Rok w rozmowie. Pisarze krytycznym okiem

WSTĘP / O ROZ­MO­WACH

Rok w roz­mo­wie to za­pis trzy­na­stu wy­wiadów – szum­nie tak na­zwa­nych na po­trze­by cy­klu – z pi­sa­rza­mi, które prze­pro­wa­dziłem w 2013. Niektórzy mówią, iż oso­by piszące o książkach nie po­win­ny się zbliżać do pi­sa­rzy, bo mogą prze­stać obiek­tyw­nie oce­niać ich twórczość. Prze­pro­wa­dzo­ne roz­mo­wy po­zwo­liły mi zbliżyć się przede wszyst­kim do sa­me­go sie­bie, do mo­je­go spo­so­bu trak­to­wa­nia książki, do me­to­dy ana­li­tycz­nej i do kon­wen­cji, w ja­kiej od sied­miu lat w prze­strze­ni pu­blicz­nej dzielę się re­flek­sja­mi na te­mat prze­czy­ta­nych lek­tur. Było to dla mnie wy­zwa­nie, ale kie­ro­wałem się przede wszyst­kim cie­ka­wością. Tego, jak wygląda sama pra­ca nad książką i co się dzie­je, za­nim efekt końcowy zo­sta­nie przez re­cen­zen­ta oce­nio­ny. Te trzy­naście rozmów po­mogło mi in­a­czej, głębiej wi­dzieć li­te­ra­turę. Było mądry­mi doświad­cze­nia­mi i frajdą. Przy­jem­nością, której efek­ta­mi chciałbym się po­dzie­lić.

Po­mysł na­ro­dził się je­sie­nią 2012 roku. To było późne so­bot­nie popołudnie, wra­całem z Beatą Ru­dzińską z ka­to­wic­kich targów książki. Be­ata – sama będąc pi­sarką i wy­dawcą – pod­sunęła mi po­mysł, bym zaczął roz­ma­wiać z pi­sa­rza­mi. To miało ubo­ga­cić i uatrak­cyj­nić treść blo­ga kry­tycz­no­li­te­rac­kie­go „Kry­tycz­nym okiem”. Myślałem nad tym kil­ka mie­sięcy. Do­szedłem do wnio­sku – o czym już wspo­mniałem – że to przede wszyst­kim ubo­ga­ci mnie, pomoże wia­ry­god­niej i lo­jal­niej pisać o książkach, sko­ro po­dy­sku­tuję z ich twórca­mi. Kie­dy roz­ma­wiałem z Kają Ma­la­nowską, czułem in­stynk­tow­nie, że to nie będzie jed­no­ra­zo­wa przy­go­da. Po­nie­waż żyję i działam za­da­nio­wo, za­pla­no­wałem rocz­ny cykl rozmów. Bez żad­nej tezy. To miały być szcze­re roz­mo­wy z wyraźnymi ludźmi. Ta­kich szu­kałem. Tak się wszyst­ko zaczęło. Mam też wrażenie, że większość prze­py­ta­nych twórców nie opo­wia­dałaby tak oso­biście o swo­im życiu i pra­cy przy dzien­ni­ka­rzu ze zle­ce­niem prze­pro­wa­dze­nia wy­wia­du.

To na pew­no nie jest jed­no­rod­na pu­bli­ka­cja; każda roz­mo­wa od­da­je przede wszyst­kim cha­rak­ter rozmówcy, różna jest długość i jakość wy­wiadów, bar­dzo różno­rod­na te­ma­ty­ka. Cze­go chciałem się do­wie­dzieć? Roz­ma­wiałem przede wszyst­kim o ich twórczości – tej, którą znam, bo do nie­zna­jo­mości jaw­nie się przy­zna­wałem i nie chciałem dys­ku­to­wać o czymś, o czym nie mam pojęcia. Myślę, że wokół do­rob­ku pi­sar­skie­go miały się te roz­mo­wy kon­cen­tro­wać, ale prze­cież tak nie jest. Bo pi­sa­nie jest wy­ra­zem przeżywa­nia świa­ta mo­ich rozmówców i o tym właśnie roz­ma­wia­liśmy.

Jak wspo­mniałem, ni­niej­szy zbiór za­wie­ra za­pis trzy­na­stu rozmów. Dwa­naście uka­zy­wało się w mie­sięcznych odstępach na mo­jej stro­nie in­ter­ne­to­wej przez cały 2013 rok. Do­bry rok do roz­mo­wy. Roz­mo­wy na po­trze­by tej pu­bli­ka­cji zo­stały wzbo­ga­co­ne o małe uzu­pełnie­nia. Jest jesz­cze jed­na, nie­pu­bli­ko­wa­na na stro­nie „Kry­tycz­nym okiem”, roz­mo­wa – z Ingą Iwa­siów. Taka między mie­siącami, bo – jak wspo­mi­na moja rozmówczy­ni – można tam ukryć wszyst­ko i nic. Trud­no mi po­wie­dzieć, ile moi rozmówcy chcie­li przede mną ukryć, a ile odsłonić i czy byli do tego w pełni prze­ko­na­ni. Każdy wy­wiad był moim po­chy­la­niem się w stronę mówiącego, wcho­dze­niem także w jego kon­wencję wyrażania się o świe­cie, a cza­sem trochę błądze­niem po omac­ku, bo nie­jed­no­krot­nie roz­ma­wiałem z osobą, której wcześniej po pro­stu nie znałem. W zbio­rze są wszyst­kie – dłuższe i krótsze, te bar­dzo oso­bi­ste i te, które mieszczą się w ob­ra­zie tego, co od­bior­cy już wiedzą, i nie­wie­le no­we­go wnoszą.

Większość tych wy­wiadów to roz­mo­wy bar­dzo oso­bi­ste. Chciałem, by pi­sa­rze opo­wia­da­li o so­bie. Zro­bi­li to dokład­nie tak, jak chcie­li. Opo­wie­dzie­li, ile chcie­li i w ta­kiej, a nie in­nej kon­wen­cji. O sa­mym pi­sa­niu mówili nad wy­raz jed­no­znacz­nie. To trud­ny pro­ces, wy­ma­gający pra­cy, sa­mo­dy­scy­pli­ny myślo­wej; praw­dzi­we pi­sa­nie to nie ra­do­sne stu­ka­nie w kla­wia­turę pod jabłonią, to na­prawdę ciężkie zajęcie, o trud­ności którego wie­lu nie ma pojęcia.

