Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce wobec wyzwań gospodarki XXI wieku

Ryszard Borowiecki, Barbara Siuta-Tokarska, Agnieszka Thier, Katarzyna Żmija

Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce wobec wyzwań gospodarki XXI wieku

Kontekst ekonomiczno-zarządczy MONOGRAFIA

© Copyright by Ryszard Borowiecki, Barbara Siuta-Tokarska, Agnieszka Thier, Katarzyna Żmija

& Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie 2018

Recenzja książki:

prof. zw. dr hab. Krystyna Poznańska

prof. PŁ dr hab. inż. Marek Matejun

Grafika na okładce: schutterstock

Projekt okładki: Katarzyna Krzan

ISBN e-book 978-83-953076-1-4

ISBN druk 978-83-953076-0-7

Wydawca: Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw

Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Kopiowanie, rozpowszechnianie części lub całości

bez zgody wydawcy zabronione

Wydanie I 2018

Konwersja do epub i mobi A3M Agencja Internetowa

WSTĘP

Rozwój współczesnych przedsiębiorstw jest zagadnieniem wieloaspektowym i wielopłaszczyznowym, co wynika m.in. z oddziaływania zarówno jego warunków, jak i czynników na uzyskiwane efekty tego procesu. Sam rozwój ma zatem charakter wielowymiarowy, a przy tym jest pojęciem rozumianym zarówno w ujęciu deskryptywnym, jak i wartościującym.

Rozwój przedsiębiorstwa to proces ewolucyjny i długotrwały, w którym wyrażają się kierunkowe zmiany ilościowe i jakościowe, prowadzące od form lub stanów prostych czy też stosunkowo prostszych do form lub stanów bardziej złożonych, a zatem doskonalszych pod określonym względem. Zmiany te w sposób istotny przekształcają strukturę wewnętrzną przedsiębiorstwa, jak również sposób jego działania. Wskazuje się, że proces ten oddziałuje w szczególności na te zmiany, które identyfikują pojawiające się problemy, a także ukazują sposoby i możliwości ich rozwiązania1. Warto podkreślić, iż źródłem wielu zmian w przedsiębiorstwie jest otoczenie, które w zależności od zakresu swej stabilności lub zmienności oddziałuje w zróżnicowany sposób na jego rozwój2. Otoczenie może zatem wzmacniać, ale też i osłabiać, raczej rzadko zaś można przejść obok niego obojętnie.

Uwzględniając wskazany zarys spojrzenia na problematykę rozwoju przedsiębiorstw należy podkreślić, iż celem niniejszejmonografii jest przedstawienie specyfiki, kierunków oraz warunków i czynników rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP)3 w ekonomiczno-zarządczym kontekście wyzwań gospodarki XXI wieku. Jako autorzy wyrażamy nadzieję, iż publikacja ta wniesie wkład w dynamiczny rozwój nauk empirycznych i stanowić będzie udaną próbę powiązania ze sobą celów poznawczych i aplikacyjnych w tym zakresie. Wybór przedsiębiorstw sektora MŚP wynikał z faktu, iż są one określane jako trzon rozwoju współczesnej gospodarki zarówno w wymiarze globalnym, europejskim, jak i narodowym. Badania zostały skoncentrowane na uwarunkowaniach gospodarki Polski, odnoszących się do ogółu przedsiębiorstw sektora MŚP, przedsiębiorstw rodzinnych, a także przedsiębiorstw występujących na obszarach wiejskich. Wybór tych właśnie jednostek nie był przypadkowy, lecz stanowił wyraz dotychczasowych analiz i realizacji prac naukowo-badawczych autorów, w których podkreśla się znaczenie przedsiębiorstw rodzinnych w sektorze, a także występującą lukę statystyczną i empiryczną w odniesieniu do badań przedsiębiorstw na obszarach wiejskich, których istniejący potencjał rozwojowy mógłby zostać efektywniej ukierunkowany na potrzeby realizacji zmian progresywnych na tych obszarach. Na bazie tak ujętego celu pracy została sformułowana hipoteza główna oraz hipotezy operacyjne.

Hipotezą główną (HG) niniejszej pracy jest, iż „przedsiębiorstwa MŚP w Polsce charakteryzują się heterogenicznością, jednak w ujęciu całościowym – jako sektor – wyróżniają się określonymi kierunkami i fazami rozwoju”.

W pracy zostały również sformułowane cztery hipotezy operacyjne:

HO1: Na heterogeniczność sektora MŚP mają wpływ m.in.: klasy ich wielkości, ich struktury organizacyjno-prawne, rodzinny lub nierodzinny charakter tych jednostek, rodzaje działalności, rozmieszczenie przestrzenne, jak również poziom ich innowacyjności.

HO2: Procesami charakteryzującymi współczesne przedsiębiorstwa są procesy ich internacjonalizacji i globalizacji. Restrukturyzacja przedsiębiorstw, w tym MŚP, jest elementem łączącym powyższe procesy, bowiem wykazuje ona znamienne oddziaływanie na rozwój jednostek ery informacji i wiedzy.

HO3: Firmy rodzinne charakteryzują się określonymi cechami, które odróżniają je od przedsiębiorstw nierodzinnych, z uwzględnieniem stabilności i trwałości rozwoju, w tym: trafności inwestowania, dostosowywania się do rynku i wyzwań w zakresie innowacyjności, pomimo wykazywania przez nie na ogół niższej rentowności sprzedaży.

HO4: Uwarunkowania funkcjonowania mikro, małych i średnich przedsiębiorstw na obszarach wiejskich determinują ich specyfikę i sposób funkcjonowania, a także kreują inne możliwości rozwojowe niż w przypadku przedsiębiorstw zlokalizowanych na obszarach miejskich.

Weryfikacja przyjętych hipotez badawczych została przeprowadzona przede wszystkim w oparciu o wnioski jakościowe, wynikające z przeglądu literatury przedmiotu oraz wyników badań własnych i wtórnych, w tym na podstawie danych statystycznych wybranych ośrodków naukowo-badawczych i statystyczno-analitycznych zarówno krajowych, jak i międzynarodowych.

Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny i składa się z czterech rozdziałów, poprzedzonych niniejszym Wstępem i zwieńczonych Zakończeniem.

W rozdziale pierwszym, zatytułowanym „Problemy teoretyczne i dylematy praktyczne rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw” ukazane zostało pojęcie i istota rozwoju przedsiębiorstwa oraz znaczenie zmiany w tym procesie. W nawiązaniu do wyłaniających się wyzwań gospodarki XXI wieku podjęte zostały rozważania z zakresu internacjonalizacji i globalizacji przedsiębiorstw oraz restrukturyzacji, jako niezbędnego warunku dla właściwego przebiegu procesów zarówno adaptacyjnych, jak i antycypacyjnych w jednostkach gospodarczych, w tym w podmiotach sektora MŚP, ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji zrównoważonego rozwoju.

