Połamane skrzydła

Połamane skrzydłaKhalil Gibran(Dżubran Khalil Dżubran)z języka arabskiego przełożyłaMagdalena Kubarek

Wydawnictwo Barbelo

Warszawa 2012

www.barbelo.com.pl

Wydawnictwo Barbelo

ul. Bacha 34/812

02-743 Warszawa

barbelo@barbelo.com.pl

Tytuł oryginału:

Al-Adżaniha al-mutakassira (wyd. I: Nowy Jork, 1912)

Z języka arabskiego przełożyła:

Magdalena Kubarek

Redakcja i korekta:

Paulina Domachowska-Gałkowska

Ilustracje i projekt okładki:

Katarzyna Bruzda

Projekt graficzny i skład:

Błażej Gałkowski

Druk i oprawa: Drukarnia Archidiecezjalna w Katowicach

Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Barbelo

Copyright © for the Polish translation by Wydawnictwo Barbelo

Wszystkie prawa zastrzeżone

Złożono krojem Diotima Classic wydanym przez Linotype

(Gudrun Zapf von Hesse i Akira Kobayashi, 2008).

Warszawa 2012

Wydanie pierwsze

ISBN 978-83-64299-08-7

Konwersja do formatu EPUB:
Legimi Sp. z o.o. | www.legimi.com

Dżubran Chalil Dżubran: na skrzydłach miłości, wolności i buntuprof. Marek M. Dziekan

DŻUBRAN CHALIL DŻUBRAN, znany także na Zachodzie jako Kahlil lub Khalil Gibran, żeby tylko przy tych wersjach zapisu jego nazwiska pozostać, to jeden z najwybitniejszych przedstawicieli XX-wiecznej literatury arabskiej. Sądząc po ilości wydań i przekładów, można by przypuszczać, że to najsłynniejszy przykład literatury arabskiej obok Koranu oraz Księgi tysiąca i jednej nocy. W Polsce, pod względem nakładu, bije on na głowę wspomniane dzieła – ukazało się grubo ponad dziesięć jego książek, a to dużo jak na literaturę arabską, nawet biorąc pod uwagę, że jego najsłynniejsze dzieło – Prorok wydano w siedmiu różnych przekładach na język polski, w tym jeden z włoskiego, co o tyle kuriozalne, że oryginał Proroka został napisany w języku angielskim. Wydaje się jednak, że ta sytuacja świadczy o czymś wprost przeciwnym – o braku znajomości jego dzieła nawet wśród wydawców, ponieważ żaden z nich nie wspomina o istnieniu innych przekładów tej samej książki. Kolejni wydawcy, co kilka lat, począwszy od 1954 roku aż po 2006 rok, odkrywają go na nowo… Choć może to i dobrze – lepiej tak, niż gdyby Dżubrana i jego Proroka literatura polska w ogóle sobie nie przyswoiła. Niniejszy tom, wydany staraniem Wydawnictwa Barbelo, wprowadza do literatury polskiej innego Dżubrana niż ten, którego znamy z Proroka czy Szaleńca, dzieł pisanych po angielsku. Oto mamy przed sobą jeden z jego pierwszych utworów napisany w języku arabskim, we wczesnym etapie twórczości Libańczyka. Na polskim rynku jest to całkiem nowa jakość w poznawaniu literatury arabskiej w ogóle, ponieważ z tego okresu dziejów literatury arabskiej nie ukazał się jeszcze żaden przekład.

Ale wypada zacząć od początku, jak nakazuje porządek rzeczy. Dżubran Chalil Dżubran urodził się 6 grudnia 1883 roku w wiosce Biszarri (Baszarri, Bszarri) w Libanie, w ubogiej rodzinie maronickiej (odłam chrześcijaństwa wschodniego). Już w dzieciństwie był, jak to określała jego matka, Kamila, „dzieckiem nie z tego świata”. Wcześnie rysował, bo już w wieku kilku lat; we wczesnej młodości zaczął też pisać, jednak próby te nie dotarły do nas – ponoć niszczył je sam zaraz po napisaniu. Trudna sytuacja rodziny, którą ojciec Dżubrana, drugi mąż jego matki, często zaglądający do kieliszka, wstydzący się intelektualnych zdolności syna, nie był zbyt zainteresowany, zmusiła matkę przyszłego pisarza do emigracji. Nie było to zresztą niczym niezwykłym w Libanie u schyłku XIX wieku. Matka, kobieta niewykształcona ale inteligentna, szybko poznała się na zdolnościach syna i postanowiła uczynić wszystko, żeby umożliwić swojej latorośli rozwój zainteresowań i talentu. W 1895 r. rodzina osiadła w Bostonie, w tamtejszym Chinatown. W 1908 r. Dżubran wrócił sam do Bejrutu, gdzie przez 4 lata uczył się w prowadzonej przez księży szkole Madrasat al-Hikma („Szkoła Mądrości”), która w 2000 roku obchodziła 125 rocznicę powstania. Nazwa szkoły może intrygować w kontekście twórczości Dżubrana Chalila Dżubrana, ale należy pamiętać, że taką nazwę noszą setki, jeśli nie tysiące szkół w świecie arabskim. Jest ona zresztą głęboko zakorzeniona w dziejach tego obszaru – podobne nazwy – Bajt al-Hikma – nosiły słynne uniwersytety średniowieczne, z których najsłynniejszy to uczelnia powstała w Bagdadzie na początku IX w. Słowo hikma może być jednak odczytywane przynajmniej dwojako – albo jako mądrość naukowa, albo też jako wiedza wyższego rzędu, jakiej poszukiwali mistycy muzułmańscy. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że szkoła, do której uczęszczał Dżubran, była chrześcijańska, chodzi chyba jednak o to pierwsze znaczenie.

W Bejrucie Dżubran umocnił swoją znajomość kultury i literatury oraz języka arabskiego, ale zniechęcił się do zinstytucjonalizowanej religii. Kiedy po czterech latach powrócił do Bostonu, swej ukochanej, młodszej siostry, Sultany nie zastał już wśród żywych. Wkrótce zmarli na gruźlicę matka i brat. W tym czasie poznał starszą o 10 lat Mary Haskell, dyrektorkę renomowanej bostońskiej szkoły dla dziewcząt. Znajomość ta, która przekształciła się w rodzaj specyficznej miłości, zaważyła w znacznym stopniu na życiu Dżubrana. Haskell pomagała mu materialnie przez długie lata, nie pragnąc w zamian nic więcej ponad to, żeby tworzył. Ich stosunki pozostały jednak przez całe życie Dżubrana niejednoznaczne. Z jednej strony była mu niczym matka, z drugiej zaś strony Dżubran odczuwał z nią związek bliższy zwykłej miłości pomiędzy kobietą i mężczyzną. Poprosił ją nawet o rękę – chyba jednak bardziej z poczucia jakiegoś wewnętrznego obowiązku, niż z przekonania. Mary była świadoma tej niejednoznaczności uczuć Dżubrana i odrzuciła jego propozycję. Do końca życia pisarza pozostali najbliższymi sobie ludźmi. W szkole prowadzonej przez Mary Haskell poznał Francuzkę, Micheline, która była jego wielką, niespełnioną miłością. Kolejnym ciekawym związkiem z kobietą była jego przyjaźń z arabską pisarką Majj Zijadą. Świadectwem ich przyjaźni jest niezwykle piękna korespondencja. Majj była jedną z pionierek walki o prawa kobiet w świecie arabskim, a na Dżubrana zwróciła uwagę po edycji Połamanych skrzydeł, w 1912 r. Ich korespondencja świadczyć może o dojrzewającym uczuciu. W 1923 r. pisał do niej w liście: „Ty żyjesz we mnie, a ja żyję w Tobie. Ty to wiesz i ja to wiem”. Nigdy jednak nie doszło do ich spotkania.

