta – wraz z ich dopływami stały się szlakami komunikacyjnymi i handlowymi oraz rezerwuarami wody. Różne państwa połączyły swe wysiłki dla wykorzystania zasobów wód rzecznych do nawadniania i wytwarzania energii. Utworzyły organizacje regionalne – w rodzaju grupy państw wykorzystujących wody rzeki Mano (Gwinea, Liberia i Sierra Leone) czy Organizacji dla Rozwoju Rzeki Senegalu (Mali, Mauretania i Senegal).

Szkic historyczny

Ludy Afryki Zachodniej nigdy nie stworzyły wspólnej jednostki politycznej. Istniały tam jednak wielkie królestwa, łączące w swych granicach ludność różnych grup etnicznych. Takie imperia, jak średniowieczna Ghana czy Mali, przeżywające w XVI wieku swój rozkwit imperium Songhaj, miasta-państwa Hausów, imperium Kanem-Borno czy wreszcie powstały w XIX wieku na ziemiach hausańskich i ich obrzeżach, fulański kalifat ze stolicą w Sokoto – wszystkie na obszarze sawanny, to tylko najbardziej znane przykłady dawnej, ponadetnicznej chwały. Królestwa lasów południowych w rodzaju Konfederacji Aszantów, Dahomeju czy miast-państw Jorubów były mniejsze od imperiów sawanny, ale w znaczącym stopniu określały tożsamość ludów strefy leśnej.

Przedkolonialne państwa Afryki Zachodniej słynęły z wielkich ośrodków miejskich, powiązanych ze sobą szeroką siecią dróg handlowych. Powstały one prawdopodobnie w wyniku bujnego rozwoju rolnictwa i rzemiosła na obszarach, które od najdawniejszych czasów były stosunkowo gęsto zaludnione. Wiele współczesnych miast ma wielowiekową historię. Obecne Timbuktu, Gao i Dżenne w Mali były w średniowieczu ważnymi ośrodkami nauki i handlu. Nieco później podobne funkcje pełniły miasta hausańskie Nigerii, głównie Kano, Katsina i Zaria, czy też Wagadugu w dzisiejszej Burkina Faso. Wielkie znaczenie miały Ojo, Ibadan, Benin i Kumasi, położone w strefie leśnej. Te południowe ośrodki miejskie mogły się rozwijać i rozkwitać dzięki sprzedaży złota, orzechów kola, wyrobów ze skóry i ubiorów. Ważną rolę w ich gospodarce odgrywał handel niewolnikami, zarówno z ludami sawanny, jak i z białymi handlarzami na wybrzeżu południowym.

Miasta sawanny zachodnioafrykańskiej były powiązane siecią dróg transsaharyjskich z Afryką Północną. Od XI wieku warstwy panujące sawanny coraz bardziej ulegały wpływom religii i ideologii islamu. W późniejszych wiekach religia ta przeniknęła do niższych warstw ludności i na obszary wiejskie. Chociaż islam docierał także do strefy lasów, obszary najbardziej wysunięte na południe uległy z czasem silnym wpływom chrześcijaństwa, zakorzenionego tam przez Europejczyków, którzy penetrowali nadbrzeżne obszary już od końca XV wieku.

Przez niemal cztery wieki czynnikiem łączącym Afrykę Zachodnią z Europą i Nowym Światem był transatlantycki handel niewolnikami. Od okresu kolonialnego podziału Afryki został on zastąpiony tak zwanym legalnym handlem olejem palmowym i innymi produktami tropikalnymi. Jako ośrodki handlu transatlantyckiego powstały i rozwinęły się nowe miasta – Dakar, Konakri, Freetown, Monrowia, Abidżan, Akra, Lome, Lagos czy Port Harcourt.

Ruchy ludnościowe

Jedną z głównych cech charakteryzujących Afrykę Zachodnią był i jest ponadregionalny ruch migracyjny jej ludności. Koczujący pasterze przemieszczają się ze swymi stadami po obszarach sawanny, oraz z północy ku strefie leśnej i z powrotem, a rytm ich wędrówek wyznaczają zmieniające się pory roku. Od czasów kolonialnych rzemieślnicy i robotnicy niewykwalifikowani wędrowali z miejsca na miejsce w poszukiwaniu pracy poza miejscem ich urodzenia.

Niektóre ludy Afryki Zachodniej, jak te posługujące się językami mande, Fulanie, Mossi czy Hausa słyną ze swej wielkiej mobilności. W przeszłości kupcy Mande (znani na różnych obszarach jako Diula, Wangara, Marka czy Jarse) podróżowali z ich rodzinnych siedzib w Mali na obszary wybrzeża Gwinei, Senegalu i Gambii. Docierali do dzisiejszej Burkina Faso, Liberii, Sierra Leone, na Wybrzeże Kości Słoniowej i do Ghany.

Pasterze fulańscy wypracowali własny schemat wędrówek sezonowych. W czasie pory suchej wypasają swoje stada, przesuwając się po sawannie z północy na południe, a w porze deszczowej – wracają na północ. Fulanie osiadli czy miejscy przez wiele wieków przemieszczali się wzdłuż sawanny z zachodu na wschód, występując nieraz w roli głosicieli islamu (głównie byli to członkowie klerykalnego klanu Torodbe) czy agentów handlowych. W późniejszym okresie byli oni zmuszeni do przesiedlania się na południe wskutek ubożenia ich obszarów pasterskich. Hausowie, których ziemie rodzime znajdują się w północnej Nigerii i w Nigrze, mają swe kolonie nie tylko w innych krajach Afryki Zachodniej, ale również w Afryce Północnej, Środkowej i w Sudanie. Od wieków słynęli jako handlarze niewolników i orzechami kola w strefie leśnej i uczestniczyli w karawanowym handlu transsaharyjskim. Ich język stał się środkiem komunikacji międzyetnicznej (lingua franca) i jest, obok suahili, najważniejszym i największym rodzimym językiem Czarnej Afryki.

Miliony emigrantów przybywają w poszukiwaniu pracy na Wybrzeże Kości Słoniowej i do Ghany z biedniejszych krajów regionu, na przykład z Burkina Faso (Mossi), Mali czy Nigru. W ten sposób przyczyniają się do ekonomicznej współzależności tych państw. Migracje na podobną skalę występują także w innych częściach regionu. Wypędzenie cudzoziemców przez rząd nigeryjski w 1984 r. uzmysłowiło światu skalę zjawiska migracji w tej części Afryki. Szacuje się, że opuściło ten kraj około 2 mln ludzi, głównie obywateli Ghany, Nigru, Togo, Beninu i Kamerunu. Migracje tego typu nie są nowym zjawiskiem, chociaż jego skala w Nigerii jest niewątpliwie wynikiem boomu naftowego, jaki przeżywał ten kraj w latach 70. Jorubowie, Ewe i Wai, podzieleni granicami państw kolonialnych, do dzisiaj często uważają je za zbędne przeszkody w podtrzymywaniu więzi etnicznych. Hausowie służyli w kolonialnych siłach zbrojnych zwanych West African Frontier Force. Obywatele Sierra Leone pracowali jako urzędnicy i rzemieślnicy na obszarach wybrzeża całej brytyjskiej Afryki Zachodniej, a Ibowie, jako ludzie najwcześniej wykształceni, byli zatrudniani w północnej Nigerii. We francuskiej Afryce Zachodniej asystentami francuskich administratorów stawali się obywatele ówczesnego Dahomeju (obecnie Beninu), natomiast mieszkańcy Wysp Zielonego Przylądka pełnili funkcje pośredników w kontynentalnych posiadłościach Portugalii.

Problemy integracji Afryki Zachodniej

Kwame Nkrumah, charyzmatyczny przywódca Ghany i pierwszy prezydent niepodległego kraju, opowiadał się zdecydowanie za jednością państw afrykańskich, ale dla swej idei nie zdołał zdobyć wystarczającego poparcia. Na drodze do panregionalnego rozwoju stanęły liczne przeszkody i w końcu górę wzięły interesy lokalne. Dzisiaj poczucie przynależności państwowej jest znacznie silniejsze niż przy końcu lat 50. i na początku lat 60. Wielkie i bardziej rozwinięte państwa w rodzaju Nigerii czy Wybrzeża Kości Słoniowej nie są skore do podzielenia się swym bogactwem z państwami mniejszymi, które ze swej strony obawiają się wchłonięcia przez te pierwsze.

Ponieważ kraje Afryki Zachodniej znajdowały się pod panowaniem różnych mocarstw kolonialnych – Anglii, Francji i Portugalii1, odziedziczyły różne tradycje administracyjne, a języki byłych metropolii do dzisiaj pełnią rolę oficjalnych i państwowych. W czasach kolonialnych stworzono w poszczególnych krajach odmienną infrastrukturę. Fakt ten sprawia, że działalność gospodarcza tych państw skierowana jest raczej ku wybrzeżu i ku Europie, niż na zacieśnianie więzi pomiędzy nimi.

Zmiany polityczne również wywierają wpływ na współpracę regionalną i rozwój wewnętrzny. Senegambia, dziś już nie istniejąca konfederacja Senegalu i Gambii, była zdominowana przez Senegal i odrzucana przez licznych Gambijczyków. Wojna domowa w Liberii doprowadziła do podziałów między zwolennikami i przeciwnikami interwencji wielonarodowych regionalnych sił pokojowych (ECOWAS Cease-Fire Monitoring Group – ECOMOG). Sytuacja uległa z czasem pogorszeniu na skutek gróźb różnych frakcji liberyjskich, skierowanych przeciwko cudzoziemcom z innych państw afrykańskich.

Mimo licznych przeszkód stojących na drodze do jedności, w Afryce Zachodniej powstały organizacje międzynarodowe, próbujące rozwiązywać wspólne problemy. Kraje regionu mają dobre doświadczenia z zakresu współpracy w unikaniu konfliktów zbrojnych i rozwiązywania okresowych sporów granicznych. Poza wielostronnymi organizacjami, powołanymi do zwalczania skutków suszy i budowy zbiorników na rzekach, istnieją też regionalne kartele zajmujące się skupem i sprzedażą produktów rolnych, w rodzaju Rady ds. Orzeszków Ziemnych, składającej się z przedstawicieli pięciu państw. Zachodnioafrykańska Rada Egzaminacyjna (West African Examination Council) ujednolica egzaminy w szkołach średnich w większości krajów angielskojęzycznych. Większość krajów frankofońskich ma natomiast wspólną walutę.