W rozdziale drugim pt.: „Rozwój przedsiębiorstw sektora MŚP” ukazane zostały zmiany w rozwoju sektora MŚP w Polsce w czterech znamiennych okresach, tj.:

pierwszych lat transformacji,

realizacji procesów bezpośredniej konwergencji gospodarki narodowej z gospodarką Unii Europejskiej,

globalnego kryzysu ekonomicznego,

i po jego ustąpieniu.

Przyjęcie wymienionych okresów badawczych pozwoliło na wyróżnienie określonych kierunków i faz rozwoju badanych przedsiębiorstw w odniesieniu do sektora jako całości oraz z uwzględnieniem podziału na mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa wraz z określeniem ich liczby, poziomu zatrudnienia, udziału w tworzeniu PKB, nakładów inwestycyjnych i realizowanej działalności innowacyjnej. Analizy w tym zakresie odnosiły się do liczby i wartości oraz struktury i dynamiki występujących zmian, co umożliwiło wykazanie zróżnicowania pomiędzy poszczególnymi klasami wielkości tych jednostek, rodzajami ich działalności, jak i przyjętymi okresami badawczymi.

W rozdziale trzecim, zatytułowanym „Przedsiębiorstwa rodzinne – kontekst rozwojowo-antycypacyjny” podjęto problematykę istoty i funkcji przedsiębiorstw rodzinnych w gospodarce, a także wskazano na znaczenie tych jednostek w gospodarce Polski. Przedstawione zostały również wyniki badań, zrealizowane przez wybrane ośrodki, zajmujące się problematyką przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce w następujących obszarach:

– ich sytuacji ekonomicznej i wyników finansowych,

-zarządzania zasobami ludzkimi i zmian w zatrudnieniu,

– orientacji strategicznej oraz innowacji,

– ekspansji zagranicznej i internacjonalizacji działalności,

– finansowania rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych, jak również

– sukcesji w przedsiębiorstwach rodzinnych.

Reasumpcję podjętych w tej części pracy analiz i wniosków stanowi wskazanie determinant oraz kierunków rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych w Polsce.

Rozdział czwarty, zamykający eksplikacyjną część empiryczną monografii, został zatytułowany „Wyzwania oraz potrzeby rozwojowe małych i średnich przedsiębiorstw z obszarów wiejskich”. W rozdziale tym ujęte zostały zagadnienia z zakresu istoty i specyfiki małych i średnich przedsiębiorstw występujących na obszarach wiejskich w Polsce oraz ukazano ich znaczenie dla rozwoju społeczno-gospodarczego tych obszarów. W tym aspekcie przedstawiono stosowne analizy statystyczne oraz przegląd dotychczasowych badań. Całość rozdziału domyka część poświęcona determinantom oraz perspektywom rozwoju MŚP na obszarach wiejskich.

W Zakończeniu niniejszej monografii dokonano weryfikacji przyjętych hipotez badawczych oraz przedstawiono główne konkluzje i wnioski wynikające z podjętych badań, a także wskazano na perspektywiczne kierunki rozwoju całego sektora MŚP w Polsce, w tym przedsiębiorstw rodzinnych i przedsiębiorstw na obszarach wiejskich.

Autorzy mają świadomość, iż monografia ta nie wyczerpuje w pełni problematyki rozwoju przedsiębiorstw sektora MŚP w kontekście zidentyfikowanych, jak i możliwych wyzwań oraz dylematów gospodarki XXI wieku. Wypełnia ona jednak pewną lukę na rynku wydawniczym i może stanowić dla środowiska badawczo-naukowego, jak i praktyków gospodarczych punkt odniesienia do nowych przemyśleń, dociekań, polemik, analiz i krytycznej dyskusji nad problemami rozwoju tych podmiotów w warunkach turbulentnych zmian ich otoczenia.

Rozdział 1PROBLEMY TEORETYCZNE I DYLEMATY PRAKTYCZNE ROZWOJU MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW1.1. Pojęcie i istota rozwoju przedsiębiorstwa

W praktyce, a zwłaszcza w języku potocznym, zwykło się utożsamiać pojęcie wzrostu z rozwojem. Jednakże, jak podkreśla się w literaturze przedmiotu, jest wyraźna różnica w kategoriach tych pojęć, bowiem wzrost ujmowany jest jako kategoria ilościowa, a rozwój – jako kategoria jakościowa, w której uwzględnia się ponadto zmiany strukturalne oraz elementy społeczne, ekologiczne i inne aspekty jakości życia w kontekście zarówno gospodarki, sektora przedsiębiorstw, jak i pojedynczych przedsiębiorstw.

Przezwzrost rozumie się dodatnie zmiany ilościowe, jak na przykład wzrost wartości produkcji, sprzedaży czy liczby pracowników. Wzrost zerowy oznacza stagnację, wzrost ujemny to spadek (degradacja). Jednakże, na przykład w ujęciu gospodarki, wzrost dochodu narodowego w przeliczeniu na mieszkańca – chociaż przypomina miernik ilościowy – to uznawany jest za miernik rozwoju. Można zatem wskazać, że wzrost ilościowy prowadzi do rozwoju, który wymaga wcześniej określonych uwarunkowań, jak na przykład sprzyjająca sytuacja polityczna czy społeczna.

Rozwój wynika ze zmienności materii i jej ruchu w przyrodzie, społeczeństwie i gospodarce. Jest to proces nawarstwiania się zmian w czasie, czyli pojawiania się nowych elementów i ich zanikania oraz nowych relacji między nimi. Zmiana to zdarzenie, w którym stan końcowy rożni się od początkowego4. Pewna suma zmian stanowi zatem o charakterze i kierunku rozwoju. Innymi słowy, w każdym układzie pojawiają się sprzeczności, które powodują jego zmiany5. Wszystko to wskazuje, że rozwój jest zjawiskiem obiektywnym, gdyż wynika z ciągłych zmian w świecie materialnym – zarówno w środowisku przyrodniczym (naturalnym), jak też w życiu społecznym i gospodarczym. Rozwój ma wymiar długookresowy (najwolniej zmienia się przyroda, nawet w obecnej dekadzie, gdy globalne ocieplenie przyspiesza, szybciej zmieniają się stosunki społeczne, a najszybciej gospodarka, co widać chociażby po tempie rewolucji przemysłowych6). Warto w tym kontekście podkreślić, że na zmiany gospodarcze człowiek wpływa dość łatwo i na ogół w sposób pozytywny, natomiast jego oddziaływanie na przyrodę i środowisko naturalne ma często znamiona ingerencji destrukcyjnej.

