Rosyjskie źródła nazizmu

Tytuł oryginału: The Russian Roots of Nazism. White Émigrés and the Making of National Socialism 1917–1945

Copyright © by Michael Kellogg, 2015

Copyright © by Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o., 2015

Copyright © for the Polish translation by Wydawnictwo Poznańskie
sp. z o.o., 2015

Redakcja: Krzysztof Krzemień

Korekta: Paulina Wierzbicka

Pro­jekt okład­ki: Juliusz Zujewski

Kon­wer­sja: Grze­gorz Ka­li­siak | Pracownia Liternictwa i Grafiki

ISBN 978-83-7976-294-1

Wy­daw­nic­two Po­znań­skie sp. z o.o.

ul. Fre­dry 8, 61-701 Po­znań

tel.: 61 853-99-10

fax: 61 853-80-75

re­dak­cja@wy­daw­nic­two­po­znan­skie.com

www.wy­daw­nic­two­po­znan­skie.com

Podziękowania

Chciałbym podziękować przede wszystkim członkom mojej komisji doktoranckiej na University of California, Los Angeles — profesorom: Saulowi Friedländerowi, Davidowi Sabeanowi, Ivanowi Berendowi i Rogersowi Brubakerowi, którzy przez wiele lat służyli mi doskonałymi radami. Profesor Peter Baldwin z UCLA udzielał mi cennych wskazówek i wsparcia. Profesor Arch Getty z UCLA dopomógł mi uzyskać możliwość zapoznania się z ważnymi materiałami archiwalnymi w Moskwie. Wśród innych osób związanych z UCLA, które pomagały mi przy pisaniu tej książki, prag­nę wymienić panie: Julie Jenkins, która udzielała mi redaktorskich porad, Barbarę Bernstein i Kathleen Addisson, które zajmowały się moimi sprawami administracyjnymi, gdy przebywałem zagranicą oraz Julie Wallace, która pomogła mi w korekcie tekstu.

Cennego wsparcia w realizowaniu tego projektu udzieliło mi wiele osób różnych narodowości. Wśród niemieckich naukowców, którzy bardzo pomogli mi w poszukiwaniach byli: Michael Hagemeister i Karl Schlögel z Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfrurcie nad Odrą, Hein­rich Winkler z Uniwersytetu Humboldta w Berlinie, Hermann Beyer-Thoma z Instytutu Europy Wschodniej w Monachium i dr Johannes Baur z Monachium. W Moskwie Wasyl Cwietkow z Moskiewskiego Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego zwrócił moją uwagę na ważne materiały archiwalne, a Natasza Petina i Ludmiła Nowikowa pomogły mi tłumaczyć trudne teksty rosyjskie. Joanna Grynczuk z Berlina przetłumaczyła dla mnie polskie dokumenty wywiadowcze. Dominika Plümpe z Berlina podzieliła się ważnymi spostrzeżeniami dotyczącymi mojej pracy. Walijski dziennikarz i historyk Michael Joseph przekazał mi cenną analizę krytyczną tej książki.

Byłem w stanie przeprowadzić rozlegle badania w Niemczech i Rosji dzięki hojnemu finansowaniu, które otrzymałem z Fulbright-Hays Doctoral Dissertation Research Abroad Program, Deutscher Akademiker Austauschdienst (DAAD), International Studies Abroad Program (ISOP), Center of German and European Studies na University of California, Berkeley i Center for European and Russian Studies na University of California, Berkeley.

Na zakończenie dziękuję moim rodzicom — Johnowi i Carolyn — za porady redakcyjne i wsparcie duchowe.

Skróty

Archiwa

BAB Bundesarchiv (Archiwum Federalne w Berlinie)

BAK Bundesarchiv Koblenz (Archiwum Federalne w Koblencji)

BA/MF Bundesarchiv, Militärarchiv Freiburg (Archiwum Federalne, Archiwum Wojskowe we Fryburgu)

BHSAM Bayerisches Hauptstaatsarchiv München (Bawarskie Główne Archiwum Państwowe w Monachium)

AHSAM/AK Bayerisches Hauptstaatsarchiv München, Abteilung Kriegsarchiv (Bawarskie Główne Archiwum Państwowe w Monachium, Oddział Archiwów Wojskowych)

BSAM Bayerisches Staatsarchiv München (Bawarskie Regionalne Archiwum Państwowe w Monachium)

GARF Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiedieracji (Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej)

GSAPKB Geheimes Staatsarchive Preussischer Kulturbesitz (Tajne Archiwum Państwowe Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturalnego, Berlin)

IZG Institut für Zeitgeschichte (Instytut Historii Współczesnej, Monachium)

PAAA Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes (Archiwum Polityczne Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Berlin)

RGASPI Rossijskij gosudarstwiennyj archiw socialno-politiczeskoj istorii (Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Społeczno-Politycznej, Moskwa)

RGWA Rossijskij gosudarstwiennyj wojennyj archiw (Rosyjskie państwowe archiwum wojskowe, Moskwa)

RGWA (CchIDK) Dawny Centr chranienija istoriko-dokumentalnych kolliekcji (Centrum Przechowania Zbiorów Historyczno-Dokumentalnych, obecnie część RGWA w Moskwie)

Instytucje niemieckie

AA Auswärtiges Amt (Ministerstwo Spraw Zagranicznych)

AGM Amtsgericht München (Sąd Rejonowy, Monachium)

A9N Amt für 9. November (Biuro ds. 9 listopada)

APA Aussenpolitisches Amt (Biuro Spraw Zagranicznych, w tym przypadku Narodowej Partii Socjalistycznej)

APA/AO Aussenpolitisches Amt, Abteilung Osten (Biuro Spraw Zagranicznych, Wydział Wschodni)

BSMÄ Bayerisches Staatsministerium für Äussern (Bawarskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych)

DDVL Deutsche Diplomatische Vertretung für Lettland (Niemieckie Przedstawicielstwo Dyplomatyczne Łotwy)

DGBel Deutsche Gesandtschaft in Belgrad (Niemieckie Poselstwo w Belgradzie)

DGBer Deutsche Gesandtschaft in Bern (Niemieckie Poselstwo w Bernie)

DGBud Deutsche Gesandtschaft in Budapest (Niemieckie Poselstwo w Budapeszcie)

DGR Deutsche Gesandtschaft in Riga (Niemieckie Poselstwo w Rydze)

FA/AFK Femdeamt, Abteilung für Fremdekontrolle (Biuro ds. Cudzoziemców, Wydział Kontroli Cudzoziemców)

FZO Fluchtlingszentrale Ost (Centralne Biuro ds. Uchodźców Wschód)

HGE/Ia Heeresgruppe Eichhorn, Ia (Grupa Armii Eichhorn, Ia)

HSKPA Hauptstelle Kulturpolitisches Archiv (Główne Biuro Archiwum Kulturalno-Politycznego)

JM Justizministerium (Ministerstwo Sprawiedliwości)

KR Kanzlei Rosenberg (Kancelaria Rosenberga)

LGMI Landsgericht München I (I Sąd Regionalny w Monachium)

LGPO Landesgrenzpolizei Ost (Straż Graniczna Wschód)

LGPOP Landesgrenzpolizei Ostpreussen (Straż Graniczna Prusy Wschodnie)

MR Ministerialrat [radca ministerialny (w Bawarii)]

NSDAPHA NSDAP Hauptarchiv (Głowne Archiwum NSDAP)

OHLHGE Oberste Heeeresleitung Heeresgruppe Eichhorn (Naczelne Dowództwo Grupy Armii Eichhorn)

OKO Oberkommando Ost (Naczelne Dowództwo Wschód)

PBH/AII Polizeibehörde Hamburg, Abteilung II (Komenda Policji w Hamburgu, Wydział II)

PDB Polizeidirektion Bremen (Dyrekcja Policji Bremie)

PDM Polizeidirektrion München (Dyrekcja Policji Monachium)

PKAH Privatkanzlei Adolf Hitler (Kancelaria prywatna Adolfa Hitlera)

PP/AIA Polizeipräsidium, Abteilung IA (Prezydium Policji, Wydział IA)

PPS Polizeipräsidium Stuttgart (Prezydium Policji Stuttgart)

PVE Polizeivervaltung Elberfeld (Zarząd Policji Elberfeld)

RA/ZSS Reichsarchiv, Zweigstelle Spandau (Archiwum Rzeszy, Oddział Spandau)

RK Reichskanzlei (Kancelaria Rzeszy)

RHÜöO Reichskommissar für die Überwachung der öffentlichen Ordnung (Komisarz Rzeszy ds. Nadzoru Porządku Publicznego)

RMbO Reichsministerium für die besetzen Ostgebiete (Ministerstwo Rzeszy ds. Okupowanych Terenów Wschodnich)

RMI Reichsministerium des Intern (Ministerstwo Rzeszy Spraw Wewnętrznych)

RP Regierungs-Präsident [(Bawaria) Przewodniczący Rady Okręgu]

RSHA Reissicherheitshauptamt (Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy)

RuSHA-SS/VP Rasse und Siedlungshauptamt- SS, Veerwaltung Prag (Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS, Zarząd Praga)

RWM Reichswehrministerium (Ministerstwo Reichswehry)

SALM Staatsanwalt bei dem Landgerichte München (Prokurator Sądu Regionalnego Monachium).

SAM Staatsanwalschaften München (Biuro Prokuratora w Monachium)

SAUV Sitzung des Ausschusses zur Untersuchung der Vorgänge vom 1. Mai 1923 und der gegen Reichs- und Landesverfassung gerichteten Bestrebungen vom 26. September bis 9. November 1923 (Posiedzenie Komisji Śledczej ds. wydarzeń z 1 maja 1923 i działań od 26 września do 9 listopada 1923 skierowanych przeciwko Konstytucji Rzeszy i Kraju)

SKöO Staatskommissar für öffentlische Ordnung (Komisarz państwowy ds. Porządku Publicznego)

Instytucje francuskie

DB Deuxième Bureau (Drugie Biuro Sztabu Generalnego, wywiad i kontrwywiad wojskowy)

ÉMG État-Major Général (Sztab Generalny)

ÉMMF État-Major du Maréchal Foch (sztab marszałka Focha)

IIA International Information Agency, Paris (Międzynarodowa Agencja Informacyjna, Paryż)

MAÉ Ministère des Affaires Étrangères (Ministerstwo Spraw Zagranicznych)

MG Ministère de la Guerre (Ministerstwo Wojny)

MMFH Mission Militaire Française en Hongrie (Francuska Misja Wojskowa na Węgrzech)

MMFP Mission Militaire Française en Pologne (Francuska Misja Wojskowa w Polsce)

MMFT Mission Militaire Française en Tchécoslovaquie (Francuska Misja Wojskowa w Czechosłowacji)

QB/SO Quatrième Bureau, Section d’Orient (Biuro Czwarte, Wydział Wschodni)

SG Sûreté Générale (francuska policja kryminalna)

SN Sûreté Nationale (Służba Bezpieczeństwa Narodowego)

VNCCP Ville de Nancy Commisariat Central de Police (Komisariat Centralny Policji miasta Nancy)

Instytucje rosyjskie

ACWO Administratiwnyj Cietnr Wniepartijnogo Ob’jedinienija (Administracyjne Centrum Zjednoczenia Ponadpartyjnego, rosyjska organizacja emigracyjna w Pradze)

KI Komintern (Międzynarodówka Komunistyczna)

OKL O.K. London (organizacja wojskowa)

ROWS Russkij Obszcze-Woinskij Sojuz (Rosyjski Związek Ogólnowojskowy)

Instytucje polskie

SGOD Oddział II Sztabu Głównego (wywiad i kontrwywiad wojskowy)

Wstęp

W następstwie rewolucji w Rosji w październiku 1917 roku antybolszewiccy uchodźcy z byłego Imperium Rosyjskiego, znani jako biali emigranci, w dużym stopniu przyczynili się do powstania niemieckiego narodowego socjalizmu. W niniejszej książce przeprowadzono analizę formacyjnego wpływu politycznego, finansowego, wojskowego i ideologicznego, jaki biali emigranci wywarli na ruch narodowosocjalistyczny Adolfa Hitlera. To studium wkładu wniesionego przez białą emigrację w hitleryzm dowodzi, że narodowy socjalizm nie ukształtował się jedynie jako szczególnie niemiecki fenomen. Pojawił się on w okresie tuż po zakończeniu I wojny światowej (w latach 1918–1923) w środowisku międzynarodowej, radykalnej prawicy, w którym rozgoryczeni volkistowscy (narodowi i rasistowscy) Niemcy współpracowali z pałającymi żądzą zemsty rosyjskimi białymi emigrantami we wspólnej walce z Ententą (Wielką Brytanią i Francją), Republiką Weimarską i Żydami.

W latach 1920–1923 Hitler sprzymierzył się z działającym w Monachium tajnym stowarzyszeniem Aufbau: Wirtschafts-politische Vereinigung für den Osten (Odbudowa: Gospodarczo-polityczna organizacja na rzecz Wschodu) występującym dalej pod nazwą Aufbau. Ten tajemniczy związek wspólnie z narodowymi socjalistami zwalczał międzynarodowe żydostwo i dążył do obalenia zarówno Republiki Weimarskiej, jak i Związku Sowieckiego. Aufbau przekazywał znaczne sumy pieniędzy ruchowi narodowosocjalistycznemu Adolfa Hitlera. Co więcej, wczesna ideologia narodowosocjalistyczna łączyła volkistowskie wyobrażenia o rasowej i duchowej wyższości Germanów z lansowaną przez Aufbau białych emigrantów apokaliptyczną teorią spiskową, według której Żydzi tworzyli jednolitą sieć przebiegłych finansistów i morderczych bolszewików, grożąc podbojem świata, a następnie skazaniem wszystkich nie-Żydów na zatracenie. Po 1923 roku Aufbau pozostawił narodowemu socjalizmowi potężne antybolszewickie i antysemickie dziedzictwo.

Wśród prominentnych członków Aufbau — którzy wywodzili się z białej emigracji i mieli wpływ na polityczne oraz wojskowe koncepcje strategiczne Hitlera, a także na jego antybolszewicki i antysemicki Weltanschauung (światopogląd) — znajdowali się porucznik Max von Scheubner-Richter, generał Wasyl Biskupski, pułkownik Iwan Połtawec-Ostrianica, porucznik Piotr Szabelski-Bork, pułkownik Fiodor Winberg i Alfred Rosenberg. Scheub­ner-Richter w istocie przewodził Aufbau do momentu, kiedy został śmiertelnie postrzelony, gdy maszerował razem z Hitlerem i generałem Erichem von Ludendorffem w czasie zorganizowanego przez nich obu katastrofalnego puczu monachijskiego 9 listopada 1923 roku. Hitler utrzymywał później, że spośród wszystkich „męczenników” tego nieudanego przedsięwzięcia tylko Scheubner-Richter był naprawdę niezastąpionym człowiekiem1.

Generał Biskupski działał jako nieoceniony partner Scheubnera-Richtera w kierownictwie Aufbau, później zaś przewodził społeczności białej emigracji w III Rzeszy2. Pułkownik Połtawec-Ostrianica kierował sekcją ukraińską Aufbau i starał się utworzyć narodowosocjalistyczną Ukrainę3. Porucznik Szabelski-Bork tuż po I wojnie światowej przywiózł z Ukrainy do Berlina Protokoły mędrców Syjonu —sfałszowany dokument, który wywarł wielki wpływ na narodowych socjalistów i innych antysemitów na całym świecie, aby opublikować go po niemiecku4. Pułkownik Winberg prowadził szczegółowe rozmowy z Hitlerem i przekonał Führera, że Związek Sowiecki stanowi „żydowską dyktaturę”5.

W literaturze historycznej w dużej mierze pomijano Rosenberga, pomimo jego ogromnego wkładu w kształtowanie się narodowego socjalizmu6. Po samym Hitlerze ów biały emigrant z Rosji był czołowym filozofem tego ruchu. Współpracował z jednym z pierwszych mentorów Hitlera, Dietrichem Eckartem w czasopiśmie „Auf gut deutsch: Wochenschrift für Ordnung und Recht” („W dobrym niemieckim: Tygodnik o Prawie i Porządku”), a w 1923 roku de facto przejął od niedomagającego Eckarta stanowisko redaktora naczelnego narodowosocjalistycznego dziennika „Völkischer Beobachter” („Volkistowski Obserwator”). Na jego łamach głosił on istnienie wielkiego zagrożenia dla rasowo i duchowo doskonalszych Niemców ze strony ogólnoświatowego spisku żydowskich kapitalistów i bolszewików. Przewodził Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partią Robotników w czasie pobytu Hitlera w więzieniu po puczu7. Na koniec jako Reichsminister für die besetzen Ostgebiete (Minister Rzeszy ds. okupowanych terenów wschodnich) kierował niemieckimi rządami na byłych terenach sowieckich w czasie II wojny światowej, a także brał udział w zbrodniach związanych z Ostatecznym Rozwiązaniem8.

Spójności tej publikacji pomaga szczęśliwa okoliczność wynikająca z faktu, że stanowiąca zaskakująco stabilny kościec grupa rosyjskich białych emigrantów od 1918 do 1923 roku wielokrotnie spiskowała z volkistowskimi, niemieckimi kolegami, w tym także z narodowymi socjalistami, uczestnicząc w rozmaitych przedsięwzięciach wymierzonych przeciwko bolszewikom i Republice Weimarskiej. Co więcej, z wyjątkiem Scheubner-Richtera zabitego w 1923 roku i Winberga, który w tym samym roku przeniósł się do Paryża, po dojściu Hitlera do władzy w Niemczech w styczniu 1933 roku, ta centralna grupa działających w Aufbau białych emigrantów, w tym Biskupski, Połtawec-Ostrianica, Szabelski-Bork, Rosenberg i inni, którzy zostaną zaprezentowani na łamach tej publikacji później — zaangażowała się w sprawę narodowego socjalizmu.

W niniejszej pracy wciąż powraca temat niepowodzenia. Skrajnie prawicowe ruchy w Imperium Rosyjskim i Cesarstwie Niemieckim zdobyły zaledwie niewielki ułamek politycznych wpływów, których pragnęły i które w późniejszym okresie im przypisywano. Główne postaci białej emigracji pojawiające się w pierwszym okresie omawianym w tej książce — lata 1917–1923 — okazały się trzykrotnie przegrane. Nie powiodły im się rozmaite antybolszewickie przedsięwzięcia w czasie wojny domowej w Rosji. Przegrupowali się na terenach Prus tylko po to, aby doznać poważnego niepowodzenia, kiedy w marcu 1920 roku nie udał się skrajnie prawicowy pucz Kappa. Zreorganizowali się ponownie w Bawarii, aby ponieść niemal katastrofalną klęskę; co więcej, utracili nawet jednego ze swoich czołowych przedstawicieli, który zginął podczas puczu Hitlera i Ludendorffa w listopadzie 1923 roku. Losy białej emigracji uległy znacznej poprawie po dojściu Hitlera do władzy. Jednakże po całkowitej klęsce III Rzeszy w II wojnie światowej marzenia białej emigracji, aby w sojuszu z narodowymi socjalistami zniszczyć Związek Sowiecki, rozwiały się całkowicie.

Używanie słowa „Rosjanie” w stosunku do emigrantów z rozbitego Imperium Rosyjskiego, którzy w największym stopniu wpłynęli na kształtowanie się i rozwój narodowego socjalizmu, jest dość problematyczne, biorąc pod uwagę wyjątkowo złożoną sytuację w wielonarodowościowej carskiej Rosji9. Wielu tych uciekinierów ze Wschodu wywodziło się z Niemców bałtyckich i Ukraińców, ale pod względem politycznym związanych było z Imperium Rosyjskim. Liczni znajdujący się na obczyźnie Niemcy bałtyccy i Ukraińcy mieli negatywny stosunek do carskiej Rosji. Określam więc w niniejszej publikacji prawicowych emigrantów z byłego Imperium Rosyjskiego, którzy zwalczali „czerwonych” bolszewików, czyli członków większościowej frakcji w Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji mianem „białych emigrantów”. Termin ten jest używany w rosyjskich kręgach naukowych. Byli poddani carskiej Rosji, którzy występowali przeciwko bolszewikom, stali się znani jako „biali” lub „białogwardziści”, od czasu gdy na samym początku wojny domowej bolszewiccy przywódcy zaczęli stosować wobec nich tę — ich zdaniem — obraźliwą nazwę. Bolszewicy chcieli, aby ich wrogów kojarzono z reakcyjną dynastią Burbonów, która władała Francją po klęsce i wygnaniu w 1815 roku cesarza Napoleona Bonaparte10.

Znaczenie poważnego wpływu białych emigrantów na Weltanschauung (światopogląd) Hitlera stało się wyraźniej widoczne po przekonującym udowodnieniu przez Brigitte Hamann w opublikowanej w 1996 roku pracy Hitlers Wien: Lehrjahre eines Diktators (Wiedeń Hitlera: Lata nauki dyktatora), że w czasie swoich „lat głodu” w Wiedniu, w okresie 1908–1913, Hitler wcale nie był jeszcze antysemitą. Podczas zażartych dyskusji politycznych bronił nawet Żydów przed tymi, którzy ich oskarżali11. Książka Hamann obala wcześniejsze twierdzenia historyków, iż wyjątkowo agresywny antysemicki światopogląd Hitlera ukształtował się w czasie jego pobytu w Wiedniu12.

Istnieją też inne świadectwa stosunkowo późnego ukształtowania się skrajnie prawicowych koncepcji politycznych Hitlera. W korespondencji i prywatnych notatkach Hitlera z czasów I wojny światowej (1914–1918) nie ma antysemickich fragmentów13. Koledzy Hitlera z tamtych czasów nie zauważyli w jego poglądach żadnych elementów antysemickich14. Co więcej, według adiutanta Hansa Menda, bezpośredniego dowódcy Hitlera na Froncie Zachodnim w czasie I wojny światowej, Hitler od czasu do czasu chwalił Żydów i przejawiał socjalistyczne skłonności. Często wygłaszał „podżegające przemówienia”, w których nazywał się przedstawicielem „uświadomionego klasowo proletariatu”15. Zajadły antybolszewicki i antysemicki światopogląd Hitlera zaczął się krystalizować dopiero pod koniec 1919 roku w Monachium — w kontekście międzykulturowej współpracy pomiędzy wyalienowanymi volkistowskimi Niemcami a radykalnymi białymi emigrantami.

Dyskusja nad współczesną historią Niemiec poradziła sobie z koncepcją, która zdobyła popularność w latach 60. XX w., a która dotyczyła przyjęcia przez Niemców zgubnej Sonderweg (specjalnej drogi). Według teorii Sonderweg, niemiecka burżuazja w wyniku swojej słabości doprowadziła do historycznych dewiacji, których ostateczną konsekwencją była III Rzesza i jej zbrodnie16. Niemiecki historyk Ernst Nolte zaatakował teorię Sonderweg w opublikowanej w 1987 roku książce pt. Der europäische Bürgerkrieg 1917–1945: Nationalsozialismus und Bolschewismus („Europejska wojna domowa 1917–1945: narodowy socjalizm i bolszewizm”). Utrzymywał w niej, że narodowy socjalizm zasadniczo stanowił reakcję na bolszewizm17.

W czasie Historikerstreit (sporu historyków w drugiej połowie lat 90. XX w.) większość naukowców odrzuciło koncepcje przyczynowości Noltego18. Przeważająca część historyków uczestniczących w Historikerstreit potwierdziła straszliwą wyjątkowość narodowego socjalizmu w ogólności, a Holokaustu w szczególności19. W latach 80. amerykański naukowiec Daniel Goldhagen zainicjował drugi „spór historyków”, wprowadzając ponownie ekstremalną wersję teorii Sonderweg w swojej książce pt. Hitler’s Willing Executioners: Ordinary Germans and the Holocaust20. Umieścił w centrum swojej teorii historycznej rzekomo bezprecedensowo „eliminacyjny” niemiecki antysemityzm21. Szczególnie niemieccy uczeni przypuścili atak na koncepcje Goldhagena, uznając je za niebezpiecznie przesadnie uproszczone22.

Stanowiska Goldhagena i Noltego reprezentują przeciwstawne poglądy na niemieckie i zagraniczne wpływy na narodowy socjalizm. W Gorliwych katach Hitlera Goldhagen utrzymuje, że narodowy socjalizm i Holokaust nosiły swoisty niemiecki charakter. Podkreśla to, co nazywa „eliminacyjnym nastawieniem niemieckiego antysemityzmu”, praktycznie pomijając wszystkie inne czynniki. Twierdzi, że „dokonywanie porównawczej analizy niemieckiego antysemityzmu nie jest czymś niezbędnym”. Mimo to stwierdza: „Żaden inny kraj europejski nawet nie zbliżył się do dorównania niemieckiemu antysemityzmowi. Sama tylko bezprecedensowa objętość oraz jadowita i zabójcza zawartość niemieckiej literatury antysemickiej XIX i XX wieku świadczy, że niemiecki antysemityzm był zjawiskiem sui generis”23. Goldhagen nie dokonuje zatem adekwatnej analizy porównawczej w swoim traktowaniu rzekomo bezprecedensowego niemieckiego antysemityzmu.

Z kolei Nolte akcentuje kluczowy wpływ na ruch narodowosocjalistyczny przewrotu bolszewickiego i umocnienia władzy w Rosji. Naukowiec ten jest znany z twierdzenia, że badacze muszą umieszczać „Ostateczne Rozwiązanie” w „perspektywie historycznej”, porównując je z innymi masowymi mordami, zwłaszcza zaś z tymi popełnianymi pod sowieckimi rządami24. W Der europäische Bürgerkrieg 1917–1945 Nolte utrzymuje, że walka z bolszewizmem ukształtowała „najbardziej fundamentalną formułę” narodowego socjalizmu i pomniejsza znaczenie niemieckiego antysemityzmu w powstawaniu i kształtowaniu się narodowego socjalizmu. Twierdzi też, że w istocie narodowego socjalizmu nie istniały „ani tendencje kryminalne, ani antysemickie obsesje”. To raczej „pełne obaw i nienawiści odniesienia do komunizmu były w rzeczywistości siłą napędową uczuć i ideologii Hitlera”. Nolte podkreśla ponadto, że: „Bolszewizm był dla narodowego socjalizmu zarówno koszmarem, jak i przykładem”.

W podsumowaniu swojej pracy Nolte prowokacyjnie stwierdza, że obarczając Żydów odpowiedzialnością za zagrożenie bolszewizmem, Hitler i Reichsführer SS Heinrich Himmler „nadali nowy wymiar pierwotnie bolszewickiej koncepcji zniszczenia”. Utrzymuje także, że: „Archipelag Gułag był wcześniejszy niż Auschwitz i […] istnieje między nimi pewien luźny związek”25. Poglądy Noltego zawierają słuszne spostrzeżenie, że narodowy socjalizm zaciekle zwalczał bolszewizm, a jednocześnie był dla niego pełen uznania. Jednakże jego argumentacja może prowadzić do uznania narodowosocjalistycznego „Ostatecznego Rozwiązania” jedynie jako reakcji na zagraniczne scenariusze.

Aczkolwiek skłaniam się bardziej ku poglądom Noltego niż Goldhagena; bronię stanowiska pośredniego pomiędzy prezentowanym przez Goldhagena skoncentrowanym na Niemcach wyjaśnieniu morderczej ewolucji narodowego socjalizmu a skupionej na bolszewizmie analizie narodowosocjalistycznych zbrodni dokonanej przez Noltego. Narodowy socjalizm posiadał zarówno niemieckie, jak i rosyjskie korzenie. Ruch narodowosocjalistyczny ukształtował się przede wszystkim jako synteza radykalnych prawicowych niemieckich i rosyjskich przedsięwzięć oraz koncepcji. Narodowy socjalizm pojawił się w istniejącym po I wojnie światowej radykalnie prawicowym środowisku żądnych zemsty volkistowskich Niemców i rozgoryczonych białych emigrantów. Niektórzy z tych ostatnich pogardzali bolszewizmem, ale mimo to podziwiali determinację jego przywódców, a także ich wywrotowe działania, po których — poprzez wprowadzoną później militaryzację — osiągnięto ścisłą centralizację oraz bezlitośnie wyeliminowano wrogów politycznych.

Podkreślam kluczową rolę Aufbau w przewodzeniu narodowym socjalistom i białym emigrantom w ich wspólnej walce z Ententą, Republiką Weimarską, bolszewikami i Żydami. Podczas gdy narodowy socjalizm ukształtował się głównie w obrębie ruchu volkistowskiego, biali emigranci z Aufbau w znaczący sposób wpłynęli na polityczne, wojskowe i ideologiczne poglądy Hitlera. Aufbau kształtował wczesne założenia strategiczne narodowych socjalistów do walki zarówno z Republiką Weimarską, jak i Związkiem Sowieckim. Konspiracyjna organizacja kierowana przez Scheubner-Richtera, bliskiego doradcę Hitlera i jego konsultanta w sprawach polityki zagranicznej, dążyła do utworzenia międzynarodowego sojuszu kierowanego przez nacjonalistycznych, a nawet narodowosocjalistycznych Niemców oraz Rosjan (w rzeczywistości Rosjan, Ukraińców i ludzi z państw nadbałtyckich) i zwalczającego Ententę, Republikę Weimarską i „żydowski bolszewizm”. Aufbau sprowokował skazany na niepowodzenie pucz Hitlera i Ludendorffa wymierzony przeciwko Republice Weimarskiej. Ostrzegał też ruch narodowosocjalistyczny na wczesnym etapie jego istnienia, że „żydowski bolszewizm” stanowi apokaliptyczne niebezpieczeństwo, grożące ogarnięciem Niemiec, Europy, a nawet całego świata.

Książka ta „naprawia” słabość badań historycznych związaną z faktem, że wcześniejszych prac o wpływie białej emigracji na narodowy socjalizm było bardzo mało. W wydanej w 1939 roku prekursorskiej pracy L’Apocalypse de notre temps: Les dessous de propagande allemande d’ après des documents inédits („Apokalipsa naszych czasów: kulisy niemieckiej propagandy na podstawie niepublikowanych dokumentów”), Henri Rollin podkreślał, że „hitleryzm” stanowi formę „antysowieckiej kontrrewolucji”, która wykorzystuje „mit tajemniczego żydowsko-masońsko-bolszewickiego spisku”. Rollin zbadał narodowosocjalistyczne przekonania, oparte głównie na poglądach białej emigracji. Według nich to rozległa żydowsko-masońska zmowa sprowokowała wybuch I wojny światowej i obaliła Imperium Rosyjskie, Niemieckie i Cesarstwo Austro-Węgierskie oraz spuściła ze smyczy bolszewizm. Było to konsekwencją zniszczenia poprzez podstępne szerzenie idei liberalnych podstaw istniejącego porządku. W 1940 roku, po rozpoczęciu okupacji Francji, niemieckie wojska natychmiast doprowadziły do zniszczenia pracy Rollina i od tej pory książka ta była właściwie zapomniana26.

Minęło niemal trzydzieści lat, zanim Walter Laqueur w swojej książce pt. Russia and Germany: A Century of Conflict („Rosja i Niemcy: Wiek konfliktu”) zwrócił uwagę nas brak badań historycznych nad wpływem białej emigracji na narodowy socjalizm. Stwierdził w niej: „W poszukiwaniu źródeł niemieckiego narodowego socjalizmu często przedstawiano rozmaite zawiłe i nieprawdopodobne oddziaływania, ale zazwyczaj pomijano o wiele bardziej istotne i namacalne wpływy rosyjskiej białej emigracji”. Laqueur utrzymywał, że historycy zajmujący się ruchem narodowosocjalistycznym zasadniczo ani nie byli zainteresowani oddziaływaniem rosyjskich wychodźców, ani nie posiadali kwalifikacji do ich analizowania, podczas gdy rozwój narodowego socjalizmu po puczu Hitlera i Ludendorffa odsunął w cień wcześniejszą współpracę narodowych socjalistów i białych ekspatriatów. Książka Laqueura wniosła cenny wkład, zwracając uwagę na inter­akcje pomiędzy narodowymi socjalistami a białą emigracją. Przedstawia ona jednak dość powierzchowne spojrzenie na jej wkład w kształtowanie się narodowego socjalizmu, a głównie z powodu ograniczonych możliwości prowadzenia badań w okresie zimnej wojny27.

Od lat 60. kilku historyków zajęło się sprawą współpracy narodowych socjalistów i białych emigrantów. Temat ten podjął między innymi Norman Cohn w swojej pracy Warrant for Genocide: The Myth of Jewish World-Conspiracy and the „Protocols of the Elders of Zion” („Patent na ludobójstwo: Mit o wszechświatowym spisku żydowskim i «Protokoły mędrców Syjonu»”), a także Robert Williams w swojej książce Culture in Exile: Russian Émigrés in Germany, 1881–1941 („Kultura na wygnaniu: rosyjscy emigranci w Niemczech, 1881–1941”) oraz Karl Schlögel w zredagowanej przez siebie antologii Russiche Emigration in Deutschland 1918 bis 1941: Leben im europäischen Büregkreig („Rosyjska emigracja w Niemczech od 1918 do 1941 roku: Życie w czasie europejskiej wojny domowej”). W swojej pracy Cohn analizuje sprawę powstania sławnego antysemickiego fałszerstwa, jakim były Protokoły mędrców Syjonu i dostarczenia go z Rosji do Niemiec, gdzie wywarł wpływ na narodowych socjalistów28. Niemiecki specjalista zajmujący się Protokołami, Michael Hagemeister, niedawno podał w wątpliwość twierdzenie Cohna, iż to carska Ochrana (tajna policja) sfabrykowała Protokoły w Paryżu29. Więciej o tej sprawie w rozdziale drugim.

Książki Williamsa i Schlögla stanowią cenne publikacje encyklopedyczne o problematyce białej emigracji, ale nie skupiają uwagi na jej wpływach na narodowy socjalizm. Williams pokrótce podejmuje sprawę wkładu rosyjskich wychodźców w kształtowanie się narodowego socjalizmu. Stwierdza: „Razem z III Rzeszą pojawiła się nowa antysemicka agresja nazistów, podsycana przez skrajnie prawicowych Rosjan i Bałtów, którzy na początku lat 20. odkryli w Monachium Hitlera”. Jednakże Williams nie bada szczegółowo sojuszu pomiędzy narodowymi socjalistami a wieloma białymi emigrantami30. Praca Schlögla stanowi pożyteczną publikację encyklopedyczną o białej emigracji, ale traktuje jej wpływ na narodowy socjalizm jako temat podrzędny31.

Wśród rosyjskich historyków jedynie Rafael Ganelin zbadał dokładniej ideologiczny wkład białych emigrantów w narodowy socjalizm. Zwrócił uwagę, że wielu prawicowych uchodźców z byłego Imperium Rosyjskiego wierzyło, że to żydowska finansjera wsparła rewolucję bolszewicką. Pogląd ten stał się częścią ideologii narodowosocjalistycznej. Ganelin nie podjął zakrojonych na szeroką skalę badań źródłowych. Jego najważniejszy esej Rossijskoje czernosotienstwo i giermanskij nacjonał-socializm („Rosyjska Czarna Sotnia i niemiecki narodowy socjalizm”) opiera się głównie na wtórnych publikacjach zachodnich32.

Stosunkowo szczegółowa praca badająca wpływ białej emigracji na narodowy socjalizm pojawiła się dopiero w 1998 i była to praca Johannesa Baura Die russische Kolonie in München 1900–1945: Deutsch-russische Bezeihungen im 20. Jahrhundert („Rosyjska kolonia w Monachium 1900–1945: Niemiecko-rosyjskie relacje w XX wieku”). Baur utrzymuje, że biali emigranci wpłynęli na sposób postrzegania przez Hitlera rewolucji bolszewickiej. Co więcej, „antysemiccy prorocy emigracyjni” pomogli sformułować ideologię narodowego socjalizmu, łącząc skrajny antybolszewizm z antysemityzmem. Owi biali emigranci przejawiali „zamiar zniszczenia całych segmentów populacji i narodów”. Niemniej jednak Baur minimalizuje zakres „interakcji pomiędzy monachijską częścią rosyjskiej monarchicznej prawicy a narodowymi socjalistami”. Utrzymuje on, że współpraca pomiędzy tymi grupami była ograniczona jedynie do krótkiego okresu i przez cały ten czas istniały pomiędzy nimi różnice ideologiczne oraz polityczne33.

Z całą pewnością pomiędzy wczesnymi narodowymi socjalistami a osiadłymi w Monachium białymi emigrantami miały miejsce rozbieżności związane z ideologią, polityką i władzą. Obie strony starały się wykorzystywać partnerów do własnych celów. Jednak, pomimo że — jak w każdej międzykulturowej współpracy — pojawiały się nieuniknione różnice zdań, wielu narodowych socjalistów i białych emigrantów miało ze sobą wiele wspólnego. Rozpoczęli wspólną walkę przeciwko czemuś, co ich zdaniem było nikczemnym, międzynarodowym żydostwem manipulującym zarówno drapieżnym kapitalizmem finansowym na Zachodzie, jak i krwawym bolszewizmem na Wschodzie. Czterej członkowie Aufbau z tej samej działającej w carskiej Rosji (w Rydze) korporacji studenckiej — Scheubner-Richter, Arno Schickedanz, Otto von Kursell i Rosenberg — szczególnie przyczynili się do zbudowania mostów pomiędzy narodowymi socjalistami a białymi emigrantami.

Biorąc pod uwagę większe szanse badawcze, jakie pojawiły się po zakończeniu zimnej wojny, historycy powinni w większym stopniu podkreś­lać rosyjskie wpływy na narodowy socjalizm. Znajdujące się w Moskwie materiały archiwalne, które od niedawna stały się dostępne dla historyków, dowodzą konieczności dokonania ponownej oceny wkładu białej emigracji w narodowy socjalizm. W lecie 1945 roku sowieckie siły okupacyjne na Dolnym Śląsku odkryły ogromne niemieckie archiwa, a także wielkie ilości dokumentów zabranych przez Niemców z krajów okupowanych, głównie z Francji i Polski. Cały zbiór został przewieziony do Moskwy, gdzie był przechowywany w tajemnicy przed opinią publiczną, a nawet pracownikami innych sowieckich archiwów34. Wprawdzie w czasie zimnej wojny władze sowieckie zwróciły część tych zasobów Niemcom Wschodnim, to jednak większość przejętych zbiorów archiwalnych nadal była przechowywana w tajemnicy w Moskwie.

Walther Nicolai

Władze rosyjskie przyznały się do posiadania zagrabionych niemieckich dokumentów i odtajniły je dopiero w 1991 roku po rozpadzie Związku Sowieckiego. Historykom pozwolono badać ogromne zbiory archiwalne w Centrum Przechowania Zbiorów Historyczno-Dokumentalnych, które w latach 1999–2001, kiedy badałem znajdujące się w nim materiały, stały się częścią Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego35. W marcu 2001 roku na pewien czas odmówiono mi dostępu do byłego Centrum, zapewne w jakimś stopniu z powodu ochłodzenia stosunków amerykańsko-rosyjskich po aresztowaniu w lutym 2001 roku funkcjonariusza FBI Hanssena, który okazał się podwójnym agentem, pracującym zarówno dla Sowietów, jak i Rosjan36. W okresie swojego rozkwitu w Centrum znajdowało się mnóstwo dokumentów dotyczących współpracy pomiędzy narodowymi socjalistami a białymi emigrantami. Były tam między innymi meldunki z Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei, potocznie nazywana Gestapo) Hitlera i Komisarza Rzeszy ds. Nadzoru Porządku Publicznego (Reichskommissar für die Überwachung der öffentlichen Ordnung), szefa tajnej agencji wywiadowczej w Republice Weimarskiej, która składała meldunki o rozwoju sytuacji politycznej i prowadziła obserwację cudzoziemców na terenie Niemiec37. Niestety, wiele dokumentów Komisarza Rzeszy, najprawdopodobniej również te, które dotyczą konkretnie Aufbau, od dawna przechowywane są w Służbie Wywiadu Zagranicznego (Służba Wnieszniej Razwiedki) i historykom nie pozwala się ich badać. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że władze rosyjskie latem 2001 roku „tymczasowo” przeniosły tam również pozostałe dokumenty Komisarza Rzeszy, na szczęście po tym, jak dokładnie je zbadałem. Sądzę, że jestem ostatnim zachodnim naukowcem, który miał dostęp do tych cennych materiałów.

W byłym Centrum nadal znajdują się ważne dokumenty osobiste, z którymi udało mi się zapoznać. Na przykład są tam obszerne prywatne zbiory Ludwiga Müllera von Hausena. Ten volkistowski publicysta otrzymał w 1919 roku od Szabelskiego-Borka Protokoły mędrców Syjonu. Zlecił przetłumaczenie ich na niemiecki, a następnie opublikował z własnym komentarzem, tym samym udostępniając je narodowym socjalistom i innym antysemitom38. W instytucji tej przechowywany jest także niepublikowany dziennik Walthera Nicolai — szefa niemieckiego wywiadu wojskowego w czasie I wojny światowej, który później przekazywał antybolszewickie dane wywiadowcze Aufbau i partii narodowosocjalistycznej39.

W byłym Centrum znajdują się również cenne dokumenty o francuskiej i polskiej proweniencji, których analizy także dokonałem. W szczególności instytucja ta posiada kopie francuskich dokumentów wywiadowczych z Sûreté Générale i jej następczyni od 1934 roku, Direction Générale de la Sûreté Nationale (Dyrekcja Generalna Bezpieczeństwa Narodowego). Znajdują się w niej także kopie meldunków wywiadu wojskowego z Deuxième Bureau (Biuro II Sztabu Generalnego). Poza tym są tam też meldunki wywiadowcze polskiego Oddziału II Sztabu Głównego dotyczące działalności białej emigracji. Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł — NKWD) zaczął przywłaszczać te dokumenty we wrześniu 1939 roku — po tym, jak Związek Sowiecki najechał wschodnią Polskę40.

Książka ma układ tematyczny i chronologiczny. Rozdział pierwszy przedstawia kontekst genezy narodowego socjalizmu przede wszystkim jako syntezę niemieckich i rosyjskich radykalnych ruchów prawicowych i ich ideologii za pośrednictwem analizy rozwoju skrajnej prawicy w Imperium Niemieckim i Rosyjskim. Radykalni prawicowcy w tych krajach, którzy uważali, że dysponują duchową, a nawet rasową wyższością, wypracowali złożone antyzachodnie, antysocjalistyczne i antysemickie poglądy. Odkupicielski aspekt niemieckiej myśli volkistowskiej kojarzony z filozofem Arthurem Schopenhauerem, kompozytorem Richardem Wagnerem i pisarzem Houstonem Stewartem Chamberlainem, podkreślał konieczność przeciwstawienia się przez Niemców materialistycznym Żydom i odrzucenia woli życia, aby w ten sposób osiągnąć zbawienie. Czerpiąc inspirację z pisarzy mistyków Fiodora Dostojewskiego i Władimira Sołowiewa, skrajni prawicowcy w carskiej Rosji propagowali wyższość prawosławia i ostrzegali, że nadciąga apokaliptyczna bitwa pomiędzy Rosją stojącą na czele wszystkich Słowian a knującym spiski międzynarodowym żydostwem, w której Rosjanie przyjmą rolę Chrystusa, natomiast Żydzi — antychrysta.

Walki uliczne podczas puczu Kappa, marzec 1920

Pomimo ukształtowania szczegółowych, inspirowanych religijnie antyzachodnich, antysocjalistycznych i antysemickich poglądów, w okresie przed rewolucją bolszewicką w 1917 roku skrajni prawicowcy w Niemczech i carskiej Rosji ponieśli polityczną porażkę. Volkistowska niemiecka prawica nie zdołała zdobyć masowego poparcia ani też zastąpić w 1917 roku cesarza Wilhelma II wojskową dyktaturą pod przywództwem generała Ludendorffa. W carskiej Rosji skrajnie prawicowy ruch Czarnej Sotni, którego najważniejszą część stanowił Związek Narodu Rosyjskiego, początkowo zdobył pewną popularność po rewolucji 1905 roku. Jednakże ruch Czarnej Sotni rozpadł się wkrótce na frakcje, które nie zdołały zapobiec abdykacji cara i bolszewickiemu przewrotowi w 1917 roku. Połączona niemiecka prawica i rosyjska biała emigracja zaczęły rosnąć w siłę dopiero po zdobyciu władzy przez bolszewików i przegraniu przez Niemców I wojny światowej. Volkistowscy Niemcy i biali emigranci obwiniali o te katastrofy głównie Żydów.

Rozdział drugi podzielony jest na dwie części. Pierwsza skupia uwagę na Ukrainie w 1918 roku jako na teatrze pierwszej, zakrojonej na wielką skalę antybolszewickiej kooperacji wojskowej Niemców i białogwardzistów. Ich wzajemne oddziaływania na Ukrainie i tuż poza jej granicami stworzyły precedens dla dalszych partnerskich stosunków prawicowych Niemców i białogwardzistów oraz białych emigrantów — zarówno w Niemczech, jak i za granicą, zwłaszcza w 1919 roku w krajach nadbałtyckich. Wielu białych oficerów, którzy służyli na Ukrainie okupowanej przez Niemców, na przykład generał Biskupski, pułkownik Winberg, pułkownik Połtawec-Ostrianica, porucznik Taboricki i porucznik Szabelski-Bork, wstąpiło do Aufbau i wspierało sprawę narodowych socjalistów.

Druga część rozdziału drugiego omawia rolę Ukrainy jako strefy przekazywania białogwardyjskiej ideologii powojennym niemieckim kręgom volkistowskim w ogóle, a Hitlerowi w szczególności. W zimie 1918/1919 niemieccy wojskowi ewakuowali z Ukrainy tysiące białych oficerów. Jeden z nich, Szabelski-Bork, przywiózł ze sobą do Berlina Protokoły mędrców Syjonu. Tam przekazał tę fałszywkę volkistowskiemu publicyście Hausenowi z sugestią, by ją przetłumaczył i opublikował po niemiecku. Zawarte w Protokołach ostrzeżenia przed podstępnym żydowskim spiskiem, którego celem było zdobycie panowania nad światem za pośrednictwem nienasyconego kapitalizmu finansowego i rewolucyjnego zamętu, wywarły wielki wpływ na volkistowskich Niemców i białych emigrantów, w tym również na mentorów Hitlera: Eckarta i Rosenberga. Ci natomiast przyczynili się do ukształtowania antysemickich poglądów przyszłego Führera. Hitler wykorzystywał Protokoły jako przykład żydowskich planów podboju całego świata, w którym szczególną rolę miał odegrać głód traktowany jako narzędzie do podporządkowania narodowych większości.

Rozdział trzeci omawia kwestię współpracy niemieckich nacjonalistów oraz białogwardzistów i białej emigracji w krajach nadbałtyckich oraz w Niemczech w latach 1919–1920. Pierwsza część rozdziału analizuje antybolszewicką kampanię przeprowadzoną wspólnie przez niemiecki Freikorps i rosyjską białogwardyjską armię podczas interwencji na Łotwie w 1919 roku. Po wyrażeniu zgody, a nawet wspieraniu tworzenia ­Freikorpsu w krajach bałtyckich, Ententa i w przeważającej części socjalistyczny rząd Niemiec rozkazały tym jednostkom, aby zakończyły antybolszewickie operacje prowadzone na Łotwie wspólnie z białogwardyjskimi formacjami. Początkowy przywódca interwencji na Łotwie, generał hrabia Rüdiger von Goltz, uległ żądaniom Ententy i Republiki Weimarskiej, ale tysiące Niemców zlekceważyło te rozkazy i pozostały na Łotwie razem ze swoimi białogwardyjskimi towarzyszami. Zachodnia Armia Ochotnicza (Zapadniaja Dobrowolczeskaja Armia), jak nazywano połączone niemiecko-białogwardyjskie wojska na Łotwie, działały pod dowództwem pułkownika Pawła Bermondta-Awałowa, który służył na okupowanej przez Niemców Ukrainie w 1918 roku. Po początkowych sukcesach wojska Bermondta-Awałowa poniosły jednak klęskę. Chociaż pod względem wojskowym interwencja na Łotwie skończyła się fiaskiem, wytworzyła ona silne poczucie solidarności pomiędzy Niemcami a białymi Rosjanami.

Interwencja na Łotwie była nie tylko niemiecko-białogwardyjską zagraniczną krucjatą antybolszewicką, uzupełniała także dążenie międzynarodowej skrajnej prawicy do obalenia Republiki Weimarskiej. Niemieccy nacjonaliści skupieni wokół Wolfganga Kappa i Ludendorffa mieli nadzieję, że po zwycięstwie nad bolszewikami na Łotwie i w Rosji niemieccy prawicowcy oraz białogwardziści z Zachodniej Armii Ochotniczej udzielą wsparcia ich planowanemu puczowi. Po klęsce wojsk Bermondta-Awałowa Kapp i Ludendorff wykorzystali zdemobilizowanych Niemców i białych emigrantów z Armii Ochotniczej do destabilizowania Republiki Weimarskiej. Punktem kulminacyjnym rewolucyjnych działań nacjonalistów stał się nieudany pucz Kappa, w marcu 1920 roku, poparty przez Ludendorffa, Scheubner-Richtera, Biskupskiego, Winberga, Szabelskiego-Borka, Taborickiego, a nawet przez Hitlera i Eckarta. O ile pucz w Berlinie się nie powiódł, o tyle w Monachium okazał się udany i przygotował grunt pod ściślejszą współpracę pomiędzy volkistowskimi Niemcami, w tym również narodowymi socjalistami, a działającymi w tym mieście białymi emigrantami.

Rozdział od czwartego do siódmego bada rozwój i upadek Aufbau w Monachium w latach 1920–1923. Organizacja uzyskała początkowy impuls dzięki współpracy volkistowskich Niemców i przebywających w Bawarii białych emigrantów, którzy brali udział w puczu Kappa, z dowodzonymi przez generała Piotra Wrangla Siłami Zbrojnymi Południa Rosji znajdującymi się na Krymie, na Ukrainie. Scheubner-Richter udał się z niebezpieczną misją na Krym, aby sprecyzować warunki udzielenia wsparcia reżymowi Wrangla przez niemieckich prawicowców oraz przebywających w Bawarii białych emigrantów. Armia Czerwona wkrótce opanowała Półwysep Krymski i zmusiła Wrangla oraz jego żołnierzy do ucieczki, ale mimo to Scheubner-Richter zmienił Aufbau w główny ośrodek współpracy volkistowskich Niemców i białej emigracji.

Aufbau powiązał volkistowskich Niemców, a w szczególności Hitlera i generała Ludendorffa, których Scheubner-Richter zapoznał ze sobą w tej organizacji, z będącej jej członkami ważnymi przedstawicielami białej emigracji. Byli wśród nich jej pierwszy sekretarz Scheubner-Richter, wiceprezes Biskupski, zastępca dyrektora Schickendanz, przywódca frakcji ukraińskiej Połtawec-Ostrianica, Winberg, Szabelski-Bork, Taboricki, Rosenberg i Kursell, który współpracował z Rosenbergiem w wydawanym przez Eckar­ta czasopiśmie „Auf gut Deutsch”. Scheubner-Richter, Schickendanz, Kursell i Rosenberg poza działalnością w Aufbau grali także aktywną rolę w partii narodowosocjalistycznej. Drugi sekretarz Aufbau, Niemiec Max Amann, był jednocześnie sekretarzem NSDAP.

W pierwszej połowie 1921 roku, po przekształceniu się pod faktycznym przywództwem Scheubnera-Richtera w potężną konspiracyjną siłę, Auf­bau bez powodzenia starał się doprowadzić do sojuszu całej białej emigracji popierającej wielkiego księcia Kiryła Romanowa z narodowymi socjalistami. Organizacja miała nadzieję skupić pod swoim przywództwem wszystkich białych emigrantów w Europie i poprowadzić ich do antybolszewickiej krucjaty, która zastąpiłaby władzę sowiecką rządami nacjonalistów rosyjskich, ukraińskich i tych z państw nadbałtyckich. Ale zamiast zjednoczyć emigrację, Aufbau wdał się w bratobójczą walkę z Wyższą Radą Monarchistyczną pod przywództwem lidera frakcji dawnego Związku Narodu Rosyjskiego, Nikołaja Markowa II. Rada wspierała innego pretendenta do carskiego tronu, wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa, blisko związanego z rządem francuskim. Rada Monarchistyczna Markowa II dążyła do odtworzenia przy pomocy Francuzów carskiej Rosji w jej dawnych granicach. Aufbau nienawidził Rady i jej profrancuskich przedsięwzięć do tego stopnia, że rozważał zawarcie ryzykownego, taktycznego sojuszu z Armią Czerwoną.

Aby wspierać powiązane wzajemnie interesy niemieckiej prawicy i białych Rosjan, Hitler pomagał popierającemu Kiryła Aufbau w jego walce przeciwko Wyższej Radzie Monarchistycznej Markowa II. Za to poparcie Kirył odwdzięczył się, przyznając narodowosocjalistycznej partii Hitlera znaczne subsydia na rzecz „niemiecko-rosyjskiej sprawy narodowej”. Chociaż Aufbau nie zdołał zjednoczyć całej białej emigracji w Niemczech (i poza nimi) pod egidą Kiryła Romanowa i związać jej z narodowymi socjalistami (ideolodzy tej organizacji Scheubner-Richter, Winberg i Rosenberg głosili hasło „Niemcy i Rosja ponad wszystko”), udało mu się przekonać Hitlera do zawiązania sojuszu nacjonalistycznych Niemców i Rosjan w walce przeciwko Entencie, Republice Weimarskiej, Związkowi Sowieckiemu i międzynarodowemu żydostwu.

Poza organizowaniem niemiecko-rosyjskiej współpracy Aufbau zajął się terroryzmem. Biskupski wydał kontrakt na zabójstwo Aleksandra Kiereńskiego, byłego szefa rosyjskiego Rządu Tymczasowego w 1917 roku. Dwaj koledzy z Aufbau, Szabelski-Bork i Taboricki, usiłując zamordować przywódcę rosyjskich konstytucyjnych demokratów (kadetów) Pawła Miliukowa, przypadkowo zastrzelili znanego działacza Partii Konstytucyjno-Demokratycznej Władimira Nabokowa. Współspiskowcy z Aufbau — Biskupski, Ludendorff i ich doradca pułkownik Karl Bauer (co najmniej) — zamierzali zabić ministra spraw zagranicznych w Republice Weimarskiej Walthera Rathenaua. W przedsięwzięciu tym członkowie Aufbau spis­kowali wspólnie z radykalną prawicową Organizacją C (Organizacja Consul, O.C.) z siedzibą w Monachium. Kierował nią ważny uczestnik puczu Kappa, kapitan Hermann Ehrhardt. Stowarzyszenie dokonywało aktów terroru, planowało kampanie wojskowe przeciwko Republice Weimarskiej i Związkowi Sowieckiemu, utrzymując bliskie związki z narodowymi socjalistami Hitlera.

Poza zajmowaniem się terroryzmem Aufbau koordynował wspólne działania narodowych socjalistów i białych emigrantów, które miały na celu obalenie Związku Sowieckiego przy użyciu sił wojskowych. Gdy Scheubner-Richter awansował na stanowisko czołowego doradcy Hitlera w sprawach polityki zagranicznej i generalnie stał się jednym z jego najbliższych konsultantów, związane z Rosją Sowiecką cele Aufbau stały się także celami partii narodowosocjalistycznej. Polityka zagraniczna Aufbau zakładała osłabianie reżymu bolszewickiego za pośrednictwem wewnętrznej rewolty, a następnie obalenie go poprzez interwencję wojskową. Organizacja planowała także utworzenie na Ukrainie, w krajach bałtyckich i samej Wielkiej Rosji państw narodowosocjalistycznych. Hitler, który jeszcze nie wymyślił swojej koncepcji, zgodnie z którą Niemcy muszą zdobyć na wschodzie Lebensraum (przestrzeń życiową), aprobował plany Aufbau dokonania radykalnego przekształcenia sowieckiej Rosji. Szczególnie sprzyjał utworzeniu niepodległego, narodowosocjalistycznego państwa ukraińskiego pod przywództwem Połtawca-Ostrianicy.

Aufbau nie tylko spiskował w sojuszu z narodowymi socjalistami, aby obalić władzę sowiecką, ale odgrywał także pierwszoplanową rolę w prowadzonych przez Hitlera przygotowaniach do puczu przeciwko Republice Weimarskiej. Pomógł partii narodowosocjalistycznej zgromadzić poważne zasoby finansowe, które miały sfinansować planowany przewrót, wspomagając ją funduszami pochodzącymi od członków Aufbau oraz sojuszników, takich jak Kirył Romanow. Przekazywał także narodowym socjalistom środki ofiarowane przez Henry’ego Forda, bogatego amerykańskiego przemysłowca i polityka. Scheubner-Richter odgrywał czołową rolę w coraz bardziej wojowniczym Kampfbund (Związek walki), paramilitarnej organizacji pod przywództwem Hitlera i generała Ludendorffa. Przygotowując pucz przeciwko Republice Weimarskiej, Scheubner-Richter wyraźnie odwołał się do przykładu bolszewików, kiedy to garstka zdeterminowanych osób ukształtowała historię świata, prowadząc działania wywrotowe, po których nastąpiła ścisła centralizacja i militaryzacja. Scheubner-Richter skłonił przywódców Kampfbundu (Hitlera i Ludendorffa) do przeprowadzenia zdecydowanej demonstracji siły — puczu monachijskiego 9 listopada 1923 roku. Jednak zapłacił życiem za udział w tym skazanym na niepowodzenie przedsięwzięciu.

Rozdział ósmy analizuje początkowy wkład ideologiczny Aufbau w narodowy socjalizm. Hitler, który dopiero pod koniec 1919 roku w wyniku wzajemnych oddziaływań na siebie volkistowskich Niemców i białych emigrantów wyrobił sobie zdecydowanie antybolszewickie i antysemickie przekonania, nauczył się bardzo dużo od swoich pierwszych mentorów — Eckarta i trzech członków Aufbau: Scheubner-Richtera, Winberga i Rosenberga. Owi ideologiczni towarzysze działali jako „czterej zwiastuni apokalipsy”. Wywierali wpływ na narodowy socjalizm, włączając spiskowo-apokaliptyczny antysemityzm białych emigrantów do istniejących już volkistowskich koncepcji zbawienia oraz duchowej i rasowej wyższości Germanów.

Czterej zwiastuni apokalipsy, odwołując się do Dostojewskiego utrzymywali, że złowieszczy, ogólnoświatowy spisek żydowski manipuluje dwojakim złem: drapieżnym kapitalizmem finansowym i krwiożerczym bolszewizmem. Ostro krytykowali to, co uważali za „żydokomunę”. Ideologiczny kwartet ostrzegał, że „żydowski bolszewizm” zabił ogółem wiele milionów Rosjan, a w szczególnie zbrodniczy sposób eksterminował rosyjską narodową inteligencję. Podkreślali, że „żydokomuna” w swoim krwawym dążeniu do ustanowienia ogólnoświatowej tyranii chce zlikwidować niemiecką inteligencję narodową i wymordować wiele milionów Niemców. Chociaż bolszewizm przerażał Rosenberga, to jednak nauczył go czegoś, co uznał za brutalnie skuteczną metodę eliminowania wrogów politycznych. Czterej zwiastuni apokalipsy zradykalizowali Narodowosocjalistyczną Partię Robotników Niemiec (NSDAP) w jej wczesnym okresie istnienia, głosząc, że „żydokomuna” grozi przejściem od podboju świata do jego zniszczenia.

Niniejsza praca zajmuje się głównie genezą narodowego socjalizmu w latach 1917–1923, ale w rozdziale dziewiątym dokonano analizy politycznej, finansowej, wojskowej i ideologicznej schedy przekazanej narodowemu socjalizmowi po 1923 roku. Tragiczna śmierć Scheubner-Richtera u boku Hitlera w czasie puczu monachijskiego stała się wzorem bohaterskiego poświęcenia dla sprawy narodowego socjalizmu. Po 1923 roku szczególnie Biskupski nadal kierował fundusze do NSDAP. Rosenberg, Schickendanz i Biskupski piastowali wysokie stanowiska w III Rzeszy. ­Hitler i Rosenberg wciąż wykorzystywali ukraińskich separatystów pod wodzą ­Połtawca-Ostrianicy do destabilizowania Związku Sowieckiego. Uporczywe starania Hitlera w czasie II wojny światowej, aby w duchu ideologii Aufbau zdobyć Ukrainę dla Niemiec, skłoniły go w 1941 roku do przerzucenia wielu niemieckich jednostek spod Moskwy na południe, co miało katastrofalny wpływ na dalsze losy konfliktu.

Ukształtowany w dużej mierze przez Aufbau zajadły antybolszewizm i antysemityzm Hitlera po pewnym osłabnięciu w czasie przejęcia i konsolidacji władzy przez narodowych socjalistów, znalazł szczególnie silny wyraz w późniejszych latach istnienia III Rzeszy. W dużej mierze to właś­nie podstawowe, inspirowane przez tę organizację idee narodowego socjalizmu skłoniły go do podjęcia ryzykownego ataku na Związek Sowiecki w 1941 roku. Również zaszczepiona narodowym socjalistom przez Aufbau wiara o zgubnym charakterze ogólnoświatowego żydowskiego spisku ulegała ewolucji od 1923 roku i pomogła umotywować próbę zniszczenia europejskich Żydów w ramach Ostatecznego Rozwiązania. Jako Minister Rzeszy do spraw Okupowanych Terenów Wschodnich Rosenberg wspierał Hitlera w jego dwóch krucjatach — przeciwko bolszewizmowi i Żydom, często przedstawianych jako jedna kampania przeciwko „żydowskiemu bolszewizmowi”.

Wbrew popularnym poglądom narodowy socjalizm nie powstał jako zwykła kontynuacja działań politycznych niemieckiej radykalnej prawicy. Książka ta kształtuje postrzeganie narodowego socjalizmu i związanych z nim zbrodni oraz okrucieństw przede wszystkim jako konsekwencji międzykulturowej interakcji grup pokonanych w I wojnie światowej i rewolucji bolszewickiej — wyalienowanych volkistowskich Niemców oraz pełnych poczucia krzywdy członków rosyjskiej białej emigracji. Wielu rosyjskich emigrantów o antybolszewickich i antysemickich przekonaniach miało ogromny wkład w powstanie i kształtowanie się narodowego socjalizmu w Niemczech. Wywarli oni wpływ na agresywne strategie polityczne i wojskowe narodowych socjalistów, zapewnili Hitlerowi wielkie dotacje finansowe, ukierunkowali narodowosocjalistyczną ideologię poprzez apokaliptyczne ostrzeżenia przed nieuchronnie nadciągającą zagładą szykowaną przez „żydokomunę” i pomogli przygotować Ostateczne Rozwiązanie.

1 Georg Franz-Willing, Ursprung der Hitlerbewegung 1919–1922. Preussisch Oldendorf, K.W. Schütz KG 1974, s. 198.

2 Meldunki DB 11 listopada 1922 i 22 maja 1936, RGWA (CChIDK) fond 7, opis 1, dieło 386, rolka 2, 157; opis 4, dieło 168, rolka 1, 1.

3Ukraine und Nationalsozialismus, „Wirtschafts-politische Aufbau-Korrespondenz über Ostfragen und ihre Bedeutung für Deutschland”, 17 maja 1923, s. 4.

4 Meldunek Gestapo z 13 kwietnia 1935 r., RGWA (CChIDK) fond 50, opis 3, dieło 496a, 208.

5 Adolf Hitler, notatki do przemówienia 2 listopada 1922 r., Sämtliche Aufzeichnungen 1905–1924. Red. Eberhard Jäckel i Axel Kuhn. Stuttgart, Deutsche Verlags-Anstalt 1980, s. 716.

6 Johannes Baur, Die russische Kolonie in München, 1900–1945: Deutsch-russische Beziebungen im 20. Jahrhudert. Wiesbaden, Harrasowitz Verlag 1998, s. 271.

7 Max Hildebert Boehm, Baltische Einfüsse auf die Anfänge der Nationalsozialismus, „Jahrbuch des baltischen Deutschtum” 1967, s. 63.

8 Karlheinz Rüdiger, „Reichsminister für die besetzen Ostgebiete Alfred Rosenberg” KR, BAB [listopad 1941], NS 8, numer 8, s. 2.

9 Geoffrey Hosking, Russia: People and Empire 1552–1917. Cambridge, Harvard University Press 1997, s. xix, xx.

10 Brian Crozier, The Rise and Fall of the Soviet Empire. Rocklin CA, Prima Publishing 1999, s. 19.

11 Brigitte Hamann, Hitler’s Wien: Lejhrjahre eines Diktators München. Piper 1996, s. 239–241, 499, 500 (wyd. polskie: Brigitte Hamann, Wiedeń Hitlera, Poznań 2013).

12 Patrz na przykład: Alan Bullock, Hitler: A Study of Tyranny. New York, Harper and Row 1962, s. 36 (wyd. polskie: Alan Bullock, Hitler: Studium tyranii, Warszawa, 1997) i Joachim C. Fest, Hitler. Tłum. na ang. Richard and Clara Winston. New York, ­Harcourt Brace Jovanovich 1974, s. 42 (wyd. polskie: Joachim Fest, Hitler. Warszawa 1996).

13 Adolf Hitler, Sämtliche Aufzeichnungen, s. 60–84, 1256, 1257.

14 Ian Kershaw, Hitler 1889–1936: Hubris. London, Penguin Press 1998, s. 64 (wyd. polskie: Ian Kershaw, Hitler 1889–1936: hybris. Poznań 2001).

15 Hans Mend, Protokoll aufgenommen an 22. Dezember 1939 mit Hans Mendl, Reiterlehrer und Verwalter auf Schloss Eltholz Berg bei Starnberg a/See, ehemals Uhlan im kgl. Bayer. x. Ulanenregiment zugesteilt als Ordonnanzreiter im Oktober 1914 dem Inf. Reg. „List” Seit Juni 1916 befördert zum Officier-Stellvertreter und zugeteilt dem 4. bayer. Feldartillerieregiment, Munitionskolonne 143 (Tankabwehr). Bei der Truppe bekannt als der „Schimmelreiter”. BHSAM/AK Handschriftensammlung, numer 3231, s. 2, 5.

16 Charles Maier, The Unmasterable Past: History, Holocaust and German National Identity. Cambridge, Harvard University Press 1988, s. 102, 104.

17 Ernst Nolte, Der europäische Bürgerkrieg 1917–1945: Nationalsozialismus und Bolschewismus. Frankfurt am Main, Propyläen Verlag 1987, s. 15.

18 Peter Baldwin, Reworking the Past: Hitler, the Holocaust, and the Historian’s Debate. Boston, Beacon Press 1990, s. 9.

19 Charles Maier, The Unmasterable Past, s. 53.

20 Ulrich Völker, „Hitlers willige Mordgesellen: Ein Buch provoziert einen neuen Historikerstreit: Waren die Deutschen doch alle schuldig?” w: Ein Volk von Mördern? Die Dokumentation zur Goldhagen-Kontroverse und dier Rolle der Deutschen im Holocaust. Red. Julius Schoeps. Hamburg, Hoffmann und Campe 1996, s. 89.

21 Daniel Goldhagen, Hitler’s Willing Executioners: Ordinary Germans and the Holocaust. New York, Alfred A. Knopf 1996, s. 393 (wyd. polskie: Daniel Jonah Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera: zwyczajni Niemcy i Holocaust.Warszawa 1999).

22 Joseph Joffe, Goldhagen in Germany. „The New York Review of Books”, 28 listopada 1996, s. 18.

23 Daniel Goldhagen, Hitler’s Willing Executioners, s. 6, 9, 25, 419.

24 Charles Maier, The Unmasterable Past, s. 66, 67.

25 Ernst Nolte, Der europäische Bürgerkrieg, s. 15, 16, 21, 22, 545, 548.

26 Henri Rollin, L’Apocalypse de notre temps: Les Dessous de la propagande allemande d’après des dosuments inédits. Paris, Gallimard 1939, s. 9, 11, 168.

27 Walter Laqueur, Russia and Germany: A Century of Conflict. London, Weidenfeld i Nicolson 1965, s. 53

28 Norman Cohn, Warrant for Genocide: The Myth of Jewish World-Conspiracy and the „Protocols of Elders of Zion” Chico CA, Scholars Press 1981, s. 62.

29 Michael Hagemeister, Der Mythos der „Protokolle der Weisen von Zion”Verschwörungstheorien: Anthropologische Konstanten — historische Varianten.Red. Ute Caumanns i Matthias Niendorf. Osnabrück, Fibre Verlag 2001, s. 99.

30 Robert Williams, Culture in Exile: Russian Émigrés in Germany, 1881–1941. Ithaca, Cornell University Pres 1972, s. 371.

31Russische Emigration in Deutschland 1918 bis 1941: Leben im europäische Bürgerkrieg. Red. Karl Schlögel, Berlin, Akademie 1995.

32 Rafael Ganelin, Rossijskoje czernosotienstwo i giemanskij nacionał-socializm, w: Nacjonalnaja prawaja prieżdie i tiepier’. Istoriko-sociołogiczeskije oczerki, czast’ I: Rossija i russkoje zarubieże. Sankt Petersburg, Institut Sociołogii Rossijskoj Akadiemii Nauk 1992, s. 130.

33 Johannes Baur, Die russische Kolonie in München, s. 279, 316.

34 Götz Aly i Susanne Heim, Das Zentrale Staatsarchiv in Moskau („Sonderarchiv”) Düsseldorf, Hans-Böckler-Stiftung 1992, s. 7; Patricia Kennedy Grimsted Displaced Archives and the Restitution Problems on the Eastern Front in the Aftermatch of the Second World War. „Contemporary European History” t. 6, marzec 1997, s. 60.

35 Patricia Kennedy Grimsted, Archives of Russia Five Years After: „Puveyors of Sensation” or „Shadow Cast to the Past?” Amsterdam, International Institute of Social History 1997, s. 65; Grimstead, Displaced Archives s. 45.

36 Adrian Havill, The Spy Who Stayed out in the Cold: The Secret Life of FBI Double Agent Robert Hanssen New York, St. Martin’s Press 2001, s. 7, 216–219.

37Quellen zur Geschichte der UdSSR und der deutsch-sowjetischen Beziehungen 1917–1945 Potsdam, Zentrales Staatsarchiv 1984, s. 106.

38 Meldunek Gestapo z 13 kwietnia 1935 r. RGWA (CChIDK), fond 501, opis 3, dieło 496a, s. 208.

39 Komentarz Walthera Nicolai o jego liście do Ericha von Ludendorffa z 19 kwietnia 1922. Tagebuch (Dziennik). RGWA (CChIDK), fond 1414, opis 1, dieło 20, s. 174.

40 Patricia Kennedy Grimsted, Trophies of War and Empire: The Archiwal Heritage of Ukraine, World War II, and the International Politics of Restitutuon. Cambridge, Harvard University Press 2001, s. 289, 296, 302.

Rozdział pierwszy

Skrajna prawica w Niemczech i carskiej Rosji

Narodowy socjalizm z jego zdecydowanie antybolszewicką i antysemicką ideologią powstał głównie jako synteza radykalnych prawicowych niemieckich oraz rosyjskich ruchów i koncepcji. Rozdział ten naświetla kontekst genezy narodowego socjalizmu, badając rozwój skrajnej prawicy w Cesarstwie Niemieckim i w carskiej Rosji aż do rewolucji bolszewickiej w 1917 roku. Pod koniec XIX i na początku XX wieku, w dynamicznym okresie coraz silniejszego uprzemysłowienia i demokratyzacji, niemiecka oraz rosyjska radykalna prawica obawiały się utraty swojej uprzywilejowanej pozycji społecznej i przyjmowały coraz bardziej zdecydowane antyzachodnie, antysocjalistyczne i antysemickie poglądy. W późniejszym okresie odegrały one znaczącą rolę w ruchu narodowosocjalistycznym Adolfa Hitlera, zwalczającym to, co przyszły Führer postrzegał jako podstępny sojusz międzynarodowego żydostwa zawiązany przez drapieżny kapitalizm finansowy z morderczym bolszewizmem.

Niemiecka ideologia volkistowska w coraz wyraźniejszy sposób przedstawiała obraz Żydów jako rasowych pasożytów, ale także rozpatrywała istotę żydostwa metafizycznie — jako przejaw płytkiego materializmu. W duchu „odrzucenia woli życia”, koncepcji lansowanej przez niemieckiego filozofa Arthura Schopenhauera, volkistowscy teoretycy, tacy jak kompozytor Richard Wagner i pisarz Houston Stewart Chamberlain, szukali niemieckiego zbawienia religijnego. Ta niemiecka walka przeciwko postrzeganej świeckiej naturze żydowskiej toczyła się przede wszystkim na płaszczyźnie duchowej, a nie na scenie politycznej. Chociaż volkistowscy ideolodzy w cesarskich Niemczech ukształtowali doktrynę, której fundamentem była nadzieja na wewnętrzne zbawienie Niemców jako istot stojących wyżej rasowo i duchowo, nie zdołali osiągnąć niczego choćby zbliżonego do skromnych politycznych sukcesów uzyskanych przez skrajnych prawicowców w carskiej Rosji w latach poprzedzających rewolucję 1917 roku.

W carskiej Rosji „konserwatywni rewolucjoniści” — używając okreś­lenia jednego z ich czołowych członków, pisarza Fiodora Dostojewskiego — przejawiali większą witalność niż ich odpowiednicy na niemieckiej prawicy. Wykorzystywali we względnie pomyślnej walce przeciwko materialistycznym, prozachodnim i socjalizującym elementom żydowskim inspirowane religijnie wyobrażenia o wyższości prawosławia i apokaliptycznej walce o zbawienie Rusi przed intryganckimi Żydami. W szczytowym momencie swojej siły politycznej, bezpośrednio po rewolucji 1905 roku, skrajni prawicowcy w carskiej Rosji, a szczególnie członkowie Związku Narodu Rosyjskiego (Sojuz Russkogo Naroda) rozpowszechniali wśród szerokich mas swoje antyzachodnie, antysocjalistyczne i antysemickie przesłania o wiele skuteczniej, niż kiedykolwiek byli w stanie to uczynić volkistowscy Niemcy przed I wojną światową.

Ostatecznie, skrajnie prawicowe ugrupowania w Niemczech i carskiej Rosji nie zdołały przekształcić się w mocne siły społeczne. Punktem kulminacyjnym działalności politycznej volkistowskich Niemców były podejmowane w 1917 roku starania „narodowej opozycji”, aby zastąpić uważanego za słabego przywódcę cesarza Wilhelma II Hohenzollerna wojs­kową dyktaturą pod przywództwem volkistowskiego generała Ericha von Ludendorffa. Próba ta spaliła na panewce. Po krótkim okresie umiarkowanych sukcesów radykalni prawicowcy w carskiej Rosji w zasadzie utracili znaczenie polityczne. Dążyli wprawdzie do utrzymania autokratycznych prerogatyw cara Mikołaja II, ale nie zdołali zapobiec ani jego abdykacji, ani bolszewickiemu przewrotowi w listopadzie 1917 roku. Niemieckie i rosyjskie skrajne ruchy prawicowe powróciły do łask i stały się modne dopiero po wybuchu rewolucji w Rosji i klęsce cesarskich Niemiec w I wojnie światowej. Volkistowscy Niemcy, w tym także narodowi socjaliści, a także biała emigracja obarczali winą za te katastrofy przede wszystkim złowrogich uczestników międzynarodowego żydowskiego spisku.

Volkistowska prawica w cesarskich Niemczech

Aby zrozumieć powstanie i rozwój volkistowskiej ideologii w Niemczech, należy zbadać polityczne przeobrażenia państwa niemieckiego. Cesarstwo niemieckie stało się podmiotem politycznym dopiero w 1871 roku, a nawet wtedy nie zdołało włączyć w swój skład milionów etnicznych Niemców. Późne i niepełne zjednoczenie Niemiec stało się przyczyną powstania w XIX i na początku XX wieku ważnej ideologii volkistowskiej, do której ostatecznie odwołał się Hitler. Przymiotnik „volkistowski” wywodzi się od rzeczownika Volk (naród). Orędownicy myśli volkistowskiej uważali, że naród niemiecki jest samodzielnym, ponadpaństwowym czynnikiem, głównie dzięki swojej transcendentalnej istocie41. Volkistowskie idee powstały pod wpływem niemieckiego romantyzmu, opozycyjnego wobec parlamentaryzmu, westernizacji i żydowskiego ducha. Volkistowscy teoretycy odrzucali współczesny, liberalny i kapitalistyczny świat, kojarzony przez nich z bezduszną cywilizacją (Zivilisation) zachodnią, w zamian optując za organiczną i duchową Gemeinschaft (wspólnotą). Ideolodzy tego nurtu zasadniczo kojarzyli Żydów ze szkodliwym materializmem42.

Historyk Saul Friedländer nazwał jeden z nurtów volkistowskiej ideologii „zbawczym antysemityzmem”. Duchowy aspekt tego ruchu wymyślił pojęcie „świętości aryjskiej krwi” i połączył je „ze zdecydowanie religijną wizją, potrzebą powstania niemieckiego (lub aryjskiego) chrześcijaństwa”43. Transcendentalne koncepcje niemieckiego filozofa Schopenhauera pomogły w sprecyzowaniu odkupicielskich elementów myśli volkistowskiej. W swoim opus magnum wydanym w 1844 roku44 pod tytułem Die Welt als Wille und Vorstellung („Świat jako wola i przedstawienie”) Schopenhauer sformułował koncepcję, która stała się ważną częścią składową późniejszych volkistowskich przekonań — a mianowicie, że wyrzeczenie się woli życia prowadzi do zbawienia.

W Świecie jako woli i przedstawieniu twierdził, że większość ludzi dąży do potwierdzenia swojej „woli życia […] wystarczającą liczbą sukcesów, by chroniły ich przed beznadzieją, a także wystarczającą liczbą niepowodzeń, by chroniły ich od nudy i jej konsekwencji”. Jednakże garstka oświeconych uświadomiła sobie, iż: „Egzystencja z całą pewnością powinna być uważana za błąd, cofnięcie się od tego, czym jest zbawienie”. Uznał, że przekonanie to odgrywa główną rolę w chrześcijaństwie. Utrzymywał: „Doktryna grzechu pierwotnego (zapewnienia woli) i odkupienia (wyrzeczenia się woli) jest wielką prawdą, która stanowi istotę chrześcijaństwa”. Tak więc prawdziwi chrześcijanie muszą wyrzekać się swoich ziemskich pragnień, aby uzyskać duchową czystość.

Schopenhauer nie przypisywał otwarcie zdolności odrzucenia woli życia Niemcom czy Aryjczykom, ale twierdził, że Żydom tej zdolności brak. Podkreślał: „Chrześcijaństwo należy do starożytnej, prawdziwej i podnios­łej wiary rodzaju ludzkiego, będącej przeciwieństwem fałszywego, płytkiego i szkodliwego optymizmu, który przejawia się w […] judaizmie”. Dalej stwierdził, że Stary Testament był „obcy prawdziwemu chrześcijaństwu, ponieważ w Nowym Testamencie o świecie zawsze mówi się jako o czymś do czego się nie należy, czego się nie kocha, którego władcą, powiem nawet, jest diabeł”45. Schopenhauer przedstawiał chrześcijański idealizm jako przeciwieństwo żydowskiego materializmu.

Cytowany przez Dietricha Eckarta, wczesnego volkistowskiego mentora Hitlera, Schopenhauer przedstawił zdecydowanie materialistyczną naturę judaizmu w swojej pracy pt. Pangea. Twierdził w niej, że „Prawdziwa religia żydowska […] jest najprymitywniejszą ze wszystkich religii, ponieważ jako jedyna nie posiada absolutnie żadnej doktryny nieśmiertelności, ani też śladu nauki o nieśmiertelności duszy”. Utrzymywał również: „Judaizm […] jest religią bez żadnych metafizycznych skłonności”. Argument ten korespondował z tezą, że to co uchodzi za religię żydowską, stanowi jedynie „okrzyk bojowy w walce o podporządkowanie sobie obcych narodów”46. Według Schopenhauera Żydzi skupili się na płytkich, doczesnych korzyś­ciach i nie są w stanie wyrzec się woli życia po to, aby uzyskać zbawienie.

Budując swój Weltanschauung germańskiego odkupienia poprzez zanegowanie samego siebie, niemiecki kompozytor Richard Wagner wiele zapożyczył z schopenhauerowskiej filozofii osiągania zbawienia poprzez wyrzeczenie się woli życia. Wagner czytał czterokrotnie Świat jako wola i przedstawienie w 1854 i 1855 roku. Zachwycał się: „Jego naczelna idea, ostateczna negacja woli życia, jest straszliwie podniosła, ale wyjątkowo zbawienna. Oczywiście nie była dla mnie czymś nowym i nie może być w ogóle rozważana przez kogoś, w którym już się nie znajduje”47. Ostatecznie Wagner twierdził, że jedyną drogą do „prawdziwej nadziei” jest przyjęcie „schopenhauerowskiej filozofii jako fundamentu wszelkiej dalszej kultury intelektualnej i moralnej”48.

Wagner w swojej koncepcji osiągnięcia zbawienia poprzez negację woli życia zawarł także poglądy antysemickie. Swój osławiony esej Das Judentum in der Musik („Judaizm w muzyce”) napisany w 1850 roku i poprawiony w 1869 roku, zakończył apelem adresowanym do „Żyda”, aby ten osiąg­nął zbawienie razem z Niemcem, dla którego wówczas „przestanie być Żydem”. Wagner wymienił przy tej okazji żydowskiego pisarza, Ludwiga Börne, który dokonał takiej transformacji po tym, jak uświadomił sobie, że Żydzi mogliby uzyskać zbawienie jedynie poprzez „odkupicielskie stanie się prawdziwymi ludźmi”. Wagner podkreślał: „Börne ze wszystkich ludzi uczy nas także, że jego odkupienie […] dokonało się za cenę potu, nieszczęść, niepokojów, a także mnóstwa bólu i cierpienia”. Następnie wzywał Żydów:

Weźcie udział w tym odradzającym dziele odkupienia poprzez samozniszczenie, a wtedy będziemy zjednoczeni i niczym się nie różniący! Ale pamiętajcie też, że jedyną rzeczą, która może być zbawieniem od ciążącej na was klątwy, to odkupienie Ahaswera: upadek!49

W tym fragmencie Wagner odwołuje się do podania o Ahaswerze, ­czyli Żydzie Wiecznym Tułaczu — szewcu, który według siedemnastowiecznej legendy szydził z Chrystusa i ściągnął na siebie klątwę skazującą go na tułaczkę i życie aż do ponownego przyjścia Zbawiciela. Dopiero wówczas klątwa zostanie z niego zdjęta i będzie mógł umrzeć50. Wagner wzywał Żydów, aby dołączyli do Niemców w dziele odradzającego odkupienia poprzez wyrzeczenie. Jednakże napominając Żydów, że zbawić ich może wyłącznie upadek, Wagner wydaje się myśleć, iż samo w sobie będzie to działać na nich odstraszająco. Jego zdaniem Żydzi pozostawali zbyt przywiązani do swoich świeckich interesów, aby odrzucić materializm, w wyniku czego w zasadzie odkupienie nie będzie dla nich dostępne.

Opus magnum Wagnera, czteroczęściowy dramat muzyczny oparty na germańskiej mitologii — Der Ring des Nibelungen („Pierścień Nibelungów”) — w dobitny sposób wyraża rzekomą germańską zdolność do bohaterskiego wyrzeczenia się woli życia, w przeciwieństwie do żydowskiego dążenia do osiągnięcia ziemskiej władzy. Wagner napisał o swoim dziele:

Wszystko jest tu na wskroś tragiczne i wola, która pragnie ukształtować świat zgodnie ze swoim planem, na koniec nie może osiągnąć nic bardziej zadowalającego, niż zniszczenie samej siebie poprzez dostojny upadek”51. W Pierścieniu najwyższy z bogów, Wotan, chce wykroczyć poza „boską chwałę chełpiącą się sromotą”. Woła: „Odrzucam moje dzieło. Chcę jeszcze tylko jednego: końca, końca!52.

W poszukiwaniu „dostojnego upadku” Wotan namawia swoją córkę, walkirię Brunhlildę, aby ta wykonała „czyn zbawiający świat”. Wypełnia więc zadanie, wjeżdżając na swoim rumaku na stos pogrzebowy bohaterskiego wnuka Wotana, swojego ukochanego Zygfryda. Dokonując aktu samozagłady, ma na palcu pierścień Nibelungów, który daje władzę nad światem. Bohaterskie poświęcenie Brunhildy oczyszcza pierścień, uwalniając go od klątwy i pozwala Wotanowi zniszczyć Walhallę, wspaniały pałac razem ze zgromadzonymi w nim bogami i bohaterami53. Po tej pożodze, ze zniszczonego starego porządku świata powstaje oczyszczony, nowy54.

Wagnerowski Pierścień przedstawia bohaterskie wyrzeczenie Germanów, kontrastując je z żydowskim pożądaniem ziemskiej władzy. Germańskie bóstwa, Wotan i Brunhilda, dokonują samozagłady, aby zbawić świat. Natomiast piekielny karzeł Alberich — twórca przeklętego pierścienia, a także jego syn Hagen, który zdradziecko zabił Zygfryda strzelając mu z łuku w plecy — pozostają niewolnikami swoich materialnych pragnień. Nie przejawiają żadnych duchowych skłonności odkupicielskich i Hagen ginie nędznie, skacząc „jak szalony”, aby złapać pierścień55. Wagner chciał, aby Alberich oraz Hagen reprezentowali to, co uważał za związaną z bytem doczesnym, demoralizującą istotę żydostwa. Alberich był symbolem Żydów czystej krwi, natomiast jego syn Hagen ucieleśniał zagrożenie stwarzane zawsze przez skażone rasowo potomstwo związków niemiecko-żydowskich56.

W późniejszych tekstach prozatorskich i swojej ostatniej operze Parsifal Wagner oręduje za „prawdziwą religią” dla Niemców, u których — w przeciwieństwie do Żydów — miłosierdzie wynika z cierpienia57. Głosząc ową „prawdziwą religię” opartą na „odrzuceniu woli”, która może doprowadzić do „wielkiego odrodzenia”, zapożyczał wiele z myśli schopenhauerowskiej. Podkreślał, że Żydzi nie są w stanie dojść do „prawdziwej religii”. Utrzymywał nawet, że Jezus nie był Żydem58. Prezentując swoje tezy, Wagner wykorzystywał rasistowskie koncepcje francuskiego pisarza, hrabiego Arthura de Gobineau, który w 1855 roku opublikował swój Esai sur l’inégalité des races humaines („Szkice o nierówności ras ludzkich”)59. Właśnie to on stworzył pojęcie „aryjskiej rasy panów”60. Wagner ze swojej strony twierdził, że „tak zwana biała rasa” przejawia „w wyjątkowym stopniu zdolność do intencjonalnego cierpienia”61. Z kolei „Żyd”

nie ma w ogóle żadnej religii, ale raczej przekonanie o pewnych obietnicach danych przez jego Boga, które w żaden sposób nie obejmują ponadczasowego życia po śmierci […] ale wyłącznie jego obecne życie na ziemi, na której wciąż obiecana jest jego plemieniu władza nad wszystkim co żywe i nieożywione62.

Wagner podtrzymuje więc ścisły rasistowski podział na idealistycznych Niemców i materialistycznych Żydów. Późniejsi volkistowscy teoretycy odwoływali się do tej dychotomii.

Kompozytor starał się unikać przedstawiania konkretnych propozycji walki z żydowskim zagrożeniem, chociaż temat ten poruszył przynajmniej przy dwóch okazjach. W 1869 roku napisał w poprawionej wersji Judentum in der Musik, że „nie był w stanie rozstrzygnąć”, czy „upadek naszej kultury może zostać powstrzymany za pośrednictwem przymusowego wyrzucenia destrukcyjnych elementów”, czyli Żydów63. W szkicu z 1881 roku Erkenne dich selbst („Poznaj samego siebie”) przepowiadał, że kiedy „demon cierpiącej ludzkości” nie znajdzie już sobie miejsca, aby czaić się pomiędzy Niemcami, „nie będzie już dłużej — żadnego Żyda”. Stwierdził następnie, że „obecny ruch, który dopiero teraz stał się ponownie do pomyślenia wśród nas, mógłby uczynić to wielkie rozwiązanie możliwym dla nas Niemców szybciej niż dla jakiegokolwiek innego narodu, gdy tylko przeniesiemy owe «poznaj sam siebie» do samego jądra naszego istnienia”64. Choć Wagner używał nieprecyzyjnego języka, widać wyraźnie jego niepokojący stosunek do Żydów.

Po śmierci Wagnera w 1883 roku volkistowski ideolog Houston Stewart Chamberlain rozpowszechniał jego idee wśród szerokiej rzeszy odbiorców. Chamberlain był Anglikiem, który ożenił się z córką Wagnera Ewą i zamieszkał w należącej dawniej do twórcy Pierścienia Nibelungów willi „Wahnfried” w Bayreuth w Bawarii65. W 1883 roku Chamberlain stwierdził: „Muszę wyznać, iż wątpię, czy ludzkość wydała większego, a być może choćby tak wielkiego geniusza jak Richard Wagner”66. Jego pierwsza książka dotyczyła Wagnera, „wielkiego niemieckiego mistrza”. W swojej pracy Richard Wagner Chamberlain streścił wiele nieco zawiłych poglądów kompozytora. Utrzymywał, że według „mistrza” fundamentalnymi przyczynami dekadencji rodzaju ludzkiego jest „zepsucie krwi” oraz „demoralizujący wpływ Żydów”. Określił wagnerowską doktrynę odrodzenia jako wiarę, że „z naszej wewnętrznej negacji świata zrodzi się afirmacja zbawienia”67.

Dzięki swojemu największemu dziełu Grundlagen der neunzehnten Jahrhunderts („Podwaliny XIX wieku”), które zostało opublikowane po raz pierwszy w 1899 roku i do 1938 roku doczekało się dwudziestu czterech niemieckich wznowień, Chamberlain chciał zasłynąć jako samodzielny, wielki myśliciel volkistowski68, jednakże w ewidentny sposób bardzo wiele zaczerpnął z przemyśleń Wagnera. W Grundlagen Chamberlain rozwijał jego rasistowską dychotomię pomiędzy idealistycznymi Niemcami a materialistycznymi Żydami. W odniesieniu do „Teutonów” utrzymywał: „Historia nie zna rasy tak głęboko i wewnętrznie religijnej”. Natomiast naród żydowski pozostaje „dość opóźniony w swoim rozwoju religijnym”.