Najbardziej ambitną i powszechną organizacją regionu jest Wspólnota Ekonomiczna Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS). Powstała ona w 1975 r. na mocy Traktatu z Lagos, a jej zadaniem jest promowanie handlu, współpracy oraz niezależności ekonomicznej. Wspólnota ma na swym koncie kilka udanych przedsięwzięć, podjęła też pewne kroki w kierunku obniżenia taryf celnych. Jej członkowie zgadzają się co do potrzeby wprowadzenia wspólnej waluty. W roku 2000 przywódcy sześciu krajów Afryki Zachodniej spotkali się w Akrze i przystali na utworzenie unii monetarnej (Single Monetary Zone) krajów ECOWAS do 2003 r. W 1990 r. podpisano w Bandżul porozumienie w sprawie ustanowienia ECOMOG, czyli Grupy Monitorującej ECOWAS, siły wojskowej mającej na celu przywrócenie pokoju w Liberii, a potem w Sierra Leone. Rywalizacja między ECOWAS a Wspólnotą Gospodarczą Afryki Zachodniej (Communauté Economique de l’Afrique de l’Ouest), ekonomiczną organizacją byłych kolonii francuskich, została osłabiona w wyniku marginalizacji tej ostatniej.

Afryka Zachodnia obejmuje następujące kraje: Benin, Burkina Faso, Gambię, Ghanę2, Gwineę, Gwineę Bissau, Liberię, Mali, Mauretanię, Niger, Nigerię, Senegal, Sierra Leone, Togo, Republikę Wybrzeża Kości Słoniowej i Republikę Zielonego Przylądka.

BENIN

Republika Beninu (do 1975 r. Dahomej) leży nad Zatoką Gwinejską, na obszarze tak zwanego Wybrzeża Niewolniczego. Część zatoki przylegającej do wybrzeży Beninu pierwsi Europejczycy nazywali Zatoką Beninu. Kraj ten graniczy z Togo, Burkina Faso, Nigrem i Nigerią. Jego stolicą jest Porto Novo (330 tys. mieszkańców), zaś siedziba rządu znajduje się w Kotonu (270 tys.). Na powierzchni 112,6 tys. km2 mieszka 6 mln ludności. Językiem urzędowym jest francuski. Do najważniejszych języków rodzimych należą fon, joruba, adża oraz bariba. Blisko 80% ludności mieszka na obszarach wiejskich. 8% stanowią muzułmanie, 17% chrześcijanie, a 75% – wyznawcy religii rodzimych. Przyrost naturalny jest wysoki i sięga 3,1% rocznie. Jednostką monetarną kraju jest frank CFA, który dzieli się na 100 centymów.

Benin jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym, w którym produkt narodowy brutto wynosi 355 dol. USA na 1 mieszkańca. Do najważniejszych produktów rolniczych należą: owoce różnego rodzaju palm, bawełna, kukurydza, jam, maniok, kakao, kawa i orzeszki ziemne. Głównymi surowcami mineralnymi są ropa naftowa, ruda żelaza, fosforyty, gips oraz diamenty. Niewielki sektor przemysłowy jest nastawiony głównie na przetwarzanie miejscowych surowców rolniczych (wytwórnie oleju palmowego, zakłady przerobu bawełny, produkcja dóbr konsumpcyjnych). Do największych przedsiębiorstw należą cementownie i wytwórnie innych materiałów budowlanych.

W XV wieku na wybrzeże dzisiejszego Beninu przybyli Portugalczycy. Od XVI wieku na jego obszarze zaczęły powstawać organizmy państwowe. Na wybrzeżu były to Allada, Ouidah i Porto Novo, w głębi kraju – Dahomej oraz Keta. Królestwo Dahomeju ze stolicą w Abomeju, założone na początku XVII wieku przez Fonów, było państwem dobrze zorganizowanym. Królowie mieli stałą armię, w której służyły sławne amazonki w liczbie 5 tysięcy. Kobiety pełniły ważne funkcje państwowe i dworskie. Wielu niewolników z Dahomeju znalazło się na Santo Domingo (obecnie Haiti), zachowując tam własną religię pod postacią kultu wudu. Obecny Benin od czasów postania Dahomeju ma silne związki z Brazylią. Na wybrzeżu w XIX wieku osiedliły się sławne rodziny brazylijskie, w tym potomkowie niewolników niegdyś wywiezionych z Dahomeju.

W końcu XIX wieku kraj ten po zaciętej walce został opanowany przez Francuzów. W 1904 r. stał się prowincją Francuskiej Afryki Zachodniej, Portugalczycy zachowali jednak swój port Ouidah aż do 1961 r. Od 1958 r. Dahomej był autonomiczną republiką, członkiem Wspólnoty Francuskiej. Niepodległość uzyskał 1 sierpnia 1960 r.; dzień ten jest świętem narodowym Beninu. Trudności gospodarcze, rywalizacja grup etnicznych i spory wśród elit politycznych zaowocowały kilkoma zamachami stanu. W czasie szóstego zamachu wojskowego w 1972 r. do władzy doszedł pułkownik Mathieu Kérékou, który został prezydentem i szefem rządu, a także przewodniczącym rządzącej od 1973 r. Narodowej Rady Rewolucji; w 1975 r. przekształciła się ona w marksistowską Partię Ludowej Rewolucji. Po 17 latach rządów prezydenta Kérékou doszło do niepokojów społecznych i do powstania nowych partii politycznych. Część z nich utworzyła Związek na Rzecz Zwycięstwa Odnowy Demokracji. W wyniku pierwszych wolnych wyborów 24 marca 1991 r. prezydentem Beninu został N. Soglo. W wyborach prezydenckich z 18 marca 1996 r. były przywódca jedynej partii powrócił do władzy: od 4 kwietnia 1996 r. na czele państwa stoi generał w stanie spoczynku, M. Kérékou. Mimo doniesień o próbach zamachu, od 10 lat Benin uchodzi za kraj stabilny i demokratyczny. W lipcu 1996 r. rząd Beninu przyjął plan narodowego rozwoju turystyki.

BURKINA FASO

Burkina Faso (Burkina – „kraj szlachetnych ludzi” w języku more; Faso – „republika demokratyczna” w języku diula), do 1984 r. Górna Wolta, leży na wyżynie Mossi i nie ma dostępu do morza. Graniczy z Mali, Nigrem, Beninem, Togo, Ghaną i z Wybrzeżem Kości Słoniowej. Stolicą państwa jest Wagadugu (ponad 450 tys. mieszkańców). Na powierzchni 274,2 tys. km2 żyje ponad 10 mln ludzi. Językiem urzędowym jest francuski. Do najważniejszych języków rodzimych należą more, senufo, fulfulde, bobo, diula, gurunsi i lobi. Blisko 90% ludności mieszka na obszarach wiejskich. Około 50% stanowią wyznawcy religii rodzimych, 38% – muzułmanie i 12% – chrześcijanie. Roczny przyrost naturalny sięga 2,8%. Jednostką monetarną jest frank CFA, który dzieli się na 100 centymów.

Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosi 216 dolarów USA. Podstawę gospodarki Burkina Faso stanowi słabo rozwinięte rolnictwo, zatrudniające 65% zawodowo czynnej ludności i wytwarzające około 40% produktu krajowego brutto. Rozwój gospodarczy utrudniają częste susze i oddalenie od wybrzeży morskich. Skutki suszy w ostatnich latach wyrażają się między innymi sięgającymi 90% stratami w hodowli bydła. Zagraniczna pomoc była wykorzystywana w programach rozwoju tradycyjnych kooperatyw wiejskich zwanych nama (kopanie studni, budowa wodociągów i młynów, dystrybucja narzędzi i środków medycznych). W Burkina Faso uprawia się sorgo, proso, kukurydzę, trzcinę cukrową, maniok, pataty, bawełnę, sezam, ryż i orzeszki ziemne. Duże znaczenie ma hodowla bydła, kóz i owiec. Do głównych bogactw mineralnych kraju należą fosforyty, rudy manganu i cynku, miedź, uran, złoto, srebro, boksyty i marmur. Przemysł ogranicza się do zakładów obróbki surowców. Powstały zakłady przemysłu spożywczego (młyny, rzeźnie, browary i cukrownie), zakłady obuwnicze i oczyszczalnie bawełny. Ponad 1 mln ludności stanowią emigranci zarobkowi, poszukujący zatrudnienia w innych krajach Afryki Zachodniej.

W XIV w. na obszarze obecnej Burkina Faso powstały pierwsze państwa Mossich. Do najważniejszych zalicza się Wagadugu, Jatengę i Gurma. W latach 1896-1901 obszary zwane Górną Woltą, stawiające zacięty opór, zostały podbite przez Francuzów, od 1904 r. weszły w skład Francuskiej Afryki Zachodniej, a w latach 1919-32 stanowiły samodzielną jednostkę administracyjną. W 1932 r. podzielono ją między kolonie Niger, Sudan Francuski (czyli Mali) i Wybrzeże Kości Słoniowej. W 1947 r. rekonstytuowano Górną Woltę jako zamorskie terytorium Francji. Autonomiczna od 1958 r. republika Górnej Wolty w ramach Wspólnoty Francuskiej, w dniu 5 sierpnia 1960 r. uzyskała niepodległość. Na czele państwa stanął prezydent M. Yaméogo. W okresie niepodległego bytu kraj przeżył kilka zamachów wojskowych i wiele krwawych walk o władzę. W wyniku kolejnego zamachu w 1987 r. charyzmatyczny i kontrowersyjny prezydent Thomas Sankara został odsunięty od władzy, a potem zamordowany. Władzę przejął kapitan Blaise Compaoré, głowa państwa i szef rządu oraz przewodniczący Frontu Ludowego. Zainicjował politykę tak zwanej „narodowej naprawy błędów”. Od 1989 r. postępuje demokratyzacja kraju. Powstały partie polityczne, w referendum przyjęto nową konstytucję. Wybory prezydenckie w grudniu 1991 r. wygrał B. Compaoré, który był jedynym kandydatem. W wyborach parlamentarnych w 1992 r. zwyciężyła Organizacja na Rzecz Demokracji Ludowej – Ruch Pracy, stanowiąca zaplecze prezydenta. Do dzisiaj Blaise Compaoré jest prezydentem Burkinabe.