Rozwój gospodarczy oznacza zmiany jakościowe, zwłaszcza w strukturze produkcji i świadczeniu usług. Na szczeblu gospodarki narodowej celem rozwoju jest powiększanie dobrobytu społecznego, czyli nie tyle wzrost dochodu narodowego, co jakości życia. Otóż powszechny w użyciu miernik PKB jest w tym przypadku zbytnim uproszczeniem i dlatego coraz szerzej stosuje się opracowany przez ONZ wskaźnik rozwoju społecznego HDI (Human Development Index), który uwzględnia również takie czynniki, jak oczekiwana długość życia, liczba lat edukacji itp. (w latach 2010-2015 Polska zajmowała 34-35 miejsce na 170 państw ujętych w rankingu). Oprócz wskaźnika HDI podejmowane są próby wdrożenia innych miar rozwoju społecznego i jakości życia7. Płynie z nich także wniosek, że rozwoju gospodarczego nie powinno się wiązać z nieograniczonym wzrostem produkcji materialnej, gdyż na jego wyższym poziomie coraz bardziej liczą się wartości społeczne8.

Kwestie wzrostu oraz rozwoju przedsiębiorstwa, stanowiące przedmiot niniejszych badań, są rozpatrywane z punktu widzenia mikroekonomicznego. Jednak należy je łączyć także z problematyką mezoekonomiczną, czyli w tzw. ujęciu branżowym, rozpatrywanym m.in. z punktu widzenia stanowiska na przykład izby gospodarczej lub przemysłowej czy innej organizacji skupiającej przedsiębiorstwa danej branży, a także w powiązaniu z samorządem terytorialnym oraz agencją rozwoju regionalnego. Warto dodać, że przynależność do izby gospodarczej jest dobrowolna i korzystna ze względu na reprezentowanie i obronę interesów jednostek przynależących do branży. Natomiast wspomniana kwestia dochodu narodowego odnosi się do ujęcia makroekonomicznego, czyli z punktu widzenia gospodarki narodowej. Należy podkreślić, że rozwój gospodarczy jest funkcją rozwoju przedsiębiorstw, a nie odwrotnie. Z kolei podejście megaekonomiczne, a więc punkt widzenia gospodarki światowej wyrażany przez organizacje międzynarodowe, powinno być brane pod uwagę również na niższych szczeblach zarządzania, gdyż procesy internacjonalizacji, w tym zagranicznej ekspansji działalności oddziałują na funkcjonowanie i rozwój współczesnych przedsiębiorstw.

Wzrost przedsiębiorstwa jest procesem występującym począwszy od jego powołania i oznacza zwiększanie jego potencjału materialnego – maszyn, urządzeń i jednostek organizacyjnych, mierzonych wartością majątku trwałego i zdolnościami produkcyjnymi – oraz potencjału niematerialnego, w tym liczby pracowników. Jest to szczególnie widoczne w I fazie cyklu życia przedsiębiorstwa, określanej także jako faza narodzin i wzrostu lub faza pionierska, w której zmiany ilościowe prowadzą do zmian jakościowych i fazy dojrzałości przedsiębiorstwa9.

Rozwój przedsiębiorstwa jest to długotrwały oraz ewolucyjny i ukierunkowany proces zmian ilościowych i jakościowych, prowadzący od form lub stanów prostszych do bardziej złożonych i zróżnicowanych, co powoduje przekształcenie jego struktury wewnętrznej i sposobów działalności gospodarczej10. Rozwój polega więc na uruchamianiu produkcji nowych wyrobów, wchodzeniu na nowe rynki zbytu, wprowadzaniu innych źródeł zaopatrzenia materiałowo-technicznego, zastosowaniu technologii obniżających koszty wytwarzania i/lub podnoszących jakość produktów, czyli na wdrażaniu innowacji produktowych, procesowych (technologicznych), organizacyjnych i społecznych (na przykład ułatwień dla ludzi niepełnosprawnych oraz trwale bezrobotnych i wykluczonych).

W literaturze można spotkać także sformułowania eksponujące i objaśniające inne cechy rozwoju przedsiębiorstwa, ale merytorycznie nieodbiegające od przytoczonych już dwóch definicji. Zatem rozwój przedsiębiorstwa jest definiowany również na następujące sposoby:

–jako proces zmian powtarzających się cyklicznie i obejmujący trzy funkcje (tzw. triada lub tryptyk rozwoju): selekcję działań (wybór i przedsiębiorczość przy podejmowaniu projektu), kompensację (redukcja niepewności i ryzyka, aby przetrwać) oraz zmianę (doskonalenie systemu)11;

–jako ukierunkowany proces zmian wykazujących trwałą tendencję, która sprzyja przetrwaniu przedsiębiorstwa w turbulentnym otoczeniu, oraz zwiększanie sprawności funkcjonowania przedsiębiorstwa;

–jako proces prowadzący do poprawy pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa na rynku branżowym;

–jako skuteczne dostosowanie się do zachodzących zmian w otoczeniu i adaptacja do zmian w przyszłości, czyli budowanie i doskonalenie elastycznego systemu zarządzania odpornego na zaskakujące zmiany (zatem dostosowanie się do otoczenia stanowi element rozwoju);

–jako likwidowanie tzw. luki rozwojowej, czyli różnicy między potencjałem działania (możliwościami) a rzeczywistymi osiągnięciami12.

Tabela 1.1. Charakterystyczne cechy wzrostu oraz rozwoju przedsiębiorstwa

Zmiany ilościowe charakteryzujące wzrost

Zmiany jakościowe charakteryzujące rozwój

Zwiększanie produkcji dotychczasowych wyrobów

Lepsze dostosowanie wyrobów do potrzeb odbiorców i zdobycie nowych klientów

Zwiększanie wartości sprzedaży

Poprawa jakości wyrobów oraz metod marketingu

Zwiększenie udziału w rynku i wejście na nowe rynki

Zwiększanie liczby maszyn i urządzeń tego samego typu (tzw. multiplikacja aparatu wytwórczego)

Unowocześnienie technologii produkcji

Wzrost wartości rynkowej środków trwałych

Większa dywersyfikacja produkcji

Zwiększanie zatrudnienia w przedsiębiorstwie

Zwiększenie profesjonalizmu kadry kierowniczej i kwalifikacji szeregowych pracowników

Zwiększanie zatrudnienia w dziale sprzedaży

Uruchomienie działów marketingu oraz eksportu

Otwarcie nowych zakładów i filii

Uruchomienie produkcji nowych wyrobów

Wchodzenie do nisz rynkowych

Wzrost udziału danego wyrobu w krajowym rynku branżowym

Wprowadzenie nowych wyrobów na dotychczasowy rynek oraz wejście na nowe rynki, w tym zagraniczne

Wzrost kwoty zysku przy zbliżonym wskaźniku rentowności

Wzrost wydajności pracy i produktywności majątku trwałego oraz rentowności sprzedaży przy tym samym lub mniejszym zatrudnieniu

Źródło: opracowanie własne.

Różnice między wzrostem i rozwojem przedsiębiorstwa zaprezentowano w tabeli 1.1, w której zestawiono wybrane cechy charakteryzujące obydwie kategorie zmian. Ponadto w tabeli wskazano pośrednio sposoby pomiaru wzrostu i rozwoju przedsiębiorstwa.