Wierzę, że na­sze roz­mo­wy po­zwolą spoj­rzeć na tych trzy­naścio­ro twórców in­a­czej. Roz­ma­wiam o spra­wach, które do­tyczą ich jako piszących, ale także, czy­tających i oce­niających twórczość. Wie­le te­matów to te­maty trud­ne; ta książka nie jest po­praw­na po­li­tycz­nie ani w żaden inny sposób; napięcia między nami cza­sem widać wyraźnie, a często – mimo ser­decz­nej at­mos­fe­ry – wdzie­ra się między nas coś uwie­rającego, nie­wy­god­ne­go. Mówimy o wszyst­kim. Mówimy o życiu jako pro­ce­sie twórczym i o twórczości, która wpływa na życie. Sta­rałem się powiązać wyżej wy­mie­nio­ne z emo­cja­mi, przeżycia­mi, na­stro­ja­mi które uczy­nią te roz­mo­wy pry­wat­ny­mi. W większości ta­ki­mi się one stały. I mnie oso­biście na­uczyły przede wszyst­kim po­ko­ry – do tego, co inni sądzą o świe­cie, jak­kol­wiek różny od mo­je­go byłby ten świat.

Chciałem każdemu z osob­na po­dziękować. Kai Ma­la­now­skiej – za szcze­rość, za en­tu­zjazm i za ry­su­nek (udało mi się go wresz­cie ode­brać od oso­by, której go prze­ka­załaś). Rem­ko­wi Grze­li – za po­ka­za­nie świa­ta przeżyć, do ja­kie­go na co dzień nie mam dostępu; za rady odnośnie do tego, w jaki sposób pro­wa­dzić ko­lej­ne roz­mo­wy, by były cie­ka­we. Piotr­ko­wi Czer­wińskie­mu – za opo­wieści z da­le­kich stron i za za­an­gażowa­nie, bo ta roz­mo­wa była ważna dla nas obu. Da­wi­do­wi Kor­na­dze – za zarażenie opty­mi­zmem, za przy­jem­ny flow i za to, że mnie pod­pusz­czał; za dobrą zna­jo­mość na co dzień. Mar­cie Syr­wid – za po­ka­za­nie pa­zu­ra i uświa­do­mie­nie kil­ku spraw. Grze­go­rzo­wi Ko­ze­rze – za kil­ka mądrych zdań o isto­cie pol­skości i za sza­cu­nek do spraw, do których sam za­czy­nam go tra­cić. Jac­ko­wi Wan­gi­no­wi – za szcze­rość, za otwar­tość, za moc­ne za­an­gażowa­nie w roz­mowę i za dow­cip, który był nam po­trzeb­ny. Jo­an­nie Ba­tor – za opo­wia­da­nie z ta­kim za­an­gażowa­niem, że dała mi praw­dziwą przy­jem­ność roz­mo­wy o wewnętrznej wol­ności, i za miłe słowa, które padły poza za­pi­sem roz­mo­wy. Ju­sty­nie Bar­giel­skiej – za uczy­nie­nie z wy­wia­du wy­zwa­nia, za nie­tu­zin­ko­wość, za utar­cie mi nosa tam, gdzie było trze­ba. Kasi Bon­dzie – za za­spo­ko­je­nie cie­ka­wości, którą tyl­ko Ka­sia po­tra­fiła za­spo­koić, i za wska­za­nie, jak czy­tać po­wieści kry­mi­nal­ne. Igna­ce­mu Kar­po­wi­czo­wi – za cier­pli­wość do mnie. PaniAn­nie Jan­ko – za garść ciepłych opo­wieści i za rzad­ko spo­ty­kaną ser­decz­ność, którą czu­je się na­wet na od­ległość. PaniIn­dze Iwa­siów – za czas, za szcze­rość, za dwie ważne książki i za chęć ukry­cia się między mie­siącami, choć to między – jak dla mnie – było jedną z ważniej­szych rozmów tego zbio­ru.

Rok w roz­mo­wie to za­pis tego, co pi­sa­rzom bli­skie i da­le­kie, oraz świa­dec­two ich świa­do­mości by­cia tym, kim są te­raz. To były do­bre roz­mo­wy. Mam na­dzieję, że ich lek­tu­ra także da sa­tys­fakcję.

Ja­rosław Cze­cho­wicz

STY­CZEŃ / KAJA MA­LA­NOW­SKA

(…) każdy z nas in­a­czej po­strze­ga rze­czy­wi­stość i w związku z tym każdy in­a­czej czy­ta.

Bio­lożka pi­sarką? Od kie­dy za­in­te­re­so­wa­nie bak­te­ria­mi zastąpiłaś fa­scy­nacją tym, co słowa­mi – też byty drob­ne, choć nie żywe – można osiągnąć, opi­sując rze­czy­wi­stość?

Zmie­niłam się z ge­ne­ty­ka bak­te­rii w pi­sa­rza zupełnym przy­pad­kiem. Naj­pierw stra­ciłam pracę w la­bo­ra­to­rium. Na­wet dwa razy. Do­pie­ro rok później wydałam książkę. Nadal tęsknię za pracą na­ukową, cho­ciaż wiem do­brze, że nie mam żad­nych szans, żeby do niej wrócić, i po­win­nam za­mknąć ten roz­dział swo­je­go życia, a jed­nak ciągle o niej myślę. Na­wet śni mi się często, że pi­pe­tuję albo pusz­czam żele z ra­dio­ak­tyw­nym DNA. By­cie ge­ne­ty­kiem poza tym, że również wy­ma­ga twórcze­go myśle­nia, nie ma ab­so­lut­nie nic wspólne­go z pracą pi­sa­rza. Wy­da­je mi się, że to zawód pod każdym względem faj­niej­szy od by­cia li­te­ra­tem. Na pew­no jest le­piej płatny. Poza tym wy­ma­ga ciągłej współpra­cy z ludźmi, nie izo­lu­je, nie za­my­ka w domu, daje ogromną przy­jem­ność od­kry­wa­nia nie­zna­nych stron rze­czy­wi­stości i nie gro­zi nie­zdro­wym prze­ro­stem am­bi­cji. W każdym ra­zie nie na eta­pie, na którym byłam, kie­dy z tego za­wo­du zre­zy­gno­wałam. 

Co się wy­da­rzyło?

Czte­ry lata temu do­stałam de­pre­sji, która oka­zała się na tyle poważna, że nie mogłam da­lej pra­co­wać. Przez kil­ka mie­sięcy sie­działam w domu. W tym cza­sie pisałam coś w ro­dza­ju in­ter­ne­to­we­go pamiętni­ka; fa­bu­la­ry­zo­waną re­lację z okre­su cho­ro­by, która zo­stała po­tem wy­da­na jako Drob­ne sza­leństwa dnia co­dzien­ne­go. I tak to się zaczęło.

Pa­ra­dok­sal­nie coś, co jest opre­syj­ne, uwol­niło w to­bie nowe pokłady eks­pre­sji. Czy pi­sa­nie po­ma­ga, kie­dy człowiek jest w kiep­skim sta­nie psy­chicz­nym?

W pew­nym sen­sie rze­czy­wiście pełni rolę te­ra­peu­tyczną. Po­zwa­la na­brać dy­stan­su i spoj­rzeć z boku na własne kłopo­ty. To trochę jak z li­stem, który pi­szesz do oso­by, na którą je­steś z ja­kie­goś po­wo­du wściekły. Nig­dy go jed­nak nie wysyłasz. Mimo że list nie do­cie­ra do ad­re­sa­ta, złe emo­cje i tak częścio­wo wy­pa­lają się w sa­mym ak­cie pi­sa­nia. 

Two­ja naj­now­sza po­wieść Patrz na mnie, Kla­ro po­mogła ci zdo­być no­mi­nację do li­te­rac­kie­go Pasz­por­tu Po­li­ty­ki. Dość ba­nal­ne py­ta­nie, ale jak się z tym czu­jesz?

Oczy­wiście bar­dzo się cieszę. Patrz na mnie, Kla­ro, jest pierwszą książką, którą na­pi­sałam świa­do­mie, z myślą o wy­da­niu. Włożyłam w tę książkę dużo wysiłku. Zwłasz­cza w jej kon­strukcję. Obie­całam so­bie, że nie za­cznę pisać, dopóki nie opra­cuję dokład­nie fabuły, nie na­szki­cuję rysów psy­cho­lo­gicz­nych po­sta­ci i nie wymyślę zakończe­nia. Później kil­ku­krot­nie wy­rzu­całam po kil­ka­dzie­siąt stron, po­pra­wiałam i zmie­niałam w kółko. Po­ma­gał mi mąż, który oka­zał się świet­nym, ale su­ro­wym re­dak­to­rem. Jed­no­cześnie zdałam so­bie boleśnie sprawę z tego, jak bar­dzo nie­do­sko­nałe jest to, co robię. Muszę się jesz­cze dużo na­uczyć, a zaczęłam tak późno… Ta książka jest w tej chwi­li dokład­nie tym, na co mnie stać. To bar­dzo fru­strujące uczu­cie, jeśli się wi­dzi jej nie­do­sko­nałości. A ja widzę je wyraźnie. Tak więc kie­dy ją wydałam, miałam ra­czej po­czu­cie klęski niż suk­ce­su. To, że komuś się po­do­bała i zo­stała do­ce­nio­na, niesłycha­nie pod­niosło mnie na du­chu. 

Uważam, że to two­ja naj­lep­sza rzecz! Może po­ziom fru­stra­cji blo­ku­je cię w pi­sa­niu?

Dziękuję. Cieszę się, że cze­goś zdołałam się na­uczyć w ciągu ostat­nich trzech lat.

Pi­sar­skie fru­stra­cje cza­sem mnie blo­kują. Mie­wam okre­sy, kie­dy to jest trud­ne. Dużo bar­dziej nie­po­koi mnie fakt, że wpływają na to, jak się zmie­niam; nie jako pi­sar­ka, tyl­ko jako oso­ba. Za­wo­dy, które zależą w dużej mie­rze od społecz­ne­go od­bio­ru, nie mają naj­lep­sze­go wpływu na cha­rak­ter. Trud­no osiągnąć w ta­kiej sy­tu­acji spokój. Wiem, że by­wam prze­wrażli­wio­na. Niewątpli­wie daję się we zna­ki swo­jej ro­dzi­nie i to mnie poważnie mar­twi.

Twoją trze­cią książkę często ze­sta­wia się z pierwszą i oma­wiając, zwra­cau­wagę na wtórność. Tym­cza­sem widzę w „Kla­rze” zupełnie nową, in­te­gralną hi­sto­rię. To opo­wieść o ko­bie­cie, która bu­du­je tożsamość, wpa­trzo­na w in­nych. Dla­cze­go szu­ka­my od­bi­cia sie­bie sa­mych w lu­dziach z na­sze­go oto­cze­nia?

Na pew­no obie książki są bar­dzo emo­cjo­nal­ne. Piszę o emo­cjach, emo­cje mnie in­te­re­sują. In­te­re­su­je mnie również to, co znaj­du­je się poza tak zwaną normą. W tym sen­sie „Sza­leństwa” i „Kla­ra” mogą wy­da­wać się po­dob­ne. Obie główne bo­ha­ter­ki to ko­bie­ty, ale na tym chy­ba kończą się ana­lo­gie. „Sza­leństwa” były au­ten­tycz­nym za­pi­sem cho­ro­by. Miałam po­mysł, żeby zno­wu oprzeć „Klarę” na oso­bi­stych przeżyciach, szczęśli­wie jed­nak w dużej mie­rze od nie­go odeszłam. Oczy­wiście, jak większość pi­sa­rzy, wzo­ruję się na tym, co ob­ser­wuję we własnym oto­cze­niu. Nie po­tra­fię, jak Ma­rek Hu­be­rath albo Phi­lip Dick, two­rzyć zupełnie no­wych światów. Wy­da­je mi się jed­nak, że nie­wie­le łączy Klarę z bo­ha­terką „Sza­leństw”. Kla­ra nie cier­pi na de­presję, nie czu­je się sa­mot­na, a już na pew­no nie jest za­kom­plek­sio­na ani nie­do­war­tościo­wa­na. Myślę, że jej pro­blem po­le­ga na trud­nym do określe­nia ro­dza­ju bier­ności, któremu się pod­da­je. Nie umie do­strzec sa­mej sie­bie, dla­te­go próbuje żyć cu­dzym życiem. Jeżeli ktoś wi­dzi poza normą tyl­ko jedną hi­sto­rię i je­den możliwy sche­mat za­cho­wa­nia, to na pew­no obie książki się nałożą. Ale każdy z nas in­a­czej po­strze­ga rze­czy­wi­stość i w związku z tym każdy in­a­czej czy­ta. Sama nie cier­pię, jak au­to­rzy tłumaczą, o co cho­dziło w ich książkach, więc chy­ba po­win­nam już uciąć ten wątek. In­ten­cje pi­sa­rza są na­prawdę naj­mniej ważne.

Swo­im pi­sa­niem po­ka­zu­jesz, iż się zmie­niasz; możesz stać obok emo­cji, które kie­dyś cię pożerały… No właśnie, pi­szesz emo­cja­mi. Uważasz to za wadę czy za­letę two­jej twórczości?

Nie wiem. Dla niektórych wada, dla in­nych (mam na­dzieję) za­le­ta. Ja chy­ba in­a­czej po pro­stu nie umiem. Wiem, że po­wieść psy­cho­lo­gicz­na nie każdemu od­po­wia­da. Wie­le osób iry­tu­je. Ja uważam, że to dla­te­go, iż wszy­scy bo­imy się emo­cji, nie chce­my o nich myśleć i się nad nimi za­sta­na­wiać. Ale może wca­le nie mam ra­cji. Nie wiem, to trud­ne py­ta­nie. Chy­ba zbyt oso­bi­ste.

Praw­do­po­dob­nie naj­bar­dziej emo­cjo­nal­na jest two­ja pierw­sza książka Drob­ne sza­leństwa dnia co­dzien­ne­go. Już trochę po­wie­działaś o tym, jak po­wsta­wała. Tytuł jak­by głaskał pro­blem, try­wia­li­zo­wał go. Tym­cza­sem to opo­wieść o de­mo­nie od­kry­wa­nym w so­bie przez ko­bietę, której trud­no być sa­mej ze sobą. Dla­cze­go sami by­wa­my swo­imi naj­większy­mi wro­ga­mi i kie­dy tak się dzie­je?

Miałam kie­dyś ko­legę, którego bar­dzo lubiłam, cho­ciaż bywał nie­znośny: aro­ganc­ki i bez­czel­ny. Kie­dy na­prawdę prze­sa­dził i czułam się obrażona, ma­wiał: „A wi­dzisz, ty so­bie za­raz pójdziesz, a ja tak ze sobą całe życie muszę…”. Oczy­wiście, że je­steśmy naj­większy­mi wro­ga­mi sa­mych sie­bie. Poza nie­licz­ny­mi przy­pad­ka­mi, to my sami krzyw­dzi­my się najczęściej i naj­bar­dziej boleśnie. Każdy psy­cho­log ci to po­wie. Sztu­ka po­le­ga na tym, żeby na­uczyć się prze­wi­dy­wać własne za­mia­ry i im za­po­bie­gać. Ale to chy­ba py­ta­nie na bar­dzo długą i bar­dzo trudną roz­mowę. Na do­da­tek nie czuję się kom­pe­tent­na, nie je­stem psy­cho­te­ra­peutą. 

Wróćmy do two­je­go de­biu­tu. Drob­ne sza­leństwa dnia co­dzien­ne­go nawiązują do pro­blemów emo­cjo­nal­nych, które mogą po­ja­wiać się na­gle i nie mieć przy­czy­ny. Czy uważasz, że w każdym z nas drze­mie de­struk­cyj­na siła? Kie­dy się ujaw­nia?

We mnie bez wątpie­nia drze­mie. Je­stem poważnie obciążona skłonnością do de­pre­sji, zarówno ze stro­ny ro­dzi­ny mat­ki, jak i ojca. Już trzy razy bo­ry­kałam się z tą cho­robą. Liczę się z tym, że może się to powtórzyć. Ale wiem też, że taką cho­robę da się wy­le­czyć i za­po­mnieć o niej na długi czas. Je­stem dużo sil­niej­sza niż czte­ry lata temu, dużo bar­dziej świa­do­ma; wiem, jak re­ago­wać, do kogo zwrócić się o po­moc. De­presję prze­cho­dzi przy­najm­niej raz w życiu co szósta oso­ba na świe­cie. To bar­dzo częsta przy­padłość. Cza­sem ujaw­nia się pod wpływem trud­nych przeżyć, cza­sem nie­ste­ty zupełnie bez po­wo­du.

Za­py­tam jesz­cze o Imi­gra­cje. To zbiór tekstów o prze­mie­rza­niu różnych prze­strze­ni. Tru­izmem będzie stwier­dze­nie, że życie to wędrówka, ale cie­kaw je­stem, co cie­bie na­uczyło wędro­wa­nie, po­byt w ta­kiej pro­win­cjo­nal­nej Urba­nie w sa­mym środ­ku Stanów Zjed­no­czo­nych?

Imi­gra­cje to zbiór opo­wia­dań, które zo­stały na­pi­sa­ne w różnym cza­sie. I zno­wu, jak w przy­pad­ku Drob­nych sza­leństw dnia co­dzien­ne­go, nie myślałam wcześniej o pu­bli­ka­cji. Po tym, jak uka­zała się moja pierw­sza książka, wy­da­wało się, że ze względów stra­te­gicz­nych do­brze byłoby wydać szyb­ko następną. Tak też się stało. Rze­czy­wiście mo­ty­wem prze­wod­nim tych hi­sto­rii jest sze­ro­ko ro­zu­mia­na podróż. Na pew­no wpłynął na to mój pięcio­let­ni po­byt w Sta­nach. Te­raz wspo­mi­nam ten okres z wiel­kim sen­ty­men­tem. Tęsknię do spo­koj­ne­go, małomia­stecz­ko­we­go życia, ja­kie pro­wa­dzi­liśmy tam z moim mężem i sy­nem. Wszy­scy tęskni­my. Praw­da jed­nak jest taka, że było nam w Sta­nach ciężko. Przez cały czas czu­liśmy się obco i byliśmy bar­dzo sa­mot­ni.

Myślę, że ta chwi­lo­wa emi­gra­cja bar­dzo dużo mnie na­uczyła. Ode­rwałam się od war­szaw­skie­go życia. Ode­rwałam się od ro­dzi­ny i zna­jo­mych. Mu­siałam zacząć żyć na własny ra­chu­nek. Zacząć w końcu sa­mo­dziel­nie myśleć. Do­pie­ro w Sta­nach ukształtował się mój świa­to­pogląd. Trochę późno, muszę przy­znać, miałam pra­wie trzy­dzieści lat. W każdym ra­zie wróciłam zupełnie inną osobą, niż byłam przed wy­jaz­dem. 

Ja­kie są two­je li­te­rac­kie fa­scy­na­cje, wzo­ry?

Ojej, to trud­ne py­ta­nie. Z fa­scy­na­cji to: Vir­gi­nia Wo­olf, Faulk­ner, Na­bo­kov… Ale ta­kie wy­li­czan­ki za­zwy­czaj strasz­nie głupio brzmią. Mu­siałabym to jakoś uza­sad­niać i to by bar­dzo długo trwało, i byłoby okrop­nie nud­ne. 

To jakoś w skrócie.

Jeśli cho­dzi o wzo­ry, to je­stem chy­ba w fa­zie prze­po­czwa­rza­nia. Prze­stał mnie tak bar­dzo in­te­re­so­wać język, przyglądam się za to dokład­niej kon­struk­cji. Sta­ram się roz­gry­zać pod tym względem każdą książkę, film, na­wet głupi se­rial kry­mi­nal­ny. To bar­dzo psu­je przy­jem­ność czy­ta­nia i ogląda­nia, ale nie po­tra­fię się po­wstrzy­mać. Chciałabym się na­uczyć two­rzyć moc­ne, spójne kon­struk­cje. Na ra­zie szu­kam trochę po omac­ku.

A czy pol­scy współcześni pro­za­icy two­im zda­niem po­tra­fią two­rzyć spójne kon­struk­cje?

Wy­da­je mi się, że to pięta achil­le­so­wa współcze­snej pol­skiej li­te­ra­tu­ry. Jest dużo książek na­pi­sa­nych żywym, in­te­re­sującym języ­kiem, które za­czy­nają się świet­nie, roz­wi­jają cie­ka­wie, a końcówki roz­my­wają się, rozłażą i roz­cza­ro­wują. Kie­dy czy­tam, nie­rzad­ko mam wrażenie, że au­tor za­czy­na pisać, licząc na to, że ak­cja sama się z cza­sem roz­wi­nie, a zakończe­nie samo się jakoś wymyśli. Tymcza­sem bar­dzo trud­no jest za­pa­no­wać na bieżąco nad kil­ku­set­stro­ni­co­wym tek­stem. Właści­wie wy­da­je mi się, że to nie­możliwe. Ale wszyst­ko brzmi pro­sto, kie­dy się o tym mówi. Go­rzej z wy­ko­na­niem. Usta­wie­nie sta­bil­ne­go rusz­to­wa­nia, na którym mogłaby oprzeć się książka, to chy­ba naj­trud­niej­sza część pra­cy pi­sa­rza. Nie mam pojęcia, jak to do­brze robić. Bar­dzo bym się chciała tego na­uczyć.

Eg­zy­sten­cja wi­dzia­na oczy­ma two­ich nar­ra­to­rek jest bar­dzo trud­na. Co można zro­bić, by ułatwić so­bie życie i się nim cie­szyć? Co cie­bie cie­szy w życiu?

Oba­wiam się, że nie je­stem wesołą osobą. Mal­kon­tenc­two to moja naj­wy­raźniej­sza ce­cha. Bar­dzo się jej wstydzę i sta­ram się z nią wal­czyć, ale słabo mi to wy­cho­dzi.

Jeżeli cho­dzi o życio­we przy­jem­ności, to chy­ba nic ory­gi­nal­ne­go ci nie po­wiem. Bar­dzo lubię spędzać czas z moim mężem. Zro­bi­liśmy się ostat­nio moc­no do­mo­wi. Rzad­ko wycho­dzimy do knaj­py czy re­stau­ra­cji, na­wet w te­atrze czy ki­nie nie byliśmy od mie­sięcy. Ale za to lu­bi­my podróże; kie­dy mie­liśmy więcej pie­niędzy, od­wie­dza­liśmy różne eg­zo­tycz­ne miej­sca na świe­cie. Te­raz ku­pu­je­my piwo w skle­pie i oglądamy fil­my na kom­pu­te­rze. Nie­ste­ty, nie brzmi to cie­ka­wie, ale taka jest praw­da.

Cze­go życzyłabyś w no­wym roku czy­tel­ni­kom „Kry­tycz­nym okiem”?

Dużo do­brych książek, oczy­wiście!

Dziękuję za roz­mowę.

KAJA MA­LA­NOW­SKA O SO­BIE

fot. Ma­ciej Ma­lic­ki

Je­de­naście lat temu wy­je­chałam do Stanów Zjed­no­czo­nych, gdzie na­pi­sałam dok­to­rat z ge­ne­ty­ki bak­te­rii. Po po­wro­cie do Pol­ski miałam poważne pro­ble­my ze zna­le­zie­niem stałej pra­cy, nie do­stałam sa­mo­dziel­ne­go gran­tu i na­gle oka­zało się, że je­stem bez­ro­bot­na. Mu­siałam przyjąć do wia­do­mości fakt, że nig­dy nie zo­stanę na­ukow­cem i zająć się czymś in­nym. Zaczęłam więc pisać książki. Oczy­wiście, nie można tego te­raz spraw­dzić, ale nadal je­stem prze­ko­na­na, że byłby ze mnie znacz­nie lep­szy na­uko­wiec niż pi­sarz. 

LUTY / RE­MI­GIUSZ GRZE­LA

(…) od początku chciałem być tym, który po­szu­ku­je.

Je­steś osobą bar­dzo ak­tywną w wie­lu sfe­rach. Tak so­bie myślę, że lu­dzi określają ety­kiet­ki, bo w ten sposób najłatwiej za­ko­do­wać w świa­do­mości, kim jest inny człowiek. Która mówi prawdę o to­bie – dzien­ni­karz, sce­na­rzy­sta, reżyser czy pi­sarz? Może jest inna? A może po pro­stu za­cznij­my od py­ta­nia, kim je­steś?

Gdy­bym to wie­dział… Kie­dyś, w li­ceum, na­sza wy­cho­waw­czy­ni, mądra oso­ba, pani pro­fe­sor Te­re­sa Jan­kow­ska, kazała nam na­pi­sać na kar­tecz­kach, kim będzie­my w przyszłości. Po­tem otwo­rzyła je na ja­kimś zjeździe kla­so­wym po la­tach. Oka­zało się, że na­pi­sałem: „Będę dzien­ni­ka­rzem”, a po tej de­kla­ra­cji po­sta­wiłem trzy krop­ki. To mi uświa­da­mia, że od początku chciałem być tym, który po­szu­ku­je. A nie tym, który określa. Cza­sem żar­tuję, za Wo­odym Al­le­nem, bo od nie­go kupiłem to zda­nie: „Jesz­cze nig­dy brak kom­pe­ten­cji nie po­wstrzy­mał mnie przed za­an­gażowa­niem się z en­tu­zja­zmem”. Odpowie­dział tak, kie­dy za­pro­po­no­wa­no mu reżyse­ro­wa­nie ope­ry w Los An­ge­les. Nie bez po­wo­du por­tret Wo­ody’ego wisi u mnie na ścia­nie obok biur­ka i jest na pul­pi­cie w te­le­fo­nie.

Czy­li en­tu­zjazm Al­le­na jest zaraźliwy. A co byś po­ra­dził komuś, kto te­raz sta­wia trzy krop­ki i nie jest pe­wien, kim będzie?

Chy­ba od­po­wie­działbym, żeby w ogóle się tym nie zaj­mo­wał, żeby dał się pro­wa­dzić świa­tu i cie­ka­wości. Przy­po­mi­na mi się coś, co na­pi­sał kie­dyś ksiądz Jan Twar­dow­ski, którego znałem i w którego miesz­ka­niu w klasz­to­rze sióstr wi­zy­tek bywałem wie­le razy. Na­pi­sał: „Jeśli nie wiesz, dokąd iść, sama cię dro­ga zapro­wa­dzi”. Może to trochę pa­te­tycz­ne, ale naj­prost­sze z pro­stych. To jest trochę tak, jak z za­wo­dem, który upra­wiam i który jest na­prawdę wielką radością. Jako dzien­ni­karz mogę bywać w wie­lu miej­scach, w cu­dzych miesz­ka­niach, po­zna­wać lu­dzi; ale nig­dy nie wiem, dokąd ta dro­ga pro­wa­dzi. Roz­mo­wa za­wsze może mieć inny prze­bieg, a oso­ba, z którą roz­ma­wiam, może być mniej cie­ka­wa niż ktoś, kogo spo­ty­kam przy­pad­kiem. 

Za­tem czy­je losy tak po­znałeś?

Całkiem nie­daw­no robiłem roz­mowę z pew­nym ważnym po­li­ty­kiem. Na spo­tka­nie uma­wiała nas pani, która była więźniarką Ra­vensbrück. Znała Czesławę Oknińską, z którą się przy­jaźniła po woj­nie, i w ogóle na­gle otwo­rzyła hi­sto­rię, do której bym pew­nie nie do­tarł. Trze­ba po pro­stu iść. Dro­ga za­wsze ma jakiś cel.

O, mat­ko! Ale zda­nia wy­po­wia­dam. Jar­ku, za­da­jesz zbyt fun­da­men­tal­ne py­ta­nia, a ja jakoś próbuję wypaść mądrzej, od­po­wia­dając ci na nie. Prze­cież nie po­zja­dałem żad­nych ro­zumów, na­wet swo­je­go, żeby dawać rady komuś, kto – jak za­py­tałeś – nie wie, którą drogę wy­brać. Ale…  gdy­bym sam miał iść za kimś… Za Wo­odym Al­le­nem po­szedłbym każdą drogą. To praw­da. Uwiel­biam tego ar­tystę i marzę o me­da­li­ku z jego wytłoczo­nym wi­ze­run­kiem. Bym so­bie nosił Al­le­na na szyi.

Bio­gra­fia Wo­ody’ego Al­le­na jest nie­tu­zin­ko­wa. In­te­re­sują cię ta­kie, ale bliżej ci chy­ba cie­ka­wości ko­biet. Pro­mu­jesz ak­tu­al­nie świet­ny zbiór wy­wiadów z ko­bietami Wol­ne. Za­pew­ne py­ta­no cię w kwe­stii tej pu­bli­ka­cji o wie­le spraw. Mnie in­te­re­su­je dobór rozmówczyń. Dla­cze­go te, a nie inne ko­bie­ty?

In­te­re­sują mnie hi­sto­rie, losy, przeszłość i jej wpływ na na­sze życie. Przeszłość nie ist­nie­je – w mo­jej pry­wat­nej teo­rii. Przeszłość jest dzi­siaj i będzie ju­tro. Za­wsze coś się wy­nu­rzy spod zie­mi. Za­wsze będzie miała na nas wpływ. I to mnie fa­scy­nu­je. Przeszłość, której nie można za­trzasnąć. 

Mamy pew­ne kry­te­rium do­bo­ru. Ale wra­cam do py­ta­nia – jak do­brałeś bo­ha­ter­ki swo­jej książki?

Bo­ha­ter­ki książki Wol­ne chciałem po pro­stu po­znać; cza­sem po­znać le­piej, cza­sem chciałem do nich wrócić, bo roz­ma­wiałem z nimi już wcześniej. Za­zwy­czaj roz­ma­wiam z ludźmi, którzy mnie in­te­re­sują. Często wra­cam do rozmów z nimi przez lata. Jak do­ku­men­ta­li­sta mam po­trzebę po­ka­za­nia swo­ich bo­ha­terów w różnych mo­men­tach życia. W książce Wol­ne jest kil­ka ta­kich rozmów, na przykład z wielką skrzy­paczką Wandą Wiłko­mirską, do której wra­cam, odkąd zacząłem pracę w za­wo­dzie. Na­sza roz­mo­wa uka­zała się na przykład w mo­jej po­przed­niej książce Ho­tel Eu­ro­pa. Wte­dy Wan­da Wiłko­mir­ska mówiła, że ma tyl­ko skrzyp­ce. Dzi­siaj nie ma skrzy­piec, bo sprze­dała je na au­kcji, nie gra, nie uczy, właści­wie nie słucha mu­zy­ki. I próbuje wrócić na stałe do Pol­ski. Wy­najęła miesz­ka­nie w War­sza­wie. Chciałem za­pi­sać ten czas po­wro­tu do kra­ju i czas odejścia od pa­sji, która wy­niosła na szczy­ty świa­to­wej ka­rie­ry. 

Umiesz pytać, roz­ma­wiać z ludźmi. Kie­dy tak ob­ser­wuję two­je po­czy­na­nia, myślę, że w re­la­cjach z ludźmi chłoniesz to, o czym oni mówią i bacz­nie się przysłuchu­jesz. Która sztu­ka jest trud­niej­sza – za­da­wa­nia pytań czy uważnego słucha­nia?

Jed­no wypływa z dru­gie­go. Cza­sem nie trze­ba pytać, wy­star­czy do­brze słuchać. Słucha­nia też, tak myślę, można się na­uczyć. Ale na pew­no nie można się na­uczyć cie­ka­wości świa­ta, a bez tego jed­nak nie ma dzien­ni­kar­stwa. Przez dzie­więć lat uczyłem stu­dentów dzien­ni­kar­stwa zarówno wy­wia­du, jak i pi­sa­nia. To było cie­ka­we doświad­cze­nie. 

I jak uczyłeś pi­sa­nia?

Za­uważyłem w pew­nym mo­men­cie, że są stu­den­ci, którzy fan­ta­stycz­nie opo­wia­dają o tym, co chcą na­pi­sać, a nie piszą cie­ka­wie. I są tacy, którzy nie po­tra­fią opo­wie­dzieć do­brze, a piszą fe­no­me­nal­nie. Wpadłem na po­mysł, żeby ci, którzy fan­ta­stycz­nie opo­wia­dają, na­gry­wa­li to na dyk­ta­fon, a po­tem spi­sy­wa­li. Żeby zo­stał w ich tek­stach ten nerw opo­wieści. Zaś ci, którzy go­rzej mówili, a le­piej pi­sa­li, właści­wie nie po­trze­bo­wa­li za­da­nia, bo i tak w fi­na­le li­czył się tekst. Chy­ba że po­trzeb­na jest umiejętność pu­blicz­ne­go wystąpie­nia. Na to też są różne me­to­dy. Po­dob­nie jak na prze­pro­wa­dza­nie wy­wia­du. Wiesz, taka pro­sta me­to­da, kie­dy ktoś mówi coś trud­ne­go i się za­trzy­mu­je. Nie pytać. Trwać w ci­szy. Za­zwy­czaj rozmówca jed­nak po­dej­mu­je te­mat, szu­ka dro­gi do jego wy­po­wie­dze­nia. Ale nie chciałbym tu­taj zbyt szczegółowo o tym mówić, bo to właści­wie kwe­stia na inną roz­mowę. 

Czy był kie­dyś taki wy­wiad, czy było ta­kie py­ta­nie, które ode­brało ci mowę? Cho­dzi mi o to, że ktoś po­wie­dział coś, co było oczy­wi­ste, nad czym nig­dy nie myślałeś?

Może aż mowy nie ode­brało, ale robiłem nie­daw­no wy­wiad z Le­chem Wałęsą i parę ta­kich kom­plet­nie za­ska­kujących od­po­wie­dzi padło. Naj­bar­dziej z tej roz­mo­wy lubię od­po­wiedź, dla­cze­go nadal cho­dził do pra­cy w stocz­ni, kie­dy do­stał Na­grodę No­bla. Usłyszałem: „Bo ja chodzę na no­gach, a nie na głowie”. W tym był cały Wałęsa. To jest taka od­po­wiedź, którą za­pa­miętu­jesz. Oczy­wi­sta niby, a jed­nak jest w niej jakaś mądrość. Za­sko­czyło mnie też, że pan pre­zy­dent robi so­bie tysiące zdjęć z wszyst­ki­mi, których spo­ty­ka. Skończy­liśmy roz­mowę i już ktoś nam zro­bił zdjęcie. Pan Wałęsa po­wie­dział, że już to zdjęcie jest w in­ter­ne­cie, na jego blo­gu, dał na­wet taką spe­cjalną wi­zytówkę z ad­re­sem tego blo­ga. Tam są dosłownie tysiące zdjęć Wałęsy z ludźmi, których co­dzien­nie spo­ty­ka. 

O, te­mat blo­ga, świet­nie! Pisałeś kie­dyś „Z Kafką przy kaw­ce”, obec­nie już pi­szesz bez tego tytułu; to mo­de­lo­wy przykład oso­bi­ste­go blo­ga pi­sa­ne­go z pasją. Czy in­te­re­su­je cię pol­ska blo­gos­fe­ra? Co w niej przy­ku­wa uwagę?

Chy­ba byłem jed­nym z pierw­szych, którzy pi­sa­li blo­gi pod swo­im na­zwi­skiem, na początku, kie­dy po­wsta­wał Blog.pl. Do­pie­ro później prze­niosłem się na Wir­tu­alnąPolskę.pl, a stamtąd na własną stronę. Więc ten mój blog trochę zmie­niał ad­res. Ale piszę go nie­zmien­nie od lat. 

Cze­go sam szu­kasz w cu­dzych blo­gach?

W blo­gach szu­kam tego, co mnie w jakiś sposób może za­in­spi­ro­wać; szu­kam tego, co do­ty­czy kul­tu­ry, podróży albo kuch­ni. Bo jed­nak je­stem uza­leżnio­ny od kul­tu­ry. Od podróży mniej, ale czy­ta­nie to prze­cież też podróż. A kuch­nia, no po­wiedz mi, kto nie lubi do­brze zjeść? Zresztą naj­ważniej­sze to mieć w życiu ape­tyt, na wszyst­ko.

Blo­gi ku­li­nar­ne robią te­raz fu­rorę! Które oprócz nich lu­bisz, poza moim oczy­wiście? 

Poza two­im? Co oczy­wiście nie jest da­wa­niem ci w tej chwi­li łapówki, bo wiesz, że czy­tam go re­gu­lar­nie. Mam kil­ka, które czy­tam re­gu­lar­nie, i należą do mo­ich przy­ja­ciół lub osób, które znam i cenię. 

Niech zgadnę – Mar­ta Fox?

Ab­so­lut­nie tak. Lubię świat jej lek­tur i jej dow­ci­pu. Również Ania Jan­ko, To­masz Ja­strun, Kry­sty­na Ko­fta, Ma­riusz Szczy­gieł, cho­ciaż się za­nie­dbał i mało pi­sze. Dzwo­nię do nie­go jakiś czas temu i mówię: „Na­pisz nową notkę, bo już nie mogę otwie­rać i od mie­sięcy czy­tać o wszach Ha­vla”, bo taki był wte­dy tytuł ostat­nie­go wpi­su. Czy­tam blog Jac­ka Bo­cheńskie­go, Je­rze­go Sosnowskie­go i po­ety Jana Hen­ry­ka Ci­cho­sza. Czy­tam kul­tu­ral­ne­go blo­ga Ka­mi­li Jan­sen „Przez pal­ce” i Mag­dy Fres; oba na stro­nie, którą kie­dyś zakładałem, Par­nas.pl. Czy­tam blo­ga Małgosi In­dii, która pięknie pi­sze o książkach (www.mal­go­sia-in­dia.blog­spot.com). Czy­tam ostre­go jak brzy­twa blo­ga Mo­ni­ki Li­bic­kiej (www.mo­ni­ka­li­bic­ka.blox.pl). Czy­tam ku­li­nar­no-podróżni­cze­go blo­ga pod­roz­e­ismak.pl, którego pi­sze mój przy­ja­ciel. Zaglądałem też przez wie­le lat do li­te­rac­kie­go blo­ga na stro­nie „Le Mon­de”, którego au­to­rem jest pi­sarz i kry­tyk Pier­re As­so­uli­ne. Dzięki temu do­wia­dy­wałem się o fran­cu­skich nowościach książko­wych. Jak wi­dzisz, jest tego trochę. Ale jest też wie­le blogów, które czy­tam spo­ra­dycz­nie, cho­ciaż chętnie.  

Po­nie­waż mój cykl określiłem so­bie szum­nie jako „roz­mo­wy z pi­sa­rza­mi”, pod­py­tam te­raz o twą twórczość jako pi­sa­rza. Sięgnij­my do 2007 roku i przy­po­mnij­my Bądź moim Bo­giem. Wy­ka­załeś się tam ta­len­tem nar­ra­cyj­nym i umiejętnością praw­dzi­we­go wni­ka­nia w ludz­kie losy. Czy żydowską śpie­waczkę Verę Gran można określić jako spi­ri­tus mo­vens tej książki o wie­lu prze­cież za­wikłanych bio­gra­fiach?

Tak, na pew­no tak było. Tę książkę na­pi­sałem z wie­lu po­wodów. Jako pierw­szy, bo za życia Wie­ry Gran opi­sałem jej los. Ten wątek jest jed­nym z ważniej­szych w po­wieści. Opi­sałem właści­wie na­sze roz­mo­wy. Powód, dla którego to po­wieść, a nie bio­gra­fia Wie­ry Gran, bo prze­cież nie moja, jest ba­nal­ny. Uważałem i do dzi­siaj uważam, że nie można na­pi­sać bio­gra­fii Wie­ry, bo nie ma dostępu do jej ar­chi­wum. To ar­chi­wum prze­ka­zała do Kra­ko­wa za­przy­jaźnio­ne­mu młode­mu człowie­ko­wi i jak dotąd – z tego, co wiem – nie udostępnił tych do­ku­mentów ni­ko­mu. Poza kil­ko­ma zdjęcia­mi do tek­stu Jo­an­ny Szczęsnej w „Ga­ze­cie Wy­bor­czej”. W ar­chi­wum tym są pamiętni­ki Wie­ry pi­sa­ne przez całe życie, ka­len­da­rze, li­sty do niej i od niej pi­sa­ne przez kalkę, fo­to­gra­fie. Wiedząc, że ta­kie ar­chi­wum jest, ale nie ma do nie­go dostępu, nie można na­pi­sać bio­gra­fii. Ko­lej­nym po­wodem było to, że chciałem opo­wiedzieć los Wie­ry Gran trochę in­a­czej, roz­jaśnić go bio­gra­fiami in­nych bo­ha­terów tej książki. Umieściłem Wierę w jed­nej pa­ry­skiej ka­mie­ni­cy z se­kre­tarką Mar­le­ny Die­trich, którą na­prawdę po­znałem, i drag qu­een Lolą. Wiesz, sta­rałem się to trochę pisać jak dzien­ni­karz, do­ku­mentalnie. I wy­obraź so­bie, Han­na Krall po lek­tu­rze za­py­tała mnie, czy na­prawdę se­kre­tarka Die­trich miesz­kała w jed­nej ka­mie­ni­cy z Wierą Gran. Oczy­wiście nie miesz­kała. Książka uka­zała się kil­ka mie­sięcy przed śmier­cią Wie­ry Gran. Zdążyłem za­wieźć tekst do Paryża, do Domu Świętego Ka­zi­mie­rza, w którym zresztą umie­rał Nor­wid, i prze­czy­tałem Wie­rze Gran frag­men­ty jej do­tyczące. Myślę, że postąpiłem uczci­wie. I w ogóle to po­ru­szające wspo­mnie­nie, ta na­sza ostat­nia roz­mo­wa, którą opi­sałem w książecz­ce do płyty cd Le­gen­dar­na Wie­ra Gran. 

A ty, je­steś w tej książce?

Proszę! Oczy­wiście, że dia­lo­gi dzien­ni­ka­rza i śpie­wacz­ki Very