W 1908 r. Dżubran wyjechał do Francji, gdzie w Paryżu poświęcił się studiowaniu malarstwa w Académie Julien i École des Beaux-Arts. Ważnym motywem tego okresu była przyjaźń z Augustem Rodinem. W 1910 r. powrócił do Bostonu, aby po dwóch latach przenieść się do Nowego Jorku, gdzie mieszkał już do końca życia. Tam brał aktywny udział w życiu emigracyjnych intelektualistów arabskich, zakładając Ar-Rabita al-Kalamijja, „Ligę Ludzi Pióra”, której członkowie tworzyli tzw. „szkołę syryjsko-amerykańską” w literaturze arabskiej. Szkoła ta była ściśle związana z nurtem romantycznym, wprowadziła także do literatury arabskiej nowe podejście do języka oraz nowe formy literackie. Dżubran zmarł w Nowym Jorku po ciężkiej chorobie, 11 kwietnia 1931 r., a jego prochy, zgodnie z jego wolą, w tym samym roku zostały przeniesione do Biszarri i pochowane w klasztorze Mar Sarkis, gdzie obecnie znajduje się muzeum pisarza. Świadectwem pamięci o poecie i artyście jest fakt, że w Stanach Zjednoczonych został uwieczniony pomnikiem w Waszyngtonie i pamiątkową płytą w Bostonie, a w Monachium działa Gibran Academy of Arts.

Zasługą Dżubrana jest stworzenie współczesnej arabskiej prozy poetyckiej oraz powieści. Był świadom, czym jest powieść i świadom był również jej nowości na niwie arabskiej. Tym aspektem swej twórczości sprzeciwiał się rzeczywistości arabskiej estetyki literackiej, gdzie powieść, choć znano ją już od kilku dziesięcioleci, traktowana była jako literatura „niska”. Prawdziwą literaturą w arabskim kręgu kulturowym pozostawała poezja. Prawdę mówiąc, w wielu środowiskach przeświadczenie to jest aktualne po dziś dzień…

Nie tu miejsce na szczegółowe omawianie drogi literackiej Dżubrana, wspomnę więc tylko o kilku najważniejszych faktach. Twórczość swoją rozpoczął w języku arabskim jeszcze w Libanie. Pierwszą książką wydaną po arabsku był esej Muzyka z 1905 r. Rok później ukazał się zbiór opowiadań Ara’is al-murudż (Narzeczone łąk). Wśród arabskojęzycznych utworów warto także wspomnieć o zbiorze poetyckim Al-Mawakib (Pochody) napisanym w klasycznej formie, ale w nowoczesnym języku oraz o krótkich sztukach teatralnych. Od 1918 r. Dżubran zaczął pisać i publikować w języku angielskim, chcąc szerzej dotrzeć do czytelników w swojej przybranej ojczyźnie (jednak jeszcze kilka utworów powstało w języku arabskim). Stało się to w znacznym stopniu za namową M. Haskell. To w tym języku wydał w 1923 r. swoje najsłynniejsze dzieło, wspomnianego na wstępie Proroka, a potem kolejne utwory utrzymane w podobnym aforystycznym stylu. To już całkowicie inny styl niż ten, z jakim spotykamy się w Połamanych skrzydłach, będących utworem o ciągłej narracji, a nie opartym na oderwanych „złotych myślach”.

Twórczość Dżubrana odbierana jest rozmaicie, czasem w sposób skrajny. Jedni widzą w niej stałe zaangażowanie w życie społeczne i polityczne na Bliskim Wschodzie, inni zaś zarzucają autorowi całkowite oderwanie od rzeczywistości. Jak zwykle prawda leży chyba po środku. Z pewnością da się zauważyć sprzeciw wobec niesprawiedliwości społecznej uwarunkowanej w dużym stopniu przez rolę religii w Libanie – w przypadku pisarza było to chrześcijaństwo wschodnie. Widać to w utworach napisanych jeszcze po arabsku. Nie zapomniał o swojej ojczyźnie i później, o czym świadczą jego antytureckie wypowiedzi w korespondencji.

W całej twórczości pisarskiej Dżubrana przewija się jeden z podstawowych motywów – miłość (to jedno ze słów-kluczy jego dzieła). Według pisarza całe istnienie, cały wszechświat przeniknięty jest miłością. To wszechogarniający stan polegający na głębokim, wewnętrznym doświadczeniu duchowym. Właśnie miłość sprawiła, że Dżubran stał się jednym z ulubionych pisarzy „Dzieci-Kwiatów”, a piosenka Beatlesów All you need is love, będąca „hymnem” tego ruchu, nosi wyraźne znamię tej fascynacji. Dżubran nadaje szczególną wagę archetypowi „wiecznej miłości”. Nie bez kozery bowiem jest on uważany za piewcę miłości, rewolucji/buntu i wolności (to trzy słowa-klucze do jego twórczości). Nawet, gdyby ta wolność oznaczała śmierć – jak ma to miejsce w Połamanych skrzydłach.

Połamane skrzydła (Al-Adżaniha al-mutakassira) napisał Dżubran Chalil Dżubran w 1912 roku w Paryżu. Książka ukazała się zaś w Nowym Jorku, od razu wywołując wielkie poruszenie w świecie arabskim. Jest ona jednym z przejawów tęsknoty pisarza za krajem rodzinnym, na który patrzył krytycznie, ale mimo wszystko go kochał. Ta niewielka powieść uznawana jest za szczytowe osiągnięcie prozatorskie pisarza z okresu arabskojęzycznego, jednocześnie stanowi najdłuższy utwór Dżubrana o ciągłej narracji. Treść powieści związana jest wyraźnie z wątkami autobiograficznymi – to opowieść o niespełnionej miłości do dziewczyny, która w rzeczywistości miała na imię Hala. Przeżył to uczucie w 1899 r. podczas pobytu w Libanie. Utwór ten jest jedną z pierwszych arabskich prób powieściowych, w swym pionierstwie stawiany na równi ze słynną powieścią Zajnab Muhammada Husajna Hajkala (1888-1956) traktowaną jako pierwsza powieść egipska. Powieść Dżubrana to z kolei pierwsza tego typu próba libańska. Można Skrzydła odbierać na sposób mistyczny lub też dosłownie. Wątki mistyczne można odnaleźć, patrząc na utwór z perspektywy całej twórczości Dżubrana – z pewnością już rodziły się w jego odczuwaniu świata, skoro kilka lat później stały się tak wyraźne i jednoznaczne.

Powieść Libańczyka była jednym z ulubionych utworów rodzącego się w pierwszej połowie XX w. ruchu emancypacyjnego kobiet w świecie arabskim. To właśnie w tym czasie pierwsze arabskie kobiety zaczęły „zrzucać zasłony”. Odnosiło się to w głównej mierze do kobiet muzułmańskich, ale moralność społeczeństw Bliskiego Wschodu, nawet tamtejszych chrześcijan, czasem nieświadomie zdominowana została przez muzułmański system wartości. Feminizm pozostał, właściwie aż do dziś, nurtem o charakterze marginalnym, nieakceptowanym nie tylko przez mężczyzn, ale i przez większość kobiet. To nurt ograniczony do wąskich sfer intelektualnych. Tradycyjne pojmowanie roli kobiety i mężczyzny w społeczeństwie nie sprawia, że kobiety arabskie ogólnie czują się upokorzone i odsunięte poza główny nurt życia, jak wmawiają im to zachodnie feministki. To właśnie arabskie kobiety bardzo często pozostają strażniczkami tradycji, w której znajdują dla siebie cenione miejsce. Warto dodać, że nurty feministyczne w świecie arabskim, choć obecne od lat 20. XX wieku, nabrały tam większego rozmachu nie wcześniej niż pół wieku po wydaniu Połamanych skrzydeł.

Jeśli by jednak spojrzeć na utwór w dłuższej perspektywie historycznej, można zauważyć specyficzną próbę dialogu z klasyczną tradycją literatury arabskiej. W jej kontekście to raczej mężczyźni cierpieli, popadali w szaleństwo i umierali z powodu miłości, to oni ponosili największe ofiary, jak choćby zakochany w Lajli Madżnun (VII w.). Tutaj, w specyficzny sposób, poprzez swoją bierność, to właśnie kobieta staje się pierwszą ofiarą uczucia.

Z innej strony, można potraktować tę sentymentalną z pozoru opowieść jako odzwierciedlenie upadku pewnego systemu społecznego. Miłość ponosi klęskę, co świadczy o śmiertelnej chorobie społeczeństwa, które nie jest w stanie zaakceptować pełni człowieka, a nieodłącznym elementem owej pełni jest właśnie miłość, którą należy raczej chronić, niż ją niszczyć. Być może jednak należy ująć ją w kontekście jednej z osi twórczości Dżubrana – walki pomiędzy „prawem kapłanów” a prawem ludzkim. Dżubran w wielu swoich tekstach przeciwstawia się tym narzuconym człowiekowi, niby to w imię Sił Wyższych, prawom, które niejednokrotnie niszczą ludzkie życie. Co jednak interesujące, choć pisarz wyraźnie przeciwko nim występuje, a „rewolucja” należy do słów-kluczy jego twórczości, to nigdzie nie wskazuje on na sposoby pokonania tradycji, a przynajmniej tej jej części, która ogranicza ludzką wolność (kolejne słowo-klucz). Przedstawia on głównie niszczącą siłę złych, czy też źle pojętych tradycji, jak właśnie w Połamanych skrzydłach, ale jednocześnie pokazuje, że ludzie Wschodu koniec końców poddają się im, nie potrafią sprzeciwić się temu, co „zapisane”, co „przeznaczone”. To być może przemożny wpływ czynnika, który uważa się za typowy dla ludzi Wschodu – bierności wobec nacisków świata zewnętrznego, wobec losu. Można to jednak odczytywać jeszcze nieco inaczej – jako wybór obowiązku wobec rezygnacji z własnych uczuć i indywidualnych dążeń, co byłoby typowe dla kolektywistycznej natury społeczeństw szeroko pojętego Orientu. Salma Karama, bohaterka powieści, jest tego doskonałym przykładem, ale również narrator postępuje tak samo. Buntuje się wewnętrznie, ale ostatecznie poddaje się.

Można tu, jak wspomniałem, wziąć pod uwagę interpretację mistyczną – Salma byłaby wtedy dla bohatera owym niedosięgłym Absolutem, do którego należy dążyć, ale który w rzeczywistości pozostaje nieosiągalny, a dążenie do niego to właściwy sens życia. A może tym Absolutem jest po prostu sama Miłość? Z mistykami arabskimi (muzułmańskimi) Dżubran zapoznał się już w czasie nauki w Madrasat al-Hikma. Tam zaczytywał się w poematach najwybitniejszego poety sufickiego w literaturze arabskiej, Umara Ibn al-Farida (1181-1235). W większym stopniu dostrzec tu jednak można filozoficzną rezygnację i pesymizm charakterystyczne dla innego z ulubionych arabskich poetów Dżubrana – Abu al-Ali al-Ma’arriego (973-1058), który jednak dość daleki był od mistycyzmu, hołdując przede wszystkim filozofii pesymizmu.

Tytuł powieści z pozoru wydaje się być jasny – o połamanych skrzydłach mówi przecież sama bohaterka, prosząc Boga, aby dał siłę „połamanym skrzydłom” – przez co wskazuje na samą siebie i swój los. To, że skrzydła zostają połamane to nie koniec – to początek nowego życia w odmiennej sytuacji. Według sufich należy „umrzeć”, aby odżyć na nowo. Podobnie czytamy w Ewangelii, że ziarno, które nie obumrze, nie da plonu. Być może to przykład na Dżubranowskie rozumienie (wszech)religii jako „jedności istnienia”, tak, jak pojmował to średniowieczny mistyk Ibn al-Arabi (1164-1240), zbliżając się do progów panteizmu. Wszystko jest Bogiem, bo wszystko jest Jego emanacją – od Niego pochodzi i do Niego powraca. Trudno jednoznacznie stwierdzić, na ile te muzułmańskie rozważania mógł zaakceptować Dżubran, chrześcijanin przecież, ale związany z całym dziedzictwem arabskiej myśli, w swej przeważającej części związanej z islamem.