Rozwój przedsiębiorstwa, a także branży i całej gospodarki, przebiega na ogół w sposób nierównomierny, gdyż podlega fluktuacji z powodu różnorodnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Tak więc ścieżka rozwoju zwykle odbiega od prostolinijnego trendu ze stałą stopą wzrostu. Jednakże rozwój przedsiębiorstwa kojarzy się przede wszystkim z korzyściami oraz postępem, czyli ruchem do stanów lepszych i pożądanych. Postęp jest przeto szczególnym rodzajem rozwoju, gdyż oznacza jego cechy pozytywne. Siłą sprawczą postępu jest rozwój, a nie odwrotnie13. Przeciwieństwem postępu jestregres, czyli niepożądany przejaw rozwoju w postaci słabnącego tempa wzrostu sprzedaży i rentowności czy wręcz strat. Z kolei stagnacjaoznacza spowolnienie – aż do wzrostu zerowego – i nie powoduje istotnych zmian w kierunkach i skutkach działalności przedsiębiorstwa, co często „usypia” jego kierownictwo i prowadzi potem do kryzysu. W skali gospodarki może występować powiązanie stagnacji z inflacją, czyli stagflacja, która jest zjawiskiem niebezpiecznym dla rozwoju gospodarki państwa a także przedsiębiorstw. Stagnacja i regres w gospodarce są na ogół związane z cyklem koniunkturalnym gospodarki, ale niekiedy okazują się skutkiem nieudanej polityki gospodarczej danego państwa.

W cyklu życia przedsiębiorstwa wyróżnia się następujące etapy:

– etap I: narodziny – wybór obszaru działalności, tworzenie wizji i tożsamości firmy, zdobywanie renomy, faza wzrostu zatrudnienia i sprzedaży;

– etap II: stabilizacja – faza dojrzałości i rozwoju, wykorzystywanie umiejętności i doświadczenia kadry kierowniczej i pracowników, stabilizacja relacji z otoczeniem;

– etap III: schyłek – rewizja celów działalności, walka z rutyną, wchodzenie w klastry i sieci przedsiębiorstw, przyjęcie nowych akcjonariuszy i inwestorów, utworzenie wspólnego przedsiębiorstwa (lub inna forma nowych narodzin) bądź jego podział i likwidacja.

Cykl taki trwa zwykle kilkadziesiąt lat, rzadziej powyżej 100 lat (ale zdarzają się cykle dłuższe, zwłaszcza w krajach o ustabilizowanej sytuacji politycznej i gospodarczej). Natomiast w historycznym ujęciu powiązań z otoczeniem i skutkami postępu technicznego wyróżnia się następujące etapy działalności przedsiębiorstw:

1. orientacja produkcyjna – w okresie I i II rewolucji przemysłowej – produkcja masowa standardowych i względnie tanich wyrobów;

2. orientacja rynkowa – w okresie po II wojnie światowej – większa troska o jakość produkcji i warunki sprzedaży oraz troska o klienta, przedsiębiorstwa bardziej otwarte na otoczenie, planowanie długookresowe i zarządzanie strategiczne;

3. orientacja informatyczna orazcyfrowa– zastosowanie komputerów oraz automatyki przemysłowej w pojedynczych urządzeniach produkcyjnych (II połowa XX wieku), a następnie powszechne wykorzystanie Internetu i systemów cyberfizycznych – rozwinięcie usług posprzedażowych, udział klientów w projektowaniu wyrobów oraz personalizacja produktów, zarządzanie kryzysowe dostosowane do turbulencji w otoczeniu, upowszechnienie inteligentnych fabryk, a w usługach – robotów z zastosowaniem sztucznej inteligencji.

Prawidłowy rozwój przedsiębiorstwa jest rezultatem wielu czynników stanowiących zintegrowaną całość – a więc elementów ekonomiki i organizacji oraz systemu zarządzania – i działających w sprzężeniu, ale niekoniecznie w równowadze. Rozwój oznacza bowiem ruch i stąd wzrost niektórych elementów (na przykład zapasów) może prowadzić na pewnych odcinkach do nierównowagi, ale mimo to relacje wewnętrzne – między działami i komórkami organizacyjnymi – powinny być zintegrowane, czyli nie tylko ujęte w regulaminy, zaś relacje zewnętrzne, czyli z otoczeniem – z dostawcami i odbiorcami oraz innymi instytucjami – powinny być skoordynowane. Pewien wpływ na charakter rozwoju przedsiębiorstwa ma również jego przynależność branżowa a także wielkość i struktura własności. W szczególności mikroprzedsiębiorstwa charakteryzują się pewną specyfiką, gdyż z definicji dysponują niewielkimi zasobami a ponadto wyróżniają się zwykle mocną pozycją założyciela jako lidera o dużych umiejętnościach przedsiębiorczych i innowacyjnych14. Z kolei przedsiębiorstwa rodzinne odznaczają się swoistą kulturą organizacyjną i wartościami wynikającymi z silniejszego powiązania sfery biznesu z życiem rodzinnym. Głównym celem i ważną wartością w zarządzaniu firmą rodzinną jest jej przetrwanie. Natomiast w przedsiębiorstwach nierodzinnych nie ma uzasadnienia, aby utożsamiać przetrwanie z rozwojem. W tych przedsiębiorstwach bowiem może to być tylko przejściowa faza rozwoju, polegająca na obronie i utrzymaniu dotychczasowego stanu posiadania, która jest spowodowana trudnymi warunkami w otoczeniu – zwłaszcza podczas kryzysu gospodarczego – a także błędami w zarządzaniu15. Oczywiście, te niesprzyjające czynniki występują również w przedsiębiorstwach rodzinnych, ale o wiele rzadziej ze względu na ograniczanie ryzyka przy podejmowania decyzji inwestycyjnych i większą odporność na turbulencje w otoczeniu.

W praktyce zarządzania przedsiębiorstwem trudno jest rozdzielić jego funkcjonowanie od rozwoju, ale z punktu widzenia rachunkowości i kosztów podział ten jest wyraźny: działalność bieżąca (eksploatacyjna, operacyjna) oraz działalność inwestycyjna (określana jako rozwojowa), o czym szerzej w podrozdziale 3.3. Nasuwa się jednak pytanie, co jest celem działalności przedsiębiorstwa. Najczęściej odpowiada się, że jest nim zysk, czy wręcz jego maksymalizacja. Jednak na pytanie, co jest posłannictwem i misją przedsiębiorstwa, czyli jego trwałym dążeniem i celem kierunkowym, to wtedy odpowiedź brzmi: rozwój, bądź rozwój i przetrwanie (na przykład w tzw. wiązce celów według J. K. Galbraitha), co od dawna podkreślają różni autorzy16. Zatemosiąganie zysku nie jest celem pierwotnym, lecz głównym motywem. Natomiast według J. Schumpetera treścią i celem działalności gospodarczej jest zaspakajanie potrzeb społecznych i dzięki temu przynoszenie zysku. Zysk jest bowiem niezbędny do zaspokojenia potrzeb własnych przedsiębiorstwa, czyli potrzeb właściciela i pracowników oraz celów rozwojowych. Należy więc mieć świadomość, że zysk powstaje, gdy przedsiębiorstwo zdoła zaspokoić potrzebę klienta przy cenie przewyższającej poniesione koszty. Warto tu przytoczyć słowa H. Forda: „Jeżeli coś się robi dobrze, to nie można nie osiągać zysku” oraz J. Schumpetera: „Bez zysku nie ma rozwoju, bez rozwoju nie ma zysku”17.

Z punktu widzenia potrzeb przedsiębiorcy, zwłaszcza jako właściciela firmy (a także spółki akcyjnej), zysk może być określany jako cel przedsiębiorstwa w dłuższym horyzoncie czasowym. Natomiast w praktyce dość często na pierwszym planie stawia się na przykład zadanie zwiększenia udziału w rynku i zdobycia nowych rynków oraz podjęcia eksportu, co może przez pewien czas oznaczać wzrost kosztów sprzedaży i promocji cenowych, a więc obniżenie zysku. Z kolei w spółkach akcyjnych akcjonariusze z pakietem większościowym po przejęciu przedsiębiorstwa chętnie decydują się na jego restrukturyzację i inwestycje, co w tzw. spółkach pracowniczych występuje rzadziej i utrudnia rozwój. Jeszcze inna sytuacja zdarza się w spółkach z bardzo dużą liczbą akcjonariuszy – czyli w tzw. korporacjach – w których władzę sprawują wynajęci menadżerowie (tzw. technostruktura), dla których większym priorytetem – ze względów płacowych bądź psychologicznych – okazuje się maksymalizacja obrotów i zwiększanie udziału w rynku niż maksymalizacja zysku. Zatem rozwój przedsiębiorstwa może mieć różne oblicza, chociaż zawsze wiążemy go z inwestowaniem i zmianami strukturalnymi.

Istotną kwestią w kształtowaniu zarówno rozwoju gospodarczego, jak i na szczeblu przedsiębiorstwa, jest rozszerzenie tego pojęcia o aspekty ochrony środowiska oraz trwałości rozwoju (łącznie ze zmianami terminologicznymi). Jedną z pierwszych prób stworzenia teoretycznych podstaw polityki gospodarczej z uwzględnieniem aspektów ekologicznych była koncepcja ekorozwoju, czyli rozwoju gospodarczego, zgodnego z wymaganiami ochrony środowiska naturalnego. Jak to później oceniono, była to koncepcja eksponująca tylko kwestie przyrodnicze i dlatego zawężona18. Równoległe pojawiały się opracowania zwracające uwagę na nieracjonalne korzystanie z zasobów naturalnych. Jedną z najgłośniejszych okazała się publikacja zespołu autorskiego pod auspicjami Klubu Rzymskiego pt. „Granice wzrostu” z 1972 roku. Autorzy wykorzystali teorię dynamiki systemów J. W. Forrestera do zbudowania pierwszego modelu ekonometrycznego gospodarki światowej, celem dokonania oceny perspektyw przewidywanego wyczerpania się surowców kopalnych. Okazało się, że niektórych z ważnych surowców mineralnych może zabraknąć już za 50-80 lat! To był wyraźny sygnał ostrzegawczy, że musi ulec zmianie gospodarka surowcowa na Ziemi, co wzbudziło różne opinie. Jedną ze skrajnych propozycji zmian była koncepcja wzrostu zerowego, która wprawdzie nigdzie nie została postulowana w sposób oficjalny, ale pojawiła się w literaturze pod różnymi postaciami – od wizji wyczerpania surowców aż po zbyt wysokie koszty wzrostu gospodarczego. Autorzy zgodzili się z krytyką, że w przeprowadzonej symulacji nie uwzględnili postępu technicznego, substytucji surowców itp., ale 30 lat później przeprowadzili nowe badania tego samego problemu i uzyskane wyniki okazały się zbliżone, jednak echa tej książki nie były już tak głośne ani kwestionowane19.

W odpowiedzi na te kontrowersje powstała koncepcja Sustainable Development, czyli w dosłownym tłumaczeniu koncepcja rozwoju samopodtrzymywanego (samopodtrzymującego się) poprzez stosowanie odnawialnych źródeł energii oraz recyklingu odpadów, czyli wykorzystywaniu ich jako surowców wtórnych w miejsce surowców pierwotnych (wykorzystanie technologii oszczędzających surowce kopalne). Koncepcja SD została upowszechniona za sprawą raportu Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju ONZ pt. „Our Common Future” z 1987 roku20. Jednakże w języku polskim termin „rozwój samopodtrzymywany” brzmi jak perpetuum mobile („wieczny ruch”, obecnie symbol czegoś niemożliwego) i dlatego w Konstytucji RP z 1997 roku i w innych dokumentach oficjalnych Polski – jak na przykład Polityka ekologiczna państwa – pojawił się zrównoważony rozwój, stając się od razu terminem rozpowszechnionym.

Warto przypomnieć, że jeszcze przed pojawieniem się idei Sustainable Development istniało już pojęcie zrównoważonego rozwoju, w którym zwracano uwagę na pewne wewnętrzne proporcje, jak na przykład udział konsumpcji oraz inwestycji w podziale dochodu narodowego, udział środków konsumpcji oraz środków produkcji w wartości produkcji przemysłowej itp. Natomiast w rozwoju trwałym chodzi nie tyle o równoważenie rozwoju czy jego czynników, ale o ład gospodarczy, przestrzenny, ekologiczny i społeczny. Drugą ważną cechą rozwoju trwałego – czasem stawianą na pierwszym miejscu – jest zapewnienie odpowiedniego rozwoju społeczno-gospodarczego, czyli warunków środowiskowych i jakości życia, także dla przyszłych pokoleń. Pozostaje jednak jeszcze dużo do zrobienia w kwestii wdrażania zasad rozwoju trwałego. Otóż rozróżniamy tzw. mocną oraz słabą trwałość rozwoju. Mocna trwałość – upraszczając – oznacza rozwój bez zmian struktury kapitału przyrodniczego, w tym stanu środowiska naturalnego i jego walorów, co na dłuższą metę wydaje się niemożliwe. Z kolei słaba trwałość dopuszcza substytucję kapitału przyrodniczego przez kapitał antropogenny (kapitał trwały tworzony przez człowieka w formie infrastruktury, sieci osadniczej itp. oraz kapitał ludzki i społeczny), ale w jakim zakresie i w jakich relacjach to problematyka ta jest jeszcze mało zbadana z punktu widzenia wytycznych dla polityki gospodarczej i ekologicznej oraz ochrony przyrody.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego wiąże się z nowym paradygmatem ekonomii, jaką jest ekonomia umiaru. Pierwotnie u m i a r traktowano więc jako cnotę i powściągliwość. Później jednak w ekonomii wprowadzono zasadę maksymalizacji zysku przedsiębiorcy – czyli na szczeblu mikroekonomicznym – oraz maksymalizacji dobrobytu na poziomie gospodarki narodowej. W okresie neoliberalizmu oznacza to wręcz dążenie do ekonomii nadmiaru. Pomimo to w ujęciach makroekonomicznych ostatnich lat coraz szerzej operuje się kategorią jakości życia, a więc kategorią niekoniecznie powiązaną z maksymalizacją wszystkich mierników dobrobytu. Również w problematyce ekologicznej, gdy mówi się o wyczerpywaniu się zasobów naturalnych, zwraca się uwagę na racjonalizację wielkości wydobycia i oszczędzanie surowców, co odbiega od sztywnej zasady maksymalizacji efektów finansowych. Zatem dążenie do umiaru w gospodarce, zapoczątkowane przez filozofów, powoli i stopniowo zaczęło wnikać do polityki gospodarczej, wymuszane przez nabrzmiałe i praktyczne problemy środowiskowe i etyczne. Paradygmat ekonomii umiaru wskazuje na rozwój gospodarczy zrównoważony ekonomicznie (w zakresie inwestycji, finansów i rynków), społecznie (sprawiedliwy podział dochodów) oraz ekologicznie (właściwe relacje człowieka z przyrodą) Specyficzną odmianą ekonomii umiaru jest ekonomia dzielenia się (gospodarka współdzielenia – sparing economy), czyli współdzielona konsumpcja, na przykład korzystanie z rowerów miejskich czy samochodów za pośrednictwem firmy Uber 21. Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju na szczeblu przedsiębiorstwa wiąże się zwłaszcza ze społeczną odpowiedzialnością biznesu, a także z nowszą ideą i praktyką ekonomii społecznej (właściwie gospodarki społecznej). Otóż przedsiębiorstwa społeczne są to prywatne organizacje gospodarcze o charakterze komercyjnym lub niekoniecznie nastawione na zysk, które zajmują się wytwarzaniem bądź rozprowadzaniem towarów albo usług na szczególnie korzystnych warunkach dla lokalnej społeczności. Charakteryzują się zatem dwoma atrybutami: przedsiębiorczością, czyli działalnością o znamionach efektywności ekonomicznej oraz społecznością, czyli realizowaniem misji społecznej w postaci integracji mieszkańców oraz przeciwdziałania bezrobociu i wykluczeniu społecznemu. Są to spółdzielnie osób fizycznych lub osób prawnych, spółdzielnie socjalne, działalność gospodarcza prowadzona w celach społecznych przez stowarzyszenia, fundacje i inne organizacje pozarządowe oraz gminy, zakłady pracy chronionej (w Polsce do 2018 roku), a także osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w celach społecznych22.

Pojęcie rozwoju trwałego (zrównoważonego) narodziło się w ONZ jako idea globalna i koncepcja makroekonomiczna, ale dość szybko została ona przekształcona w długofalowy cel rozwoju społeczno-gospodarczego w powiązaniu z programami ochrony środowiska naturalnego, zwłaszcza w Unii Europejskiej. Niektóre elementy tej koncepcji nie są jeszcze sformułowane w sposób ostateczny lub bardziej praktyczny czy wymierny, jak na przykład stopień tzw. słabej i mocnej trwałości (zakres dopuszczalnych zmian w kapitale naturalnym) oraz sprawiedliwość międzypokoleniowa23. Jednak zaproponowano lub wprowadzono już – także w Polsce – pewien zestaw sposobów pomiaru i ocen tego rozwoju24. Następnie programy krajowe zostały przełożone na szczebel samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorstw.

Dyrektywa unijna z 1996 roku (96/61/WE) w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń oraz obowiązku uzyskania pozwolenia zintegrowanego na korzystanie ze środowiska naturalnego zgodnie ze standardami najlepszych dostępnych technologii BAT (Best Available Technology) uporządkowała i zwiększyła wymagania dotyczące emisji zanieczyszczeń oraz przedsięwzięć ochronnych. Powołano już wiele unijnych i krajowych programów w ramach strategii rozwoju zrównoważonego i trwałego, ukierunkowanych na zapobieganie zmianom klimatycznym i dostosowanie się do ich skutków, ochronę bioróżnorodności, troskę o zdrowie i jakość życia, ograniczanie odpadów, zmniejszanie energochłonności procesów produkcji i usług oraz inne cele. W tej ostatniej kwestii na podkreślenie zasługuje program określany mianem 3 x 20%, czyli zadanie zmniejszenia w latach 1990-2020 emisji zanieczyszczeń i energochłonności gospodarki w skali Unii o 20% oraz zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii w produkcji energii ogółem do 20% (kraje skandynawskie oraz Estonia i Łotwa notowały już w 2015 roku wskaźnik rzędu 20-40%, Polska 13%).

Konstytucja RP określa ustrój gospodarczy jako społeczną gospodarkę rynkową, a także zobowiązuje rząd do ochrony środowiska i prowadzenia rozwoju zrównoważonego. Ustawa „Prawo ochrony środowiska” z 2001 roku definiuje zrównoważony rozwój jako rozwój z zachowaniem m.in. równowagi przyrodniczej oraz trwałości procesów gospodarczych, co ma gwarantować zaspokojenie podstawowych potrzeb współczesnego pokolenia i przyszłych generacji. Pod auspicjami UE oraz krajowych instytucji, w tym Ministerstwa Środowiska, w przedsiębiorstwach uciążliwych dla środowiska i mieszkańców wdrażane są systemy zarządzania środowiskowego25, które bazować mogą na następujących elementach:

– międzynarodowe normy ISO dotyczące problematyki jakości wyrobów, środowiska, bezpieczeństwa i higieny pracy (w Polsce obejmują już 75-85% przedsiębiorstw);

– unijny system ekozarządzania i audytu EMAS (EcoManagement and Audit Scheme) działający od 2001 roku (w Polsce obejmuje kilkaset przedsiębiorstw);

– program czystszej produkcji (Cleaner Production) oraz od 2002 roku Polski Rejestr Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej Przedsiębiorczości;

– program ekologiczny „Odpowiedzialność i Troska” (Responsibility and Care);

– zintegrowana polityka produktowa, z działalnością Zespołu ds. oceny cykli życia wyrobów aż po możliwości naprawy oraz recyklingu lub likwidacji;

– certyfikowanie i etykietowanie wyrobów przez odpowiednie organizacje certyfikujące (np. Polskie Centrum Akredytacji);

– wdrażanie technologii małoodpadowych i bezodpadowych, w tym przez zastępowanie urządzeń typu końca rury (na przykład oczyszczalnie ścieków, elektrofiltry) przez urządzenia (technologie) zintegrowane.

W rezultacie podejmowanych przedsięwzięć ochronnych w Polsce emisja zanieczyszczeń – zwłaszcza powietrza atmosferycznego – zmniejszyła się w przemyśle w latach 1990 – 2015 co najmniej o 50-60 %, co pozwoliło na rezygnację z wyznaczania obszarów ekologicznego zagrożenia, czyli terenów o ponadnormatywnej emisji i imisji (stężeń zanieczyszczeń w środowisku) oraz zaniechanie publikowania listy najbardziej uciążliwych przedsiębiorstw. Obecnie najbardziej palącą kwestią okazuje się smog w ośrodkach miejskich powodowany przez węglowe paleniska domowe i kotłownie komunalne oraz ruch samochodowy.

Wszystkie te działania sprzyjają ochronie środowiska naturalnego i oszczędzaniu surowców mineralnych, ale także prowadzą do powstania gospodarkiobiegu zamkniętego (circular economy), zapewniającej rozwój trwały – mimo ograniczonych i skromnych zasobów surowcowych – także na szczeblu przedsiębiorstwa.

1.2. Zmiana – wyznacznik rozwoju przedsiębiorstw ery informacji i wiedzy

Otaczająca nas rzeczywistość – zarówno przyrodnicza, jak również społeczna i gospodarcza – jest w ruchu i zmienia się w czasie, a także w przestrzeni. Dlatego wszelkie układy nie są trwałe i podlegają ciągłym zmianom zarówno w wymiarze odcinkowym czy miejscowym i lokalnym oraz regionalnym, jak również globalnym. Krótko mówiąc, w społeczeństwie informacyjnym następuje „przyspieszenie wszystkiego”26. Ruch i zmiany są zatem podstawą rozwoju, który stanowi proces składający się z kolejnych faz ukierunkowanych w określony sposób. Szczególnie zmiany w gospodarce narodowej, a zwłaszcza w pojedynczym przedsiębiorstwie, są ukierunkowywane przez człowieka – odpowiednio przez rząd oraz kierownictwa przedsiębiorstw.

W przedsiębiorstwie korzystne zmiany następują w szczególności poprzez działania związane z przedsiębiorczością jego kierownictwa, jak również pracowników. Kategoria przedsiębiorczości jest kategorią ekonomiczną ze względu na cel działania w postaci efektów ekonomicznych czy ściśle finansowych, ale obejmuje ponadto wymiar osobowy, prawny, społeczny, kulturowy i moralny27. Wymiar osobowy to kreatywna wolność człowieka28, co oznacza, że właściciel biznesu jest autonomiczny w swoich decyzjach i ma zdolność do przeprowadzania wyboru spośród różnych rozwiązań. W wymiarze moralnym niekiedy podkreśla się, że przedsiębiorca jest bezwzględny i egoistyczny, gdy wykorzystuje przewagę na rynku i niszczy konkurentów. Jednak już A. Smith twierdził, że przedsiębiorca nie może przyjąć postawy egoistycznej czy altruistycznej, gdyż swój interes powinien kojarzyć z interesem społecznym29. Oznacza to, że w gospodarce rynkowej przedsiębiorca musi inwestować w projekty, które najlepiej służą społeczeństwu i że tylko dobra obsługa klientów realizuje interes społeczny, a jemu samemu przynosi sukces ekonomiczny. Natomiast L. von Hayek stwierdza, że ingerencja państwa ogranicza wolność gospodarczą, zaś umowa społeczna w tej sprawie tworzy porządek, ale nienaturalny, i dalej, że urząd centralny – walczący z kryzysem i chaosem – nie zastąpi mechanizmów rynkowych30. Obecnie nadal docenia się rolę gospodarki rynkowej, ale skrajne podejście liberalne ustępuje tzw. społecznej gospodarce rynkowej, w tym z istotną rolą państwa (w niektórych krajach nawet z przejawami centralizacji zarządzania).

Ostatnio znaczącym nurtem teorii ekonomii i polityki gospodarczej staje się ekonomia społeczna (a właściwie gospodarka społeczna – social economy), która jest ściśle związana ze zjawiskiem przedsiębiorczości społecznej. W tym systemie podmioty gospodarcze są nastawione na realizację celów i zadań społecznych – a kwestie zysku pozostają na drugim planie – i w tym zakresie tworzone są nowe miejsca pracy dla osób niepełnosprawnych i trwale bezrobotnych, zapewniane jest bezpieczeństwo socjalne, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, zwiększanie udziału pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem i przyczynianie się do tworzenia społeczeństwa obywatelskiego. Sektor ekonomii społecznej w krajach Europy Zachodniej i USA zapewnia 6-10% zatrudnienia oraz dochodu narodowego, w Polsce ok. 4%31.

W objaśnianiu przedsiębiorczości w ramach ekonomii neoklasycznej bierze się pod uwagę kapitał, dostęp do technologii i surowców, podaż siły roboczej oraz ryzyko gospodarcze. Jednak – jak już podkreślano – nie można pomijać czynników pozaekonomicznych, w tym zwłaszcza ambicji i motywacji psychicznych przedsiębiorcy do osiągania sukcesu oraz cech wrodzonych, jak myślenie intuicyjne, bazujące na wyobraźni i mające charakter skokowy (w przeciwieństwie do myślenia konwencjonalnego o charakterze stopniowania). Biorąc pod uwagę te czynniki, to człowiek przedsiębiorczy wyróżnia się skłonnością do łamania tradycji i odchodzenia od starych wzorców oraz umiejętnościami działania w chaosie i podejmowania decyzji o zmianach celem tworzenia nowych rozwiązań32. W warunkach decentralizacji zarządzania i stymulowania kreatywności pracowników, w przedsiębiorstwie osiąga się nowy ład i porządek, który stanowi przesłankę innowacyjności. Natomiast w przypadku tendencji do centralizacji zarządzania i korzystania jedynie z rutyny pracowników, porządek staje się statyczny i hamuje innowacyjność.

Ponadto pewną rolę odgrywa tu również długość okresu działalności podmiotu gospodarczego, gdyż w przedsiębiorstwach młodych kadra kierownicza, a także pracownicy są na ogół bardziej zaangażowani w codzienną pracę oraz poszukiwanie i wdrażanie innowacji, natomiast w przedsiębiorstwach starszych i dojrzałych system zarządzania jest zwykle mniej elastyczny, albowiem jego zasady i reguły są bardziej sformalizowane, a w wielu sprawach decyduje rutyna załogi.

W literaturze ekonomicznej i praktyce gospodarczej spotyka się różne podejścia do przedsiębiorczości, ale jak wskazuje S. Sudoł, chodzi tu o postawę i sposób zachowania się osób lub organizacji – zapewniający pomyślną realizację projektów – a nie o ich działania czy przedsięwzięcia, ani o proces czy sposób zarządzania. Zatem przedsiębiorczość jest cechą i postawą przedsiębiorcy (właściciela firmy) lub menadżera, a także pozostałych pracowników przedsiębiorstwa, przez którą rozumie się:

– gotowość i zdolność do podejmowania i rozwiązywania nowych problemów w sposób twórczy z akceptacją ryzyka,

– elastyczne i umiejętne dostosowywanie się do zmieniających się warunków w otoczeniu33.

Również inni autorzy, formułując węższe definicje, nawiązują jak S. Sudoł do koncepcji J. Schumpetera, który w rozpatrywanej kwestii eksponuje innowacyjność. A oto przykład takiego sformułowania: przedsiębiorczość jest to sposób zachowania się człowieka, polegający na zdolności i chęci ponoszenia ryzyka oraz wprowadzania innowacji, a także na skłonności do podejmowania działań, celem wykorzystania szans pojawiających się w otoczeniu34.

Przedsiębiorczość ma związek z talentem, czyli własnościami wrodzonymi35, a także cechami nabytymi przez edukację i wychowanie. Raczej nie można się jej nauczyć na kursie czy studiach, lecz przyswoić w procesie kulturowym – dzięki tradycji od kilku pokoleń oraz wychowaniu od dziecka. Termin ten już z nazwy łączy się z przedsiębiorstwem i przedsiębiorcą, dotyczy jednak nie tylko kadry kierowniczej, ale również pracowników przedsiębiorstw i innych organizacji oraz ludzi niezwiązanych ze strukturami organizacyjnymi (na przykład osoby prowadzące gospodarstwa domowe). Można bowiem wyróżnić zarówno osoby „przedsiębiorcze”, jak i „nieprzedsiębiorcze”, lub nieco inaczej to ujmując: lepiej lub gorzej radzące sobie z rozwiązywaniem problemów. W odniesieniu do pojedynczej osoby kategoria ta oznacza przedsiębiorczość indywidualną lub osobistą36 (jako odróżniającą się od przedsiębiorczości ekonomicznej). W przypadku ludzi nauki mówi się o przedsiębiorczości intelektualnej. Natomiast gdy znaczna część pracowników przedsiębiorstwa czy innej organizacji wykazuje omawianą cechę, to określa się ją w literaturze jako przedsiębiorczość zbiorową (przedsiębiorczość korporacyjną). Już J. Schumpeter oceniał, że w dużych organizacjach biurokratycznych – także w tym dobrym rozumieniu – innowacje są przygotowywane przez zespoły wykwalifikowanych i zrutynizowanych specjalistów, ale praca zespołowa jest niezbędna i na tym polu również można wskazywać liderów.

Brak jest dotąd jednej teorii przedsiębiorczości, gdyż zjawisko to ma charakter wielowymiarowy, kształtowany przez różnorodne uwarunkowania i czynniki, w tym przez czynniki natury psychicznej i cech wrodzonych, bardzo zindywidualizowanych oraz przez tradycje kulturowe, zróżnicowane według warstw i grup społecznych. Jednak znaczenie przedsiębiorczości zostało w teorii ekonomii wyeksponowane przez uwzględnienie jej w klasyfikacji czynników produkcji. Otóż do klasycznego zestawu czynników, jak ziemia(przestrzeń i zasoby naturalne), praca (siła robocza, kapitał ludzki) orazkapitał (maszyny, surowce i środki finansowe na rozwój), dodano nowy czynnik, który A. Marshall nazwał organizacją, a obecnie określa się go także technologią lub przedsiębiorczością. Czynnik ten jest związany z kapitałem społecznym oraz nauką (B+R). Stosuje się już pewne sposoby mierzenia przedsiębiorczości w analizach międzyzakładowych oraz porównaniach międzynarodowych. Prostą miarą makroekonomiczną jest struktura zatrudnienia w gospodarce, w tym wskaźnik udziału zatrudnionych na stanowiskach powstałych w wyniku działalności B+R. Podobną miarą jest tempo wzrostu liczby nowych biznesów. Bardziej wyrazistym wskaźnikiem jest liczba patentów i wzorów użytkowych w przeliczeniu na 1 tys. pracowników w przemyśle lub na 1 mln mieszkańców. W tym przypadku Polska bardziej odstaje od innych krajów rozwiniętych37. Z kolei w rankingu międzynarodowym „Otoczenie przyjazne dla biznesu” Polska zajmuje lokatę poniżej 30-go miejsca, a według kryterium Banku Światowego pod nazwą „Łatwość prowadzenia biznesu oraz konkurencyjność” w latach 2010 – 2015 zajmowała miejsce w przedziale 48-54 na 155 sklasyfikowanych krajów. Jednakże ocenia się, że nadal w Polsce występuje duży stopień ingerencji państwa w gospodarkę, zwłaszcza po 2015 roku, oraz – może bardziej uciążliwe dla przedsiębiorców – niejasne i często zmieniające się przepisy, a także nadmierny fiskalizm.

Rozwój przedsiębiorstw w drugiej połowie XX wieku zaczął nabierać szybszego tempa a ich formy organizacyjno-prawne stały się bardziej różnorodne, chociaż można znaleźć dla nich wspólny mianownik – zwłaszcza dla zmian w XXI wieku – w postaci usieciowieniaoraz nowego oparcia zarządzania na informacji i wiedzy. Te nowe nurty są ujmowane w następujący sposób38:

1. Oddzielanie się własności od zarządzania przedsiębiorstwem: w tradycyjnej firmie właściciel jest jednocześnie jej kierownikiem, ale w większości nowych dużych przedsiębiorstw w formie spółki akcyjnej (korporacji), akcjonariusze nie mają istotnego lub żadnego wpływu na zarządzanie – z wyjątkiem tzw. inwestorów strategicznych, dysponujących odpowiednią liczbą akcji – w przeciwieństwie do profesjonalnych menadżerów (tzw. technostruktura), którzy sprawują faktyczną władzę w takich spółkach.

2. Zacieranie się granic organizacyjnego i funkcjonalnego wyodrębnienia przedsiębiorstwa oraz coraz większe jego uzależnienie od otoczenia. W efekcie w latach 70-tych XX wieku narodziło się zarządzanie strategiczne, eksponujące tylko węzłowe kwestie i kierunki rozwoju przedsiębiorstwa – głównie w dłuższym okresie czasu – oraz powiązania z otoczeniem, a następnie pojawiło się zarządzanie kryzysowe, jako odpowiedź na turbulentność otoczenia oraz redukcję jego skutków.

3. Wzrost znaczenia aktywów niematerialnych i kapitału intelektualnego, co wyraża się w rezygnacji z własnych zasobów wytwórczych i przechodzeniu przedsiębiorstw na projektowanie i sprzedaż technologii w postaci licencji, know-how i projektów oraz franchisingu zamiast produkcji wyrobów. Wyodrębnia się wtedy zarządzanie marką, czyli projektowanie wyrobów, ale bez ich produkcji, jak na przykład amerykańska korporacja Nike (naiki, Victoria), najważniejszy obecnie producent obuwia, odzieży i akcesoriów sportowych.

4. Coraz bardziej intensywne korzystanie przez przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe z kooperacji, outsourcingu, cateringu itp., co ogranicza procesy uniwersalizacji tych przedsiębiorstw i autarkię (samowystarczalność) gospodarki narodowej.

5. Uelastycznienie form organizacji przedsiębiorstw i wprowadzenie w nich zespołów projektowych (zadaniowych), na przykład w postaci komisji analizy wartości oraz struktur dywizjonalnych, amorficznych (z komórkami samodzielnymi i niezależnymi), jak również fraktalnymi (samodzielnymi i samopodobnymi, realizującymi te same zadania).

6. Wirtualizacjai usieciowienie przedsiