Przewodnik po Polskim Państwie Podziemnym 1939-45

Wstęp

27 września 1939 r., dosłownie na kilka godzin przed kapitulacją Warszawy, grupa ludzi zawiązała struktury, które stały się fenomenem w okupowanej Europie. Polskie Państwo Podziemne to nie tylko ruch oporu, ale przede wszystkim przetrwanie w pewnej okrojonej formie wszystkich ministerstw i instytucji, które zapewniły ciągłość państwa. Podziemny parlament zrzeszający kilka stronnictw politycznych, siła zbrojna w postaci Armii Krajowej, Delegatura Rządu na Kraj będąca głosem Rządu RP na uchodźctwie, sądownictwo zarówno wojskowe, jak i cywilne wraz z dostosowanymi procedurami postępowań – to wszystko nie ma analogii w innych krajach Europy zajętych przez Trzecią Rzeszę.

Niemniej trzeba pamiętać, że ten twór miał swoją strukturę idealną tylko i wyłącznie w Warszawie i jej okolicach. Wojenne warunki utrudniały (ale jak wiemy nie czyniły niemożliwym) przepływ informacji pomiędzy centrum i peryferiami. Jak każde państwo, również Polskie Państwo Podziemne borykało się z wieloma problemami, takimi jak nadużycia władzy i pospolita przestępczość Tym niemniej cały czas doskonaliło swoje struktury, aby w jak największym stopniu służyć obywatelom i ich chronić.

Polskie Państwo Podziemne doczekało się dostatecznej liczby monografii i opracowań, które w szczegółowy i kompetentny sposób opisują poszczególne jego części składowe. Moje opracowanie ma charakter popularnonaukowy i stanowi rodzaj przewodnika po historii polskich organizacji podziemnych działających w czasie II wojny światowej.

Dla wygody Czytelnika treść została podzielona na pięć części. Pierwsza z nich w całości poświęcona jest głównemu graczowi na podziemnej scenie tj. SZP-ZWZ-AK, od momentu zawiązania pierwszych struktur Służby Zwycięstwu Polski aż po rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej z 19 stycznia 1945 r. Druga część poświęcona została innym organizacjom podziemnym, również tym, które nie zdecydowały się (z różnych względów) na podporządkowanie Komendantowi Głównemu AK. Część trzecia to opis konspiracji politycznej i cywilnej, jej struktur, kompetencji oraz partii, które w istotny sposób zaistniały w Podziemiu. Z kolei czwarta część opisuje dzieje organizacji, których głównym zadaniem było niesienie pomocy humanitarnej ludności cywilnej, opieka nad więźniami oraz działania mające na celu poprawienie losu prześladowanych. Ostatnia część to subiektywny wybór kilku tajemnic i kontrowersji, które można znaleźć w historii Polski Podziemnej.

Całość treści, biorąc pod uwagę jej formę, wymusiła pewne skróty i uogólnienia. Jak wiadomo, są one zawsze subiektywne i pochodzą od autora. Być może nie wszystkie aspekty zostały dostatecznie uwypuklone. Biorąc pod uwagę powyższe mam jednak nadzieję, że niniejsza praca znajdzie grono odbiorców, a być może także zachęci Czytelnika do dalszego poszerzenia wiedzy w oparciu o dostępną literaturę przedmiotu.

Część ISłużba Zwycięstwu Polski – Związek Walki Zbrojnej – Armia KrajowaRozdział ITuż przed kapitulacją Stolicy – pierwsze zręby Państwa Podziemnego

Warszawa, pomimo oblężenia i pozostawienia bez władz naczelnych, walczyła dzielnie. Ludność cywilna stanęła do obrony miasta ramię w ramię z żołnierzami. Jednak przeważające siły wroga i nadchodzące z każdej strony informacje o postępach wojsk niemieckich i sowieckich, a także braku zaangażowania mocarstw zachodnich w efektywną, militarną pomoc Polsce, doprowadziły do nieuniknionego. 27 września 1939 r. Dowództwo Obrony Warszawy rozpoczęło rozmowy kapitulacyjne z dowódcą wojsk niemieckich gen. Blaskowitzem.

W tym samym czasie (a dokładniej w nocy z 26 na 27 września), gen. bryg. Michał Karaszewicz-Tokarzewski przystąpił do sformowania sztabu tajnej organizacji wojskowej pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Działał na podstawie przekazanego przez gen. Rómmla (który miał posiadać specjalne uprawnienia od Naczelnego Wodza) pełnomocnictwa. Równocześnie Związek Harcerstwa Polskiego podjął decyzję o przejściu do działalności konspiracyjnej. 28 września 1939 r. o godzinie 13.00, na terenie fabryki „Skoda” na Rakowcu, podpisana została umowa kapitulacyjna.

Cele SZP obejmowały przede wszystkim walkę o wyzwolenie Polski w granicach sprzed Września ’39, odtworzenie i reorganizację armii, a także powołanie tymczasowych ośrodków władzy. Całość organizacji podporządkowana została Rządowi RP na Uchodźstwie, a poparcia inicjatywie udzielili przywódcy partii opozycyjnych, które weszły w skład Głównej Rady Politycznej (GRP).

Zgodnie z założeniem struktura SZP miała składać się z Dowództwa Głównego i dowództw wojewódzkich, na czele których stali komendanci wojewódzcy. W skład Dowództwa Głównego wchodzili: Dowódca Główny – gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski ps. „Doktor”, „Torwid”, Zastępca Dowódcy Głównego – mjr dypl. Edmund Galinat „Komarski”, Szef Sztabu Dowództwa Głównego – płk. dypl. Stefan Rowecki ps. „Rakoń” (który od października 1939 r. pełnił także – obok Galinata – funkcję Zastępcy Dowódcy Głównego). Ponadto w dowództwie działali Szefowie Oddziałów Dowództwa Głównego: Oddział I (organizacyjny) – mjr Antoni Sanojca ps. „Kapnik”, Oddział II (informacyjno-wywiadowczy) – mjr Wacław Berka ps. „Brodowicz”, Oddział III – płk dypl. Janusz Albrecht ps. „Wojciech”, Oddział IV (kwatermistrzostwo) – płk dypl. Adam Świtalski ps. „Dąbrowa”, Oddział V (łączność) – kpt. Leon Chendyński ps. „Gruda”, Oddział VI (prasy i propagandy) – mjr Tadeusz Kruk-Strzelecki ps. „Szczepan” oraz Oddział VII (finansowy) – mjr Stanisław Thun ps. „Malcz”.

Na czele Dowództw Wojewódzkich stali: Henryk Józewski ps. „Olgierd” (Okręg Warszawski), ppłk Józef Spychalski ps. „Socha” (Okręg Lubelski), płk Stanisław Sosabowski ps. „Węglarz” (Okręg Łódzki), płk dypl. Leopold Engel-Ragis ps. „Śląski” (Okręg Kielecki) oraz mjr Jan Cichocki ps. „Kabat” (Okręg Krakowski wraz z Podokręgiem Zagłębie Dąbrowskie, na czele którego stał ppłk Henryk Kowalówka ps. „Oset”).

Michał Karaszewicz-Tokarzewski (fot. Centralne Archiwum Wojskowe)

Rozdział IIPrzekształcenia organizacyjne

Powołana do życia przez gen. Karaszewicza-Tokarzewskiego ps. „Doktor” SZP składała się w przeważającej mierze z oficerów zawodowych należących do przedwojennego obozu piłsudczykowskiego. W Rządzie na Obczyźnie, który sformował się we Francji takie decyzje spowodowały pewne komplikacje. Głównym „hamulcowym” stał się Premier i Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski, który zdecydował się na powołanie 13 listopada 1939 roku w miejsce SZP organizacji o nazwie Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Możliwe, że dodatkowe negatywne wrażenie na Sikorskim zrobił fakt, że jako pierwszy raport o powstaniu SZP otrzymał marsz. Edward Rydz-Śmigły, który nie był już wtedy Naczelnym Wodzem. Sikorski uznał, że Tokarzewski musiał o tym wiedzieć i był to zamierzony akt nielojalności.

Niby wszystko wydawało się łatwe: dotychczasowe struktury SZP miały automatycznie stać się strukturami ZWZ. Dużo więcej problemów sprawiało ustanowienie przez Naczelnego Wodza Komendy Głównej ZWZ (KG ZWZ) w Paryżu, na czele której stanął gen. Kazimierz Sosnkowski ps. „Józef Godziemba”, a kraj podzielono na sześć Obszarów (cztery dla terenu okupacji niemieckiej i dwa dla terenu okupacji sowieckiej). Wizja ta kompletnie nie brała pod uwagę realnych możliwości utrzymania łączności pomiędzy Obszarami a KG ZWZ.

Instrukcja gen. Sosnkowskiego dotycząca przekształcenia struktur SZP w ZWZ wydana 4 grudnia 1939 r. w Paryżu, dotarła do Warszawy na początku stycznia 1940 r. Zgodnie z nią dotychczasowy Dowódca Główny SZP został Komendantem Obszaru Nr 3, mającego swoją siedzibę we Lwowie. Niestety, został on aresztowany przez NKWD już w marcu 1940 r., podczas próby przekroczenia granicy sowiecko-niemieckiej. Pod fałszywym nazwiskiem Fantiej Michajłowicz Mirowoj dostał się do łagru workuckiego, skąd, w wyniku dekonspiracji przez złamanego w śledztwie płk. Leopolda Okulickiego, trafił na Łubiankę.

Okazało się, że struktura podlegająca Komendantowi Głównemu w Warszawie nie tylko nie odpowiada rzeczywistości okupowanego kraju, ale także bieżącym wydarzeniom. W wyniku kapitulacji Francji i przeniesienia Rządu RP na Uchodźstwie do Londynu 18 czerwca 1940 r. Naczelny Wódz wystosował depeszę, w której mianował płk Stefana Roweckiego Zastępcą Komendanta Głównego ZWZ z prawem podejmowania samodzielnych decyzji w sytuacji, gdy nie byłaby możliwości nawiązania łączności z Komendą Główną i Rządem RP. Jednak już 30 czerwca nadesłano kolejną depeszę, w której ustanowiono Komendę Główną ZWZ w kraju z płk Roweckim jako Komendantem Głównym. Równocześnie polecono ścisłą współpracę z Politycznym Komitetem Porozumiewawczym (dawna GRP) w osobach: Kazimierza Pużaka ps. „Bazyli” (PPS), Aleksandra Dębskiego ps. „Stachurski” (SN), Stefana Korbońskiego ps. „Nowak” (SL), a od maja 1940 r. także Franciszka Kwiecińskiego ps. „Karwat” (SP).

Ostatnia zmiana organizacyjna konspiracji w kraju miała miejsce 14 lutego 1942 r., kiedy to rozkazem Naczelnego Wodza ZWZ został przemianowany na Armię Krajową. Tym samym jednoznacznie podkreślono wojskowy charakter Podziemia.

Łubianka w Moskwie około 1917 roku

Rozdział IIIKomenda ZWZ-AK – struktura i obsada

Komenda Główna ZWZ-AK krypt. „Album”, „Lina”, „Kongo”, „Murzyn”, „Równik”

Komendantami Głównymi byli:

gen. dyw. Kazimierz Sosnkowski „Józef Godziemba” (8 listopada 1939 – 30 czerwca 1940)

gen. dyw. Stefan Rowecki „Grot” (30 czerwca 1940 – 30 czerwca 1943)

gen. dyw. Tadeusz Komorowski „Bór” (30 czerwca 1943 – 2 października 1944)

gen. bryg. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” (wyznaczony 1 października 1944, formalnie mianowany 21 grudnia 1944 do 19 stycznia 1945).

Szefami Sztabu i Zastępcami Komendanta byli:

płk Janusz Albrecht „Wojciech” (8 listopada 1939 – 7 lipca 1941)

płk Tadeusz Pełczyński „Grzegorz” (lipiec 1941 – 2 października 1944)

p.o. gen. bryg. Leopold Okulicki „Kobra” (6 września 1944 – ???)

płk Janusz Bokszczanin „Sęk” (październik 1944, formalnie 2 stycznia 1945 – 19 stycznia 1945).

Organizacja Komendy Głównej Armii Krajowej ulegała modyfikacjom przez cały okres istnienia AK. Zmieniała się obsada poszczególnych stanowisk, nazewnictwo i zakresy działania. Przedstawiona poniżej struktura odzwierciedla stan na lipiec 1944 r., a więc ostatnią przed wybuchem Powstania Warszawskiego.

Rozdział IVStruktura terenowa

Struktura terenowa Armii Krajowej ukształtowała się na podstawie przytaczanej już wcześniej Instrukcji nr 1 z 4 grudnia 1939 r. oraz Instrukcji nr 2 z 16 stycznia 1940 r. Zgodnie z założeniem w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców miały znajdować się Komendy Okręgów (z Okręgiem w granicach administracyjnych miasta lub dawnego województwa), niższym szczeblem miały być Komendy Obwodu obejmujące miasta powyżej 10 tys. mieszkańców lub powiaty. W związku z podziałem Kraju pomiędzy III Rzeszę i Związek Sowiecki, utworzono pośredni szczebel pomiędzy Komendami Okręgów a Komendą Główną, który był Komendą Okupacji (Niemieckiej w Warszawie i Sowieckiej we Lwowie lub Wilnie). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej cały dawny obszar Rzeczypospolitej znalazł się pod okupacją niemiecką, co ułatwiło budowę jednolitych struktur terenowych.

Na początku 1944 r. obszar Polski był podzielony na:

1. Obszar warszawski (krypt. „Cegielnia”, kmdt: płk Albin Skroczyński ps. „Łaszcz”)

Podokręg Wschodni (krypt. „Struga”, „Krynica”, „Gorzelnia”)

Podokręg Zachodni (krypt. „Hallerowo”, „Hajduki”, „Cukrownia”)

Podokręg Północny (krypt. „Olsztyn”, „Tuchola”, „Królewiec”, „Garbarnia”)

2. Obszar Południowo-Wschodni (krypt. „Lux”, „Lutnia”, „Orzech”, kmdt: płk Władysław Filipkowski ps. „Janka”)

Okręg Lwów (krypt. „Dukat”, „Lira”, „Promień”)

a) Obwód Lwów Zachód

b) Obwód Lwów Wschód

Okręg Stanisławów (krypt. „Karaś”, „Struga”, „Światło”)

Okręg Tarnopol (krypt. „Komar”, „Tarcza”, „Ton”)

3. Obszar Zachodni (krypt. „Zamek”, kmdt: płk Zygmunt Miłkowski ps. „Denhoff”)

Okręg Pomorze (Toruń, krypt. „Borówki”, „Pomnik”)

Okręg Poznań (krypt. „Pałac”, „Parcela”

Okręgi samodzielne:

1. Okręg Wilno (krypt. „Miód”, „Wiano”, kmdt: ppłk Nikodem Sulik ps. „Jodko”, mjr/ppłk Aleksander Krzyżanowski ps. „Wilk”)

Podokręg Litwa Kowieńska

2. Okręg Nowogródek (krypt. „Cyranka”, „Nów”, ostatni kmdt: ppłk Maciej Kalenkiewicz ps. „Kotwicz”)

3. Okręg Warszawa (krypt. „Drapacz”, „Przystań”, „Wydra”, „Prom”, kmdt: płk dypl. Antoni Chruściel ps. „Monter”)

4. Okręg Polesie (krypt. „Kwadra”, „Twierdza”, „Żuraw” , ostatni kmdt: płk Henryk Krajewski ps. „Trzaska”)

5. Okręg Wołyń (krypt. „Hreczka”, „Konopie”, kmdt: płk Kazimierz Bąbiński ps. „Luboń”)

6. Okręg Białystok (krypt. „Lin”, „Czapla”, „Pełnia”, „Sarna”, ostatni kmdt: kpt/ppłk Władysław Liniarski ps. „Mścisław”)

7. Okręg Lublin (krypt. „Len”, „Salon”, „Żyto”, „Orbis”, „Bank Handlowy”, „Spółdzielnia Rolnicza”, „Monopol”, ostatni kmdt: ppłk Franciszek Żak ps. „Wir”)

8. Okręg Kraków (krypt. „Gobelin”, „Godło”, „Muzeum”, ostatni kmdt: płk Przemysław Nakoniecznikoff-Lukowski ps. „Kruk II”)

9. Okręg Śląski (krypt. „Kilof”, „Komin”, „Kuźnia”, „Serce”, ostatni kmdt: mjr/ppłk dypl. Zygmunt Janke ps. „Walter”)

10. Okręg Radom-Kielce (krypt. „Jodła”, „Rolnik”, ostatni kmdt: płk Jan Zientarski ps. „Mieczysław”

11. Okręg Łódź (krypt. „Arka”, „Kreton”, „Barka”, „Łania”, ostatni kmdt: płk Michał Stempkowski ps. „Grzegorz”).

Pomnik króla Jana III Sobieskiego we Lwowie około 1905 roku

Bibliografia

Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 1-6, red. Pełczyński Grzegorz et al., Londyn 1973.

Bartelski Lesław M., AK. Podziemna armia: 27 IX 1939-30 VI 1943, Warszawa 1990.

Bojemski Sebastian, Narodowe Siły Zbrojne, Warszawa 2009.

Bór-Komorowski Tadeusz, Armia Podziemna, Warszawa 2014.

Chmielarz Andrzej, Jasiński Grzegorz, Armia Krajowa 1939-1945, Warszawa-Londyn 2011.

Chmielarz Andrzej, Jasiński Grzegorz, Kunert Andrzej K., Armia Krajowa 1939-1945 wybór źródeł, Londyn-Warszawa 2013.

Fitowa Alina, Akcja scaleniowa Batalionów Chłopskich z Armią Krajową, Kraków 1973.

Garliński Józef, Polskie Państwo Podziemne 1939-1945, Warszawa 1987.

Guziur Oswald, Starczewski Mieczysław, Lido i Stragan. Ślązacy w wywiadzie Armii Krajowej, Czeski Cieszyn 1992.

Jaworski Stanisław, Związek Jaszczurczy, Narodowe Siły Zbrojne, Warszawa-Chicago-Lublin 2016.

Korboński Stefan, Polskie Państwo Podziemne. Przewodnik po Podziemiu z lat 1939-1945, Warszawa 1981.

Mazur Grzegorz, Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939-1945, Warszawa 1987.

Ney-Krwawicz Marek, Armia Krajowa siły zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa 2009.

Strzembosz Tomasz, Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944, Warszawa 1983.

Wiąk Wiesław Józef, Struktura organizacyjna Armii Krajowej 1939-1944, Warszawa 2003.

Witkowski Henryk, „Kedyw” Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej w latach 1943-1944, Warszawa 1985.

Wszystkie wykorzystane ilustracje znajdują się w domenie publicznej.