GAMBIA

Republika Gambia rozciąga się nad Oceanem Atlantyckim, wciśnięta długim pasem w obszar Senegalu, wzdłuż doliny dolnego i środkowego biegu rzeki Gambii. Ludowe powiedzenie mówi o Gambii jako o „bananie w zębach Senegalu”. Zajmuje obszar 11,295 tys. km2, a zamieszkuje ją blisko 1,5 mln ludności. Roczny przyrost naturalny sięga 3,2%. W stolicy Bandżul (do 1973 r. Bathurst) mieszka 60 tys. osób. Największym miastem jest jednak Serekunda (80 tys.). Funkcję języka oficjalnego pełni angielski. W powszechnym użyciu pozostają języki rodzime: wolof, fulfulde, mandingo, diula, sarakole i inne. Blisko 80% ludności mieszka na obszarach wiejskich; 85% stanowią muzułmanie, ponad 10% wyznawcy religii rodzimych, resztę – chrześcijanie. Jednostką monetarną kraju jest dalasi, który dzieli się na 100 bututów.

Gambię zalicza się do słabo rozwiniętych krajów rolniczych, o rocznym produkcie krajowym brutto 360 dolarów USA na 1 mieszkańca. W rolnictwie pracuje ponad 70% zawodowo czynnej ludności, która wytwarza około 35% produktu krajowego. Uprawia się tam orzeszki ziemne, ryż, bawełnę, proso, sorgo, kukurydzę, maniok i palmę oleistą. Rozwinięta jest hodowla bydła, owiec i kóz. W rejonie nadmorskim i wzdłuż rzeki Gambii ważną rolę odgrywa rybołówstwo. Wśród bogactw naturalnych na uwagę zasługują ilmenit i cyrkon. W kraju powstały nieliczne zakłady przemysłu spożywczego (głównie olejarnie), skórzanego, włókienniczego i drzewnego. Ważną rolę w gospodarce kraju (10% PKB) odgrywa turystyka. Na jej wyraźny rozwój wpłynęła powieść A. Haleya Korzenie. To właśnie w Gambii autor odszukał przodków swego klanu Kunte nad Kambay Bolong, identyfikowaną z rzeką Gambią, i poznał jego historię z ust miejscowego griota-barda. Od czasu opublikowania powieści i jej ekranizacji Gambię odwiedzają tysiące Amerykanów.

W 1618 r. brytyjscy handlarze niewolnikami założyli Fort James u ujścia Gambii do Oceanu Atlantyckiego (na obszarze obecnego Bandżul). Stamtąd kierowali w górę rzeki swoje panowanie ekonomiczne, a później i polityczne. Po wyparciu Francuzów, w 1816 r. utworzono tam kolonię brytyjską i zbudowano miasto Bathurst. W latach 1821-66 Gambia stanowiła część składową kolonii Sierra Leone, potem przyznano jej status odrębnej kolonii. Ostatecznie granice Gambii zostały ustalone na Konferencji Paryskiej w 1889 r. W okresie II wojny światowej Gambia stanowiła brytyjską bazę wojskową. 18 lutego 1965 r. uzyskała niepodległość, a w 1970 r. została przekształcona w republikę. Jest członkiem brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Od 1965 r. prezydentem i szefem rządu był Dauda Karaiba Jawara, bojownik o niepodległość kraju.

Ludność Gambii ma wiele wspólnego z ludnością Senegalu, mimo odmiennych doświadczeń kolonialnych tych krajów. Zamieszkują je po części te same grupy etniczne: Fulanie, Wolofowie i Mandingowie. Język wolof pełni funkcję lingua franca zarówno w Bandżul, jak i w innych ośrodkach miejskich Senegalu. W islamie obu krajów dominują te same bractwa religijne. Podobne są też ich gospodarki. Po próbie zamachu stanu, w Bandżul doszło w 1981 r. do utworzenia Konfederacji Senegambii, która nie doprowadziła jednak do politycznej jedności i została w 1989 r. rozwiązana. Od 26 lipca 1994 r. głową państwa i szefem rządu jest kapitan dr Yahya A.J.J. Jammeh. 22 stycznia 2000 r. stawiał czoła nieudanej próbie przewrotu. 10 kwietnia tegoż roku doszło do demonstracji studentów, domagających się osądzenia zabójcy ich kolegi, która przerodziła się w zamieszki. 16 osób straciło życie. Ambicje polityczne przejawia były prezydent, Sir Dauda Jawara, przebywający na wygnaniu w Wielkiej Brytanii.

GWINEA

Republika Gwinei leży nad Oceanem Atlantyckim i graniczy z Gwineą-Bissau, Senegalem, Mali, Wybrzeżem Kości Słoniowej, Liberią i Sierra Leone. Stolicą państwa jest Konakry, liczące około 950 tys. mieszkańców. Na powierzchni 245,9 tys. km2 mieszka 7,5 mln ludności. Roczny przyrost naturalny sięga 2,8%. Językiem oficjalnym i urzędowym kraju jest francuski. Do głównych języków rodzimych należą fulfulde, malinke i susu. Ponad 70% ludności zamieszkuje obszary wiejskie. 85% stanowią muzułmanie, 10% – chrześcijanie i 5% – wyznawcy religii rodzimych. Jednostką monetarną kraju jest frank gwinejski, który dzieli się na 100 centymów.

Podstawą gospodarki Gwinei (40% produktu krajowego brutto) jest mało wydajne rolnictwo. Uprawia się tam głównie ryż, maniok, proso, kukurydzę, kawę, banany, ananasy, orzeszki ziemne, trzcinę cukrową i palmę oleistą. Rozwija się hodowla bydła, kóz i owiec. Duże znaczenie ma eksploatacja lasów (głównie na opał) oraz rybołówstwo. Gwinea ma znaczne zasoby mineralne: boksyty (drugie miejsce w świecie w wydobyciu i pierwsze miejsce w Afryce w produkcji tlenku glinu), rudę żelaza, diamenty i złoto. Poza górnictwem rozwija się przemysł spożywczy, włókienniczy, drzewny i skórzany. Od 1984 r. postępuje liberalizacja centralnie sterowanej gospodarki, a od 1989 r. – reprywatyzacja przemysłu. Produkt krajowy brutto wynosi 480 dolarów USA na 1 mieszkańca.

Na przełomie I i II tysiąclecia północno-wschodnia część dzisiejszej Gwinei wchodziła w skład imperium Ghany. W XIII wieku w jej wschodniej części znajdował się polityczny ośrodek imperium Mali. Na płaskowyżu Futa Dżalon rozprzestrzeniła się koczownicza ludność fulańska. Na początku XVIII wieku zislamizowani Fulanie podjęli świętą wojnę z ludami Dżalonke, Susu oraz ze swymi „pogańskimi” braćmi, w wyniku której powstało teokratyczne, dobrze zorganizowane państwo Futa Dżalon. W drugiej połowie XIX wieku przywódca Malinke imieniem Samori Ture (1830-1900), zwany „Napoleonem Sudanu”, utworzył potężne państwo w interiorze Gwinei i Wybrzeża Kości Słoniowej. Zawierając coraz to nowe przymierza, sprawując kontrolę nad handlem bronią, a także produkując własną broń i amunicję, prowadził zaciętą walkę z francuskimi i angielskimi oddziałami kolonialnymi. W 1898 r. został pokonany, schwytany i dożywotnio osadzony na wyspie Ogoe.

W 1891 r. utworzono kolonię Gwinea Francuska, która od 1904 r. wchodziła w skład Francuskiej Afryki Zachodniej. Rozpowszechniła się tam gospodarka plantacyjna. Francuska administracja doprowadziła do upadku przedkolonialnych struktur politycznych. W 1947 r. wprowadzono ograniczony samorząd, a w referendum z 1958 r. Gwinejczycy opowiedzieli się za pełną niezależnością. 2 października 1958 r. Gwinea uzyskała niepodległość. Po masowym wyjeździe Francuzów republika Gwinei otrzymała pomoc od Ghany oraz ZSRR. Pierwszym prezydentem kraju został Sekou Touré, charyzmatyczny przywódca Demokratycznej Partii Gwinei (1958-84), potomek sławnego Samoriego Ture. Przeprowadził on reformy o lewicowym charakterze, dokonał afrykanizacji kadr i utrwalił system jednopartyjny. Wobec naruszania praw człowieka 2 mln ludzi opuściło kraj, a tysiące znalazły się w więzieniach. 3 kwietnia 1984 r., w tydzień po śmierci Sekou Touré, w wyniku przewrotu wojskowego głową państwa został płk Lansana Conté. Nowy rząd przyjął Program Dostosowawczy MFW, który doprowadził do likwidacji wielu struktur socjalistycznych, jednak kosztem znacznego obniżenia poziomu życia ludności. Stało się to przyczyną poważnych zamieszek w miastach. Na drodze do demokratyzacji życia w 1990 r. przyjęta została nowa konstytucja, zakładająca utworzenie 2-partyjnego systemu parlamentarnego. Od 19 grudnia 1993 r. na czele państwa stoi demokratycznie wybrany, emerytowany generał, prezydent Lansana Conté. Podejmuje się próby wprowadzenia modyfikacji w ordynacji wyborczej (między innymi przedłużenia kadencji prezydenta do 7 lat i zniesienia limitu wieku). Ma to zapewnić L. Conté dożywotnie sprawowanie urzędu. W ostatnich latach Gwinea boryka się z problemem uchodźców z Liberii i Sierra Leone, którzy w liczbie przekraczającej pół miliona napłynęli na południowe obszary kraju.

GWINEA-BISSAU

Republika Gwinei-Bissau leży nad Oceanem Atlantyckim, graniczy z Senegalem i Gwineą. Stolicą państwa jest Bissau (140 tys. mieszkańców). Blisko 1,2 mln ludzi mieszka na obszarze o powierzchni 36,125 tys. km2. Roczny przyrost ludności sięga 2,2%. Mieszkańcy miast stanowią 30% populacji kraju. Językiem oficjalnym jest portugalski. Wśród języków rodzimych największe znaczenie mają crioulo, fulfulde, mandingo, mandżara i balante. W życiu religijnym dominują wyznawcy kultów rodzimych (60%). Muzułmanie i chrześcijanie stanowią odpowiednio 34% i 6%. Jednostką monetarną kraju jest peso, które dzieli się na 100 centavos.

Gwinea-Bissau należy do najbiedniejszych krajów świata. Roczny produkt krajowy brutto wynosi 180 dolarów USA na 1 mieszkańca. Podstawą gospodarki jest rolnictwo, w którym znajduje zatrudnienie 80% ludności zawodowo czynnej, wytwarzającej około 55% produktu krajowego brutto. Głównymi uprawami są ryż i orzeszki ziemne. Ponadto uprawia się kukurydzę, maniok, sorgo, pataty, banany, trzcinę cukrową, palmę oleistą i palmę kokosową. Hoduje się bydło, trzodę chlewną, owce i kozy. Duże znaczenie ma także rybołówstwo. Spółki joint-ventures, radziecko-gwinejska Estrela do Mar i francusko-gwinejska SEMPESCA eksploatowały duże zasoby ryb na wybrzeżu Gwinei-Bissau. W kraju występują złoża boksytów i fosforytów, ale nie są one dotychczas eksploatowane. Przemysł ogranicza się do przetwórstwa rolnego (łuszczarnie ryżu, olejarnie, piwowarstwo, produkcja napojów orzeźwiających).

Od XIII do XVI wieku terytorium dzisiejszej republiki Gwinei-Bissau wchodziło w skład najpierw imperium Mali, potem – Songhaj. Od XV wieku zaznacza się tam obecność Portugalczyków. Do XIX wieku był to obszar intensywnego handlu niewolnikami, wywożonymi do Portugalii, na Wyspy Zielonego Przylądka i do Brazylii. Do 1879 r. obszar obecnej Gwinei-Bissau stanowił część portugalskich posiadłości zarządzanych przez gubernatora Wysp Zielonego Przylądka. Później stworzono tam odrębną kolonię zwaną Gwinea Portugalska, pomniejszoną o tereny przekazane Francji na mocy porozumienia z 1886 r. W 1956 r. uzyskała ona status prowincji zamorskiej Portugalii. W kraju tym odwoływano się do pracy przymusowej, a prawa obywatelskie przysługiwały zaledwie garstce assimilados. Wzrost dążeń niepodległościowych doprowadził do wybuchu walki zbrojnej, organizowanej przez Afrykańską Partię Niepodległości Gwinei i Wysp Zielonego Przylądka, na której czele stał legendarny Amilcar Cabral (1924-73). Przyczyniła się ona w końcu do wycofania się wojsk portugalskich i uznania przez Portugalię niepodległości Republiki, proklamowanej jednostronnie w dniu 24 września 1973 r. W tym samym roku zamordowany został Amilcar Cabral. Przywództwo partii przejął jego brat Luis Cabral, pierwszy prezydent Gwinei-Bissau. Niepodległa republika stała się państwem o jednopartyjnym systemie, z gospodarką centralnie planowaną. Na skutek przewrotu w listopadzie 1981 r. obalony został L. Cabral, a władzę przejął komandor Joao Vieira. Nowe władze utrzymały dotychczasowy charakter państwa, lecz zdystansowały się od idei połączenia go z Wyspami Zielonego Przylądka. W 1987 r. rząd przyjął Program Dostosowawczy MFW. W 1991 r. zezwolono na tworzenie nowych partii politycznych. W maju 1999 r. doszło do zamachu stanu. Po siedmiu miesiącach wojny domowej, 5 lutego 2000 r. na czele państwa stanął Kumba Yallah, przywódca Partii Odnowy Społecznej. Po raz pierwszy od 1975 r. Partia Niepodległości Gwinei i Wysp Zielonego Przylądka znalazła się w opozycji.

LIBERIA

Republika Liberii rozciąga się nad Oceanem Atlantyckim i graniczy z Sierra Leone, Gwineą i Wybrzeżem Kości Słoniowej. Na powierzchni 111,4 tys. km2 mieszka blisko 3 mln ludności. Monrowia, stolica kraju, liczy 350 tys. mieszkańców. Roczny przyrost naturalny jest bardzo wysoki i wynosi 3,4%. Angielski stał się językiem urzędowym, a do najważniejszych języków rodzimych należą mande, kru, bassa, wai, kpelle, dan, loma, grebo i mandingo. Około 60% ludności mieszka na obszarach wiejskich. 65% stanowią chrześcijanie, 20% – wyznawcy religii rodzimych i 15% – muzułmanie. Przez ponad 400 lat ludzie posługujący się językami kru z południowo-wschodniej Liberii pracowali na europejskich statkach jako żeglarze i nawigatorzy oraz jako robotnicy portowi. Stworzyli też społeczności handlowe w takich portach, jak Freetown, Akra czy Kalabar. W 1915 r. ich bunt przeciwko rządowi liberyjskiemu doprowadził do zbombardowania przez USA tak zwanego wybrzeża Kru. Jednostką monetarną kraju jest dolar liberyjski, który dzieli się na 100 centów.

Liberia jest krajem rolniczym, słabo rozwiniętym. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosi około 500 dolarów USA. W rolnictwie pracuje 70% zawodowo czynnych, którzy wytwarzają 33% produktu krajowego brutto. Główną rośliną eksportową jest kauczukowiec. Ponadto uprawia się kawę, kakao, palmę oleistą, maniok, ryż, banany, pataty, jam i trzcinę cukrową. Występowanie muchy tse-tse nie pozwala na rozwinięcie hodowli. Lasy dostarczają cennych gatunków drewna, jak heban czy palisander. Rybołówstwem zajmują się głównie ludy z grupy językowej kru. Wśród surowców mineralnych na uwagę zasługują: ruda żelaza, diamenty, złoto oraz dotychczas nie eksploatowane złoża boksytów, rud miedzi, chromu, manganu, cynku, cyny, ołowiu i uranu. Liberia produkuje energię elektryczną, ale jej przemysł jest słabo rozwinięty; obejmuje przetwórstwo surowców mineralnych i rolnych, przemysł farmakologiczny, włókienniczy i chemiczny. Liberia ma rafinerię ropy naftowej. Kraj ten słynie z taniej bandery i pod względem nośności floty handlowej zajmuje pierwsze miejsce w świecie.

Republika Liberii szczyci się w Czarnej Afryce wyjątkową na swój sposób historią. Wraz z Etiopią uniknęła ona panowania kolonialnego. Od końca XV wieku na jej obszary docierali Europejczycy, utrzymując z miejscową ludnością sporadyczne kontakty handlowe. Od 1822 r. Amerykańskie Towarzystwo Kolonizacyjne osiedlało tam wyzwolonych niewolników, głównie z USA (zwanych Amerykano-Liberyjczykami) oraz niewolników uwolnionych przez flotę amerykańską i brytyjską (tak zwanych Kongijczyków). W 1847 r. proklamowano niepodległą republikę Liberii. W latach 1847-1980 sprawowała w niej władzę elita wywodząca się spośród Afro-Amerykanów, licząca zaledwie 3% ludności, zgrupowana wokół True Whig Party (Prawdziwej Partii Wigów). Do końca XIX wieku osadnicy toczyli zacięte walki z miejscową ludnością, którą pozbawiano wszelkich praw. W XX wieku społeczeństwo liberyjskie przeżywało procesy zmian pod wpływem rozkwitu kauczukowych plantacji Firestone’a czy rozwoju przemysłu wydobywczego. Prezydent William Tubman (1944-71) zapoczątkował politykę zjednoczenia narodowego oraz politykę otwartych drzwi dla zachęcenia obcych inwestorów. Za rządów Williama Tolberta (1971-80) zaczęły narastać konflikty społeczne i pogłębiła się nierówność ekonomiczna. Doprowadziły one do wojskowego zamachu stanu, w wyniku którego, po śmierci Tolberta, władzę przejęła Ludowa Rada Ocalenia pod przywództwem sierżanta S.K. Doe. Został on głową państwa i szefem rządu.

S.K. Doe wywodził się z grupy etnicznej Krahn. Był przeto pierwszym miejscowym prezydentem; fakt ten stwarzał nadzieje na zasadnicze zmiany. Rozwiązano niektóre instytucje starego porządku w rodzaju True Whig Party czy Masonic Temple (uważanej za tajny rząd Liberii), zawieszono Izbę Senatu. Ludowa Rada Ocalenia zapowiadała powrót do władzy cywilnej w 1986 r. Uchwalono konstytucję i zniesiono (wybiórczo) zakaz działalności partii politycznych. W wyborach prezydenckich z 1985 r., dość powszechnie kwestionowanych, zwyciężył gen. Doe. Wkrótce potem przebywający na wygnaniu generał Thomas Quiwonkpa podjął nieudaną próbę zamachu stanu, w wyniku którego zginęło 11,5 tys. ludzi. Nowy prezydent został zaprzysiężony, ale pod koniec lat 80. jego autorytarne rządy dały się we znaki. Pogłębiający się kryzys gospodarczy spowodował wzrost napięcia i wybuch wojny domowej w grudniu 1989 r. Niewielka grupa rebeliantów pod przywództwem Charlesa Taylora, zwana Narodowym Frontem Patriotycznym, zaatakowała hrabstwo Nimba, a w lipcu 1990 r. znalazła się na przedmieściach Monrowii. Do akcji wkroczyła trzecia siła pod przywództwem Prince’a Johnstona. Stolica kraju pogrążyła się w krwawej anarchii. We wrześniu 1990 r. wysłano do Liberii pokojowe siły rozjemcze ECOWAS. Wkrótce potem jednostki lojalne wobec Johnsona zraniły i schwytały gen. Doe w czasie zasadzki zorganizowanej w głównej siedzibie sił pokojowych. Podczas konferencji mediacyjnej w Bandżulu (Gambia) utworzono Rząd Tymczasowy i powołano A. Sawyera na stanowisko tymczasowego prezydenta i szefa rządu. W 1993 r. przedstawiciele stron konfliktu podpisali porozumienie pokojowe. Przewodniczącym Narodowego Rządu Tymczasowego został prof. Wilton S. Sankawulo. Obecnie na czele państwa stoi prezydent Charles Ghankay Taylor. Trwająca kilka lat wojna domowa doprowadziła do wyniszczenia kraju i emigracji ponad 1 mln ludności.

MALI

Republika Mali jest państwem Afryki Zachodniej pozbawionym dostępu do morza. 3/4 kraju leży w obrębie Sahary. Mali graniczy z Mauretanią, Senegalem, Gwineą, Wybrzeżem Kości Słoniowej, Burkina Faso, z Nigrem i Algierią. Rozciąga się na obszarze 1,240 tys. km2, zamieszkanym przez około 10 mln ludności. Stolica kraju, Bamako, liczy 800 tys. mieszkańców. Roczny przyrost ludności sięga 2,7%. Językiem oficjalnym kraju jest francuski. Do głównych języków miejscowych należą bamana (bambara), tamaszek, dogon, fulfulde, malinke i songhai. Na wsi mieszka 79% ludności. 90% stanowią muzułmanie, około 9% – wyznawcy religii rodzimych, a resztę chrześcijanie. Jednostką monetarną kraju jest frank CFA, który dzieli się na 100 centymów.

Mali należy do grupy najbiedniejszych państw świata, z rocznym produktem krajowym brutto 260 dolarów USA na 1 mieszkańca. Podstawę gospodarki stanowi rolnictwo, które wytwarza 44% produktu krajowego brutto i zatrudnia 85% zawodowo czynnych. Pola uprawne spotyka się głównie w dolinach rzek Senegalu i Nigru. Rosną tam: proso, sorgo, kukurydza, ryż, trzcina cukrowa, bawełna, orzeszki ziemne i maniok. Na obszarach półsuchych duże znaczenie ma hodowla (w tym hodowla koczownicza) bydła, osłów, wielbłądów, kóz i owiec. Rozwija się też rybołówstwo śródlądowe. W Mali występują godne uwagi i częściowo eksploatowane surowce mineralne: boksyty, ruda żelaza, mangan, lit, fosforyty, kaolin, sól, miedź, uran, wapień i złoto. Słabo rozwinięty przemysł, ogranicza się do zakładów przemysłu włókienniczego i spożywczego. Powstało kilka cementowni i zakładów metalurgicznych. Na uwagę zasługuje dobrze rozwinięte rzemiosło (głównie tkactwo, garncarstwo i przetwórstwo skór).

Na obszarze dzisiejszej republiki Mali rozciągały się trzy wielkie imperia zachodnioafrykańskie: złotonośna Ghana (III-XIII w.), Mali (VIII-XVIII wiek) i Songhaj (VII-XVI wiek). Kolejno zdobywały one dominującą pozycję w krainie geograficznej zwanej Sudanem Zachodnim: Ghana w IX-XI, Mali w XIV i Songhaj w XV i XVI wieku. Ważną rolę w ich konsolidacji odgrywała religia islamu. Epos o Sundiacie Keita, potężnym władcy Mali z XIII wieku, należy do arcydzieł klasycznej literatury afrykańskiej. Po upadku Songhaju w wyniku podboju marokańskiego przy końcu XVI wieku, na obszarze obecnego Mali powstały liczne nowe państwa, w tym państwa Bambarów, zwane Kaarta i Segu, a później teokratyczne państwa Fulanów i Tukulerów. Zapoczątkowana w XVIII wieku penetracja europejska doprowadziła w drugiej połowie XIX stulecia do stopniowej kolonizacji tych obszarów przez Francuzów. W 1890 r. na obszarze między Nigrem a Senegalem powstała odrębna jednostka administracyjna, Sudan Francuski, który w 1904 r. został włączony do Francuskiej Afryki Zachodniej, a od 1920 r. w jej ramach tworzył kolonię o nazwie Sudan Francuski. Pod wpływem ruchu niepodległościowego w 1946 r. powstał Związek Sudański, a w 1958 r. została ogłoszona Republika Sudanu Zachodniego, która w latach 1959–60 tworzyła Federację Mali z Senegalem oraz przez kilka tygodni z Dahomejem i Górną Woltą. Po jej rozpadzie, 22 września 1960 r. powstała niepodległa republika Mali w jej obecnych granicach. Senegal i Mali dalej współpracują jednak ze sobą w ramach Organizacji ds. Rozwoju Rzeki Senegal.

Pierwszy prezydent, M. Keita (1960-68) dążył do wprowadzenia w kraju elementów gospodarki socjalistycznej i do zacieśnienia kontaktów z ZSRR, bez zrywania stosunków z Zachodem. W 1968 r. doszło do wojskowego zamachu stanu. Władzę przejął Wojskowy Komitet Wyzwolenia Narodowego z gen. Musą Traoré na czele. Wznowiona została współpraca z Francją. W 1974 r. uchwalono nową konstytucję, wprowadzającą jednopartyjny system prezydencki. Dwa lata później grupa rządząca utworzyła partię o nazwie Demokratyczny Związek Ludu Malijskiego. Przyjęto program liberalizujący gospodarkę w ramach Programu Dostosowawczego MFW. Mimo kryzysu gospodarczego, spotęgowanego przez wieloletnie susze, i mimo zamieszek studenckich M. Traoré został ponownie wybrany na prezydenta w 1979, a następnie w 1985 r. Realizacja liberalnego programu napotkała jednak na poważne trudności. W marcu 1991 r. prezydent M. Traoré został odsunięty od władzy. W styczniu 1992 r. zatwierdzono w referendum nową konstytucję. Wybory prezydenckie i parlamentarne w 1992 r. wygrała partia Sojusz na Rzecz Demokracji. Prezydentem Mali w dniu 8 czerwca 1992 r. został A.O. Konaré (który w 1975 r. uzyskał w Uniwersytecie Warszawskim stopień naukowy doktora w zakresie historii i archeologii). Na dwa lata przed wygaśnięciem mandatu A.O. Konaré rozpoczął prawdziwą ofensywę, zmierzającą do utrwalenia swego wizerunku w opinii publicznej jako człowieka zwalczającego korupcję: pod hasłem walki z korupcją wygrał on wybory w 1997 r. Ponieważ konstytucja Mali zezwala tylko na dwie kadencje prezydenckie, prawdopodobnym jego następcą w 2002 r. będzie Ibrahim Boubacar Keita, choć kandydatem na to stanowisko jest także Amadou Toumani Toure, były prezydent w czasie rządów przejściowych (1991-1992).

Dzisiejsze Mali rozsławiają Dogoni, niewielka grupa etniczna zamieszkująca wyżynę Bandiagara. Ich wierzenia religijne opierają się na wnikliwych obserwacjach astronomicznych i rządzą życiem powszednim. Wielka Maska nawiązuje do mitu o stworzeniu i o porządku bożym na ziemi. Co 60 lat rzeźbi się nową maskę, przedstawiającą przodka Dogonów, który jako pierwszy uległ Śmierci. Wielka Maska jest nazywana „duszą Dogonów”.

MAURETANIA

Mauretańska Republika Islamska leży nad Oceanem Atlantyckim i graniczy z Saharą Zachodnią, Algierią, Mali i z Senegalem. Większa część Mauretanii znajduje się w obrębie Sahary. W stolicy kraju, Nawakszut (Nouakchott), mieszka ćwierć miliona ludności. Powierzchnia kraju wynosi 1,025,5 mln km2, a zaludnia go blisko 2,2 mln obywateli. 1/4 stanowią koczownicy. Roczny przyrost naturalny przekracza 3,2%, przy wskaźniku narodzin sięgającym prawie 5%. Językami oficjalnymi są arabski i francuski, zaś w życiu codziennym używa się języka hasanija, bamana (bambara), fulfulde, sarakole, wolof i berberskiego. 60% ludności mieszka lub koczuje na obszarach wiejskich. Susza lat 70. i 80. spowodowała masowy napływ ludności koczowniczej do miast. Niemal 100% wyznaje sunnicki islam. Jej 80% stanowią Maurowie, czyli ludzie pochodzenia arabsko-berberskiego. Nad rzeką Senegal mieszkają czarni Afrykanie: Wolofowie, Tukulerzy, Soninke i Fulanie. Jednostką monetarną kraju jest ouguiya, która dzieli się na 5 khoumsów.

Mauretania to kraj słabo rozwinięty, uzależniony od pomocy zagranicznej. Podstawę gospodarki stanowi rybołówstwo. Ważną rolę odgrywa też koczownicze pasterstwo (hodowla bydła, wielbłądów, kóz i owiec). Grunty rolne zajmują poniżej 1% powierzchni. W dolinie Senegalu oraz w oazach uprawia się proso, sorgo, palmę daktylową, kukurydzę, pszenicę i rośliny strączkowe. Na obszarach pustynnych występują złoża rud żelaza. Ponadto wydobywa się gips i miedź. Złoża fosforytów i złota nie są dotychczas eksploatowane. Przemysł ogranicza się do przetwórstwa ryb.

Tereny Mauretanii były zamieszkane przez ludy murzyńskie i plemiona berberskie wchodzące w skład konfederacji Sanhadża. W XI wieku Almorawidzi wyruszyli stąd na podbój Afryki Północnej i Półwyspu Iberyjskiego oraz z misją islamizacji państw Afryki Zachodniej. W XVII i XVIII wieku tereny te były kontrolowane przez Maroko. Rywalizacja mocarstw europejskich na tych obszarach zakończyła się w 1817 r. podporządkowaniem ich wpływom francuskim. Od 1903 r. Mauretania była protektoratem, a od 1920 r. – kolonią francuską w składzie Francuskiej Afryki Zachodniej. W 1958 r. stała się autonomiczną Mauretańską Republika Islamską w ramach Wspólnoty Francuskiej, a 28 listopada 1960 r. uzyskała pełną niepodległość. Pierwszym prezydentem i szefem rządu został M.U. Daddah. W 1979 r. Mauretania oficjalnie zrzekła się roszczeń do Sahary Zachodniej. W wyniku wojskowych zamachów stanu w 1978 i 1979 r. władzę objął Wojskowy Komitet Odrodzenia Narodowego. Kolejny zamach w 1984 r. zapoczątkował dyktaturę pułkownika Ould Taya. W 1991 r. uchwalono nową konstytucję, a wybory parlamentarne w 1992 r. wygrała prezydencka Demokratyczno-Społeczna Partia Republikańska. Prezydentem został Ould Taya, który funkcję głowy państwa pełni od 12 grudnia 1984 r.

Mauretania jest jednym z nielicznych państw na świecie, gdzie do dzisiaj przetrwało niewolnictwo. W 1980 r. zostało ono oficjalnie zniesione, ale organizacja obrony praw człowieka Africa Watch szacuje, że nadal około 100 tys. czarnych niewolników usługuje swym mauretańskim panom.

NIGER

Prawie cały obszar Republiki Nigru leży w południowej części Sahary. Kraj ten nie ma dostępu do morza. Graniczy z Algierią, Libią, Czadem, Nigerią, Beninem, Burkina Faso i Mali. Stolicą Nigru jest Niamej (450 tys.). Na obszarze 1,267 tys. km2 mieszka blisko 9 mln ludności. Roczny przyrost naturalny wynosi 3%. Oficjalnym językiem kraju jest francuski, a w życiu codziennym używa się między innymi języków hausa, zarma, kanuri, fulfulde i tamaszek. Blisko 80% ludności mieszka na obszarach wiejskich. Ponad 80% stanowią muzułmanie, 15% – wyznawcy religii rodzimych, a resztę – chrześcijanie. Najliczniejszą grupą etniczną są Hausowie. W Nigrze mieszkają też Songhajowie, ludność Dżerma, Dendi, Fulanie i Tuaregowie. Jednostką monetarną kraju jest frank CFA, który dzieli się na 100 centymów.

Niger jest jednym z najuboższych państw świata: roczny produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosi 290 dolarów USA. Podstawą gospodarki kraju jest rolnictwo, wytwarzające 40% produktu krajowego brutto, mocno zagrożone długotrwałymi suszami. W drugiej połowie lat 70. spowodowały one straty w hodowli sięgające 60%. W Nigrze uprawia się głównie rośliny żywieniowe (proso, sorgo, ryż, orzeszki ziemne i rośliny strączkowe) oraz rośliny przemysłowe (bawełna, trzcina cukrowa). Dużą rolę odgrywa pasterstwo, w tym hodowla bydła, wielbłądów, osłów, owiec i kóz. Wśród zasobów naturalnych największe znaczenie mają rudy uranu, wydobywane na wyżynie Air. Ponadto eksploatuje się węgiel kamienny (Agades) i złoto. Znane są złoża fosforytów, rud miedzi i żelaza. Przemysł spożywczy, włókienniczy, skórzany i wytwórstwa materiałów budowlanych koncentruje się w Niamej. Rozwinięte jest również rzemiosło: tkactwo, garncarstwo, wyroby ze skóry i z miedzi. Niger przecinają dwie drogi transsaharyjskie: z Algierii przez Zinder do Nigerii oraz z Mali przez Niamej do Beninu.

Od średniowiecza na obszarze Nigru ścierały się wpływy trzech jednostek politycznych: Songhaju, Kanem-Borno i miast-państw hausańskich. Północ kraju opanowały koczownicze plemiona Tuaregów. Na początku XIX wieku rywalizujące ze sobą państewka Hausa zostały podbite w wyniku świętej wojny przez Fulanów, których przywódcą był Szajch Usman dan Fodio. Początkowo tereny te, spacyfikowane przez Francuzów u schyłku XIX wieku, pozostawały pod zarządem wojskowym, ale w 1911 r. zostały włączone do Francuskiej Afryki Zachodniej. Odrębną kolonią Niger stał się w 1922 r. W 1958 r. uzyskał autonomię w ramach Wspólnoty Francuskiej, a od 3 sierpnia 1960 r. jest państwem niepodległym. Do 1974 r. był zarządzany przez administrację cywilną, z prezydentem Hamani Diori na czele. Długotrwała susza (1968-74) spowodowała klęskę głodu. Fakt ten wykorzystał podpułkownik Seyni Kountché, który dokonał zamachu stanu i wprowadził rządy Najwyższej Rady Wojskowej. Ogłosiła ona program rozwoju gospodarczego i zapoczątkowała stopniową liberalizację gospodarki. W latach 1984-85 nastąpił okres kolejnej suszy, na skutek której usunięto z kraju nie wywodzące się z Nigru plemiona Tuaregów. Po śmierci S. Kountché w 1989 r. głową państwa został A. Saibou. W 1989 r. odbyło się referendum konstytucyjne oraz wybory prezydenckie. Na siedmioletnią kadencję prezydencką wybrany został A. Saibou. Jednakże wydarzenia 1991 r. (demonstracje studenckie, strajk generalny i zbrojne ataki Tuaregów na budynki publiczne) doprowadziły do kolejnego referendum konstytucyjnego i do nowych wyborów prezydenckich w 1993 r., które wygrał M. Ousmane, przywódca Konwencji Demokratycznej i Społecznej. 27 stycznia 1996 r. w wyniku zamachu władzę przejął pułkownik Ibrahim Barre Mainasara. W kwietniu 1999 r. został on zamordowany przez członków jego gwardii osobistej. Obecnie prezydentem Nigru jest Mamadou Tandja. Za jego rządów zaznaczył się powolny proces demokratyzacji kraju.

NIGERIA

Federacyjna Republika Nigerii, zwana „olbrzymem Afryki”, leży nad Zatoką Gwinejską i graniczy z Beninem, Nigrem, Czadem i Kamerunem. Pierwszą stolicą państwa był położony na wybrzeżu Lagos (około 6 mln mieszkańców), a od grudnia 1991 r. jest nią nowo wybudowane miasto Abudża. Powierzchnia kraju wynosi 923,8 tys. km2, a zamieszkuje go około 120 mln ludzi. Nigeria zajmuje więc 1 miejsce w Afryce pod względem liczby ludności. Roczny przyrost naturalny wynosi 3,3%. Językiem urzędowym Nigerii jest angielski. Używa się w niej około dwustu pięćdziesięciu języków rodzimych; do najważniejszych należą hausa, joruba, ibo, efik, idoma, ibibio, kanuri i nupe. Szacuje się, że Hausa stanowią ponad 20% ludności, Jorubowie blisko 20%, Ibo 18%, Fulanie 11% i Ibibio 6%. Na wsi mieszka nadal 77% ludności. Religię islamu wyznaje około 45% obywateli, chrześcijaństwo – 40%, a wyznawcy religii miejscowych stanowią 15%. Jednostką monetarną kraju jest naira, która dzieli się na sto kobo.

Mimo dużego potencjału gospodarczego produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosi około 300 dolarów USA. Ponad 35% produktu krajowego brutto wytwarza rolnictwo, które jednak nie zaspokaja krajowego zapotrzebowania na żywność. Ziemie uprawne stanowią 1/3 powierzchni kraju. Dostarczają one jamu, manioku, prosa, ryżu, kukurydzy, sorga, bananów, plantanów, patatów i kolokazji. Z roślin przemysłowych uprawia się orzeszki ziemne, bawełnę, trzcinę cukrową, kakaowce, palmy oleiste, kauczukowce, bawełnę, indygo, kawę i tytoń. Ważną rolę odgrywa eksploatacja lasów. Pasterstwo bydła jest rozwinięte głównie na północy. W całym kraju hoduje się kozy i owce. Na wybrzeżu i nad jeziorem Czad rozwija się rybołówstwo. Do najważniejszych surowców mineralnych należą ropa naftowa, węgiel, ruda żelaza i uranu, wapienie, kolumbit, cyna, cynk i ołów. Głównym źródłem dochodów jest eksploatacja ropy naftowej. Pod względem jej wydobycia Nigeria zajmuje dziewiąte miejsce na świecie. Ma też duże zasoby gazu ziemnego. W przemyśle dominują zakłady spożywcze i włókiennicze. W latach 70. rozwinął się przemysł maszynowy, środków transportu, chemiczny, rafineryjny i metalowy.

W średniowieczu na obszarze dzisiejszej Nigerii powstały i rozwinęły się miasta-państwa Hausów i Jorubów, królestwo Benin (znane ze swych rzeźb w brązie) i Kanem (od XIV wieku zwane Borno), w większości wcześnie zislamizowane. Od drugiej połowy XV wieku rozpoczęła się penetracja europejska na wybrzeżu. Sto lat później rozwinął się intensywny handel niewolnikami, a obszar nadmorski uzyskał nazwę Wybrzeża Niewolniczego. Od połowy XIX wieku rozpoczął się podbój Nigerii przez Brytyjczyków. Podporządkowali oni sobie cały kraj, w tym kalifat Sokoto na północy, i w 1914 r. utworzyli Kolonię i Protektorat Nigerii. Zawiadywali krajem, stosując politykę „dziel i rządź” oraz odwołując się do pośredniego systemu zarządzania.

Wielokrotne wystąpienia antybrytyjskie i działalność powstających partii politycznych doprowadziły do przyznania Nigerii niepodległości (w ramach brytyjskiej Wspólnoty Narodów) w dniu 1 października 1960 r. Władze kolonialne zapoczątkowały federalną strukturę kraju, składającego się z Regionu Północnego, zdominowanego przez Hausów, z Regionu Zachodniego zamieszkanego przez Jorubów i z Regionu Wschodniego, w którym prym wiedli Ibowie. W 1963 r. przekształcono Nigerię w Republikę. Pierwszym prezydentem kraju został dotychczasowy gubernator generalny N. Azikiwe, a premierem – Abubakar Tafawa Balewa. Walka polityczna doprowadziła wkrótce do zantagonizowania trzech największych grup etnicznych. Każdy z regionów groził w swoim czasie odłączeniem się od Federacji. W wyniku dwóch wojskowych zamachów stanu w 1966 r. zawieszono konstytucję i zakazano działalności partii politycznych. Przewodniczącym Najwyższej Rady Wojskowej i szefem rządu został gen. Y. Gowon. Na skutek wzrostu nastrojów separatystycznych i walk między ludnością Ibo a Hausa w 1967 r. doszło do secesji Regionu Wschodniego i proklamowania republiki Biafry. Zapoczątkowało to krwawą wojnę domową w latach 1967-70, która zakończyła się klęską secesjonistów i pociągnęła za sobą od 1 do 2 mln ofiar.

Nastąpił okres udanego procesu pojednania narodowego. Wojskowy rząd Y. Gowona (1966-75) przeprowadził restrukturyzację systemu federalnego, dokonując podziału kraju na 12 stanów. Zapoczątkowało to niekończący się proces fragmentacji państwa: w 1976 r. było już 19 stanów, w 1991 – 30, a od października 1996 r. Nigeria ma 36 stanów. Boom naftowy, który nastąpił po zakończeniu konfliktu zbrojnego, przyśpieszył proces tworzenia narodu. Korupcja i niepokoje społeczne doprowadziły jednak do kolejnych zamachów stanu: w 1975, 1976, 1983 i 1985 r. W 1975 r. władzę przejął gen. Murtala Muhammad, zamordowany 13 lutego 1976 r. w wyniku nieudanego zamachu stanu. Jego następcą został O. Obasanjo, zmierzający do integracji wieloetnicznego społeczeństwa i do przekazania władzy cywilom. Uchwalono nową konstytucję, przyjmując zmodyfikowaną wersję parlamentaryzmu amerykańskiego i odrzucając obowiązujący wcześniej model brytyjski. Na czele państwa stanął w 1979 roku cywilny prezydent Shehu Shagari. Szybki rozwój gospodarczy na początku lat 1980. został zahamowany w 1983 r. kryzysem naftowym i gwałtownym wzrostem zadłużenia zagranicznego. W ostatnim dniu roku 1983 doszło do zamachu stanu, w wyniku którego władzę zdobył major-generał Muhammad Buhari. Usprawiedliwiał on przejęcie władzy przez wojskowych koniecznością podjęcia drastycznych kroków dla rozwiązania problemów ekonomicznych. Ogłosił „Wojnę z Niezdyscyplinowaniem”, którą zapoczątkowały procesy sądowe wytoczone wielu politykom oskarżanym o malwersacje. 27 sierpnia 1985 r. major-generał Ibrahim Babangida stanął na czele kolejnego przewrotu, zarzucając Buhariemu między innymi naruszanie praw człowieka. Uwolnił aresztowanych dziennikarzy i polityków. W 1989 r. zatwierdzono nową konstytucję i rozpoczęto proces przekazywania władzy cywilom, który miał się zakończyć w sierpniu 1993 r. Prezydent Babangida unieważnił jednak wybory prezydenckie z czerwca 1993 r. i wstrzymał tym samym proces demokratyzacji kraju. W lipcu zrezygnował z urzędu prezydenta, przekazując władzę Radzie Przejściowej. W listopadzie 1993 władzę przejął gen. Sani Abacha, zostając głową państwa i dowódcą sił zbrojnych. Rozpoczął się kolejny proces przygotowawczy do przywrócenia rządów cywilnych. Abachę uważano za poważnego kandydata na urząd prezydenta. 8 czerwca 1998 r. zmarł on jednak nagle na atak serca. Rządząca Wojskowa Rada Przejściowa wybrała na głowę państwa Abdulsalamiego Abubakara, który z niewielkim opóźnieniem, ale z żelazną konsekwencją kontynuował program przejścia do władzy cywilnej. 28 lutego 1999 r. na prezydenta kraju został wybrany O. Obasanjo, przywódca Ludowej Partii Demokratycznej, w latach 1976-79 wojskowy przywódca Nigerii. Pokojowo przekazał niegdyś władzę cywilom, czym zyskał sobie szacunek i sławę na całym świecie. W dniu 29 maja 1999 r. O. Obasajno został zaprzysiężony i objął urząd prezydenta Nigerii.

Nigeryjczyk Wole Soyinka z ludu Joruba otrzymał w 1986 r. literacką nagrodę Nobla.

SENEGAL

Republika Senegalu leży nad Oceanem Atlantyckim. Graniczy z Mauretanią, Mali, Gwineą, Gwineą-Bissau oraz z Gambią. Stolicą państwa jest Dakar, miasto liczące 1,350 tys. mieszkańców. Powierzchnia kraju wynosi 196,7 tys. km2, a liczba ludności zbliża się do 9,5 mln. Roczny przyrost naturalny sięga 2,7%. Językiem oficjalnym Senegalu jest francuski. Do najważniejszych języków rodzimych należą wolof, fulfulde, diola, sarakole, mandingo i serer. W zachodniej części kraju mieszkają Wolofowie (44% ludności) i Sererowie (15%). Na północno-wschodnich i wschodnich obszarach kraju dominują Fulanie (23%) i Tukulerzy. Do większych grup etnicznych należą też Mandingowie i Diula. Ponad 60% ludności mieszka na obszarach wiejskich. 90% stanowią muzułmanie, po 5% – chrześcijanie i wyznawcy religii rodzimych.

Senegal należy do krajów słabo rozwiniętych gospodarczo, choć produkt krajowy brutto należy do wyższych w Czarnej Afryce i wynosi 790 dolarów USA na 1 mieszkańca. W strukturze produktu krajowego brutto dominują usługi. Wiąże się to z historyczną rolą Dakaru jako stolicy byłej Francuskiej Afryki Zachodniej i węzła sieci kolejowej (linia Dakar-Bamako). W rolnictwie znajduje zatrudnienie 80% zawodowo czynnej ludności. Główną rośliną uprawną i eksportową są orzeszki ziemne, zajmujące około 30% gruntów ornych. Ich plantacje są zakładane i administrowane głównie przez przywódców muzułmańskiego bractwa Muridijja. Wzrasta znaczenie uprawy bawełny, trzciny cukrowej, warzyw i roślin żywieniowych (proso, sorgo, ryż, maniok i kukurydza). Zbiera się gumę arabską. Hodowla bydła i kóz ma charakter ekstensywny. Senegal słynie z połowu sardynek i tuńczyka. Do najważniejszych zasobów mineralnych należą złoża fosforytów i soli kamiennej. Występuje też złoto, ruda żelaza, ropa naftowa, gaz ziemny i marmury. Przemysł wytwarza około 19% PKB. Koncentruje się wokół przetwórstwa surowców rolnych (przemysł mięsny, olejarski, cukrowniczy, młynarski, skórzany i włókienniczy), leśnych (drzewny i papierniczy) i mineralnych (przetwórstwo fosforytów, cementownie). Senegal ma rafinerię ropy naftowej, montownię samochodów ciężarowych, zakłady metalowe i fabrykę maszyn rolniczych. Przemysł skupia się w czterech głównych miastach: Dakar, Rufisque, Thiés i Kaolack.

Na terytorium obecnego Senegalu znajdowały się dawne państwa (Takrur, Silla, królestwa Wolofów i inne), bądź wchodziło ono w skład wielkich imperiów (na przykład Mali). Proces islamizacji rozpoczął się tam w XI wieku. Dzisiaj większość muzułmanów należy do sufickich bractw, których przywódcy są określani mianem marabutów. W XV wieku rozpoczęła się penetracja Europejczyków (Portugalczycy, Holendrzy, Anglicy i Francuzi), a wkrótce potem rozwinął się handel niewolnikami. Dzisiaj przypomina o nim mała górzysta wyspa Goré, położona naprzeciw Dakaru. Od XVII wieku lokowali się na niej handlarze europejscy, traktując ją jako łatwy do obrony „magazyn” niewolników, wysyłanych następnie do Nowego Świata. Coraz większą przewagę zdobywali kupcy francuscy, którzy zakładali bazy dla ułatwienia handlu niewolnikami i gumą arabską. W XIX wieku dokonali oni podboju kraju, który w 1904 r. wszedł jako odrębna kolonia do Francuskiej Afryki Zachodniej. Od lat 20. nastąpił rozwój gospodarczy Senegalu. Ukształtowała się miejscowa burżuazja. Po II wojnie światowej wszyscy Senegalczycy (wcześniej tylko „zasymilowani”) stali się obywatelami francuskimi. Od 1958 r. Senegal jest republiką autonomiczną, w latach 1959-60 był w składzie Federacji Mali. Pełną niepodległość uzyskał 20 sierpnia 1960 r. W latach 1960-80 prezydentem kraju był L.S. Senghor, poeta, członek Akademii Francuskiej. Utrzymywał ścisłe i wszechstronne kontakty z Francją. Po ustąpieniu prezydenta Senghora, 1 stycznia 1981 r. głową państwa został prezydent Abdou Diouf, przywódca Senegalskiej Partii Socjalistycznej. Przywrócił on system wielopartyjny i podjął kroki zmierzające do konsolidacji wieloetnicznego narodu. W wyniku wyborów prezydenckich w dniu 17 marca 2000 r. nowym prezydentem został Abdoulaye Wade, który objął swój urząd 3 kwietnia 2000 r. Planuje on przeprowadzenie reform politycznych i konstytucyjnych (na przykład zamierza rozwiązać Zgromadzenie Narodowe, zmniejszyć uprawnienia Senatu i ograniczyć wydatki publiczne), a także chce przeprowadzić wolne wybory parlamentarne.

W latach 1982-89 Senegal i Gambia tworzyły konfederację Senegambii. Obecnie źródłem niepokojów są głównie spory graniczne z Mauretanią, które doprowadziły w 1989 r. do masakry Senegalczyków w Mauretanii i do wzajemnego usuwania cudzoziemców z terytorium tych dwóch krajów.

SIERRA LEONE

Sierra Leone leży nad Oceanem Atlantyckim i graniczy z Gwineą oraz z Liberią. Stolicą kraju jest Freetown (470 tys. mieszkańców). Powierzchnia państwa wynosi 72,3 tys. km2, zaś liczba ludności przekroczyła 4,5 mln. Roczny przyrost naturalny sięga 2,6%. Językiem urzędowym kraju jest angielski. W powszechnym użyciu pozostają języki rodzime: krio, limba, temne, mende, wai, kru, fulfulde, mandingo i inne. Do najważniejszych grup etnicznych należą Mende (około 35%), Temne (32%) i Limba (8%). Na obszarach wiejskich mieszka około 70% ludności. Ponad połowa obywateli Sierra Leone pozostaje wierna religiom rodzimym, 40% stanowią muzułmanie i 10% chrześcijanie. Jednostką monetarną kraju jest leone, który dzieli się na 100 centów.

Sierra Leone jest krajem słabo rozwiniętym gospodarczo, o produkcie krajowym brutto 250 dolarów USA na 1 mieszkańca. Podstawę gospodarki stanowi tradycyjne rolnictwo, wytwarzające 39% produktu krajowego i zatrudniające 64% zawodowo czynnych. Do głównych upraw żywieniowych należą ryż, maniok, kukurydza i sorgo. Na eksport przeznacza się kawę, kakao, olej palmowy, piasawę i imbir. Hodowlę utrudnia występowanie muchy tse-tse. Duże znaczenie ma eksploatacja lasów i rybołówstwo. Pod względem wydobycia rud tytanu kraj ten zajmuje drugie miejsce w świecie. Eksploatuje się też złoża boksytów i rudy żelaza. Wydobywa się złoto, rutil i diamenty. Górnictwo wytwarza 10% produktu krajowego i dostarcza 90% wartości eksportu. Przemysł – spożywczy, tytoniowy, chemiczny, rafineryjny i metalowy – skupia się głównie we Freetown.

Od połowy XV wieku na terytorium obecnego Sierra Leone pojawiały się pierwsze faktorie Portugalczyków. Rywalizacja angielsko-francuska zakończyła się brytyjską kolonizacją tych obszarów od drugiej połowy XVIII wieku. Stolica Freetown została założona przez kolejne fale czarnych osadników, wysyłanych tam przez Wielką Brytanię. Pierwszymi z nich byli tak zwani Czarni Ubodzy, grupa 400 osób wysłanych z Anglii w 1787 r. Wkrótce potem dołączyli do nich byli niewolnicy z Jamajki i Nowej Szkocji. Znaleźli się też tam Afrykanie wyzwoleni z niewoli za udział w wojnie Brytyjczyków z Amerykanami. Około 40 tys. Afrykanów uwolnionych ze statków niewolniczych również osiedlono we Freetown i okolicach w pierwszej połowie XIX wieku. Potomkowie tych czarnych osadników połączyli afrykański i brytyjski sposób życia w odrębną kulturę kreolską. Dali oni początek wspólnemu językowi krio, który stał się narodowym lingua franca. Kreole stanowią dzisiaj zaledwie 5% społeczeństwa Sierra Leone.

Od 1808 r. wokół miasta Freetown ukształtowała się brytyjska kolonia, a pozostała część kraju, podbita w XIX wieku, stała się w 1896 r. protektoratem brytyjskim. W latach 1898-1899 wybuchło, krwawo stłumione, powstanie miejscowej ludności. Od połowy XX wieku rozwijał się ruch antykolonialny, który doprowadził do autonomii w 1958 r. 27 kwietnia 1961 r. Sierra Leone uzyskało pełną niepodległość w ramach brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Na czele rządu stanął Sir Milton Margai, przywódca Partii Ludowej Sierra Leone. W wyborach z 1967 r. Partia Ludowa została pokonana przez Kongres Ogólnoludowy, na czele którego stanął Siaka Stevens. Wojskowe zamachy stanu nie pozwoliły mu na objęcie funkcji, dopiero w 1968 r. został on premierem. Opowiadał się za niezależnością polityczną i gospodarczą kraju. W 1971 r. Sierra Leone zostało proklamowane jako republika w ramach brytyjskiej Wspólnoty Narodów, z prezydentem S. Stevensem. Partię Ludową odsunięto od współrządzenia. W 1978 r. uchwalono nową konstytucję, która wprowadziła system jednopartyjny – rzekomo opowiedziało się za nim 97% ludności. Za prezydentury S. Stevensa władza stopniowo przechodziła ze szczebla parlamentu i sądownictwa na szczebel wykonawczy. W 1985 r. osiemdziesięcioletni S. Stevens ustąpił ze stanowiska, przekazując władzę wybranemu przez siebie następcy; w latach 1985-92 funkcję prezydenta autorytarnie sprawował major-generał Joseph Momoh. W 1990 r. prestiż kraju bardzo ucierpiał z powodu informacji prasowych o setkach czy nawet tysiącach dzieci wywiezionych z Sierra Leone głównie do Libanu na „niewolnicze” kontrakty. W wyniku wojskowego zamachu stanu w 1992 r. władzę przejęła Tymczasowa Rada Rządząca z kapitanem V.M. Strasserem na czele. Zawieszono konstytucję i rozwiązano parlament. Od dziewięciu lat toczy się w Sierra Leone krwawa wojna domowa. 29 marca 1996 r. prezydentem został Alhaji Ahmed Tejan Kabbah, obalony w zamachu wojskowym 25 maja 1997 r. Junta wojskowa zawarła przymierze z rebeliantami zgrupowanymi w Zjednoczonym Froncie Rewolucyjnym z Fodayem Sankohem na czele. Atakowała też ECOMOG, siły pokojowe ECOWAS, którymi dowodził nigeryjski generał G. Maxwell Khobe (zmarł w 2000 r.). Khobe zdobył Freetown, odsunął od władzy juntę i przywrócił demokratycznie wybrany rząd prezydenta Kabbaha. Prezydent w dowód uznania i wdzięczności uczynił go szefem Sztabu Generalnego Sierra Leone. W styczniu 1999 r. Khobe powtórnie odparł atak rebeliantów na stolicę. W czerwcu tego samego roku został podpisany układ pokojowy w Lome, który włączał Zjednoczony Front Rewolucyjny i zbuntowanych żołnierzy do procesu pokojowego. 20 października 1999 r. powstał Rząd Jedności Narodowej. Do głównych jego zadań należą rozbrojenie, demobilizacja i reintegracja. Rebelia jednak nie wygasła. Po wycofaniu się z powodów finansowych ECOMOG, proces pokojowy nadzorują jednostki ONZ. Stały się one celem ataków ze strony rebeliantów, a duża grupa żołnierzy tej organizacji została wzięta w charakterze zakładników.

Sierra Leone szczyci się ważną instytucją naukową Afryki Zachodniej – Fourah Bay College, założoną w 1814 r. jako szkoła chrześcijańska. Do 1827 r. przygotowywała ona do zawodu nauczycieli i misjonarzy. W 1876 r. znalazła się pod opieką Uniwersytetu w Durham. Z jej murów wyszło wielu działaczy niepodległościowych i przedstawicieli elit Afryki Zachodniej.

TOGO

Republika Togo leży nad Zatoką Gwinejską. Graniczy z Ghaną, Burkina Faso i Beninem. Stolicą jest Lome (370 tys. mieszkańców). Powierzchnia kraju wynosi 56,8 tys. km2, a liczba ludności sięga 4,2 mln. Roczny przyrost naturalny przewyższa 3%. Językiem oficjalnym Togo jest francuski, a do najważniejszych języków rodzimych należą ewe, mina, dagomba i kabre. W mozaice ludnościowej dominują Ewe (47%), Tem-Kabre (27%) i Gurma (około 16%). Na obszarach wiejskich mieszka blisko 85% Togijczyków. Ponad 50% ludności wyznaje religie rodzime. 30% stanowią chrześcijanie, a 15% – muzułmanie. Jednostką monetarną kraju jest frank CFA, który dzieli się na 100 centymów.

Togo jest krajem słabo rozwiniętym gospodarczo. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosi 450 dolarów USA. Podstawą gospodarki jest rolnictwo, które wytwarza 35% produktu krajowego brutto. Znajduje w nim zatrudnienie około 70% zawodowo czynnych. Uprawia się rośliny żywieniowe (maniok, jam, kukurydza, proso i ryż) oraz eksportowe (kawa, bawełna, orzeszki ziemne i kakaowiec). Na chrześcijańskim południu rozwija się hodowla trzody chlewnej, na północy dominuje hodowla bydła, a w całym kraju hoduje się owce i kozy. Ryby łowi się głównie w lagunach i w morzu. W Togo występują jedne z największych w świecie złoża fosforytów. Eksploatuje się tam również marmury, wapienie i sól. Rozwija się przemysł przetwórczy: powstały drobne zakłady spożywcze i włókiennicze oraz cementownie.

Europejczycy dotarli na wybrzeże Togo w połowie XV wieku. W XVII wieku na północy kraju powstały pierwsze, niestabilne państewka muzułmańskie. Od połowy XIX wieku rozpoczęła się penetracja wnętrza kraju i rywalizacja francusko-niemiecko-brytyjska. Po Konferencji Berlińskiej w 1885 r. wybrzeże Togo znalazło się pod protektoratem Niemiec, rozszerzonym później w głąb lądu o tak zwany Hinterland. W czasie pierwszej wojny światowej wschodnie Togo zajęły wojska francuskie, a zachodnie – brytyjskie. Od 1922 r. obszary te były francuskimi i brytyjskimi terytoriami mandatowymi Ligi Narodów, a po II wojnie światowej – terytoriami powierniczymi ONZ. W 1956 r. część brytyjska została przyłączona do kolonii Złote Wybrzeże, a część francuska stała się autonomiczną republiką w ramach Wspólnoty Francuskiej. 27 kwietnia 1960 r. uzyskała ona pełną niepodległość.

Na czele niepodległego państwa stanął S. Olympio, zamordowany w 1963 r. podczas wojskowego zamachu stanu. Władzę przejął M. Grunitzky. W wyniku wojskowego zamachu stanu w 1967 r. do władzy doszedł ówczesny pułkownik Etienne Eyadema (znany obecnie jako Gnassingbé Eyadema), aktywny uczestnik zamachu stanu z 1963 r. Zawiesił on konstytucję, rozwiązał parlament i wprowadził zakaz działalności partii politycznych. Został prezydentem, szefem rządu i przywódcą założonej przez siebie w 1969 r. jedynej legalnej partii Zrzeszenia Ludu Togijskiego, do której mieli obowiązek należeć wszyscy obywatele. Na wzór prezydenta Mobutu Sese Seko z ówczesnego Zairu przyjął tytuł „Przewodnika” i zakazał w swej kampanii używania imion europejskich na rzecz „autentycznego modelu rozwoju narodowego”. Prowadził jednak prozachodnią politykę, utrzymywał związki z Francją, a od lat 70. z krajami Afryki Zachodniej, głównie z Nigerią. Nieudana próba zamachu na jego życie na początku panowania jest upamiętniana dorocznym „Świętem Zwycięstwa nad Siłami Zła”. Kolejna próba zamachu w 1986 r. spowodowała interwencję wojsk francuskich, które od tego czasu pozostają w Togo na stałe. Narastające trudności gospodarcze skłoniły G. Eyademę do pewnych ustępstw. W 1991 r. wprowadzono system wielopartyjny. Nowy premier zdymisjonował prezydenta i zawiesił działalność jego partii, co sprowokowało interwencję wojska. W 1993 r. odbyły się wybory prezydenckie, zbojkotowane przez opozycję, które wygrał G. Eyadema. Trzy partie opozycyjne blokują inicjatywy powołanego w lipcu 1999 r., wspólnie ze stroną rządową, Komitetu dla Zachowania Równowagi. W lutym 2000 r. Zgromadzenie Narodowe zatwierdziło tekst ordynacji wyborczej. Komentatorzy życia politycznego przypuszczają, że prezydent Eyadema może wykorzystać nieprzejednane stanowisko opozycji w pokojowym dialogu.

Togo określa się nieraz mianem „Szwajcarii Afryki” (podobnie zresztą jak Lesotho i Malawi), gdyż w Lome powstały liczne i wytworne hotele. Spopularyzowano także dwa parki narodowe oraz różne osobliwości kulturowe. Wszystko to przyciąga turystów, zarówno z krajów afrykańskich, jak i z Europy oraz Ameryki Północnej.

WYBRZEŻE KOŚCI SŁONIOWEJ

Republika Wybrzeża Kości Słoniowej rozciąga się nad Zatoką Gwinejską. Graniczy z Liberią, Gwineą, Mali, Burkina Faso i Ghaną. Polityczną stolicą kraju jest nowo wybudowane miasto Jamusukro (Yamoussoukro, 200 tys. mieszkańców), funkcję stolicy gospodarczej nadal pełni Abidżan (blisko 2 mln). Powierzchnia kraju wynosi 322,5 tys. km2