Pożegnanie jesieni

Pożegnanie jesieni to rzecz brawurowa i niepozbawiona literackiej urody, jednak stanowiąca dla czytelnika pewne wyzwanie. Jak to zwykle bywa w powieściach, w których najważniejsze są idee, fabuła ustępuje tu często miejsca dyskursowi, opisy – rozmowie czy przemyśleniom. I to z nich dowiadujemy się najwięcej o głównych bohaterach utworu: Atanazym Bazakbalu – młodym dekadencie-indywidualiście, dręczonym pytaniami o własną tożsamość; Heli Bertz – cierpiącej na depresję wyznawczyni Schopenhauera, usiłującej kilkakrotnie popełnić samobójstwo; Sajetanie Tempem – bolszewizującym poecie w przeszłości sięgającym po narkotyki, a obecnie przygotowującym rewolucję niwelistyczną.

Całość składa się na wizję zdecydowanie pesymistyczną. Witkacy wieszczy koniec starego świata, a o nowym nie ma do powiedzenia wiele dobrego.

Pretensja Lechonia do mnie, że moi ludzie mówią jednakowym językiem, jest niemądra. Ja nie zniżam się do opisywania życiowych kawałków, tylko staram się (może bezskutecznie) wytworzyć typ powieści intelektualnej, i to filozoficznej.

Stanisław Ignacy Witkiewicz

W ostatnich latach powieści Witkacego doczekały się zaskakującego uwspółcześnienia. Gdy dla pierwszych czytelników były dowodem anachronizmu na tle powieści modernistycznej, to dzisiejsi czytelnicy skłonni są widzieć w nich prekursorstwo wobec… postmodernizmu.

Ze Wstępu Włodzimierza Boleckiego

Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885–1939) – ps. Witkacy, pisarz, dramaturg, teoretyk sztuki, malarz i fotografik. Syn Stanisława Witkiewicza. Urodził się w Warszawie. Dzieciństwo spędził w Zakopanem, gdzie Witkiewiczowie przenieśli się w 1890 roku. Ojciec sam zadbał o edukację syna – organizował mu prywatne lekcje z cenionymi naukowcami i artystami. Witkacy zdał eksternistycznie maturę we Lwowie, potem studiował na krakowskiej ASP. Po wybuchu I wojny światowej znalazł się w Petersburgu. Ukończył tamtejszą szkołę wojskową i wyruszył na front. Do Polski wrócił w 1918 roku. W tym czasie następuje rozkwit jego twórczości. Bierze udział w wystawach formistów, pisze dramaty, rozprawy teoretyczne, reportaże i pracuje nad powieściami. Pożegnanie jesieni ukazuje się w 1927 roku. W 1934 roku publikuje Szewców, jedną ze swych głośniejszych sztuk teatralnych. We wrześniu 1939 roku próbuje zaciągnąć się do wojska, potem opuszcza Warszawę i wraz z innymi uchodźcami wyrusza na Wschód. Na wieść o agresji Związku Radzieckiego na Polskę popełnia samobójstwo.

Włodzimierz Bolecki (1952) – historyk, teoretyk, krytyk literacki, edytor, profesor w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. Specjalizuje się w zagadnieniach poetyki i historii literatury XX wieku. Opublikował m.in. Poetycki model prozy w dwudziestoleciu międzywojennym (1982), Polowanie na postmodernistów (w Polsce) i inne szkice (1999), Inna krytyka (2006; nagroda im. Kazimierza Wyki), Modalności modernizmu. Studia, analizy, interpretacje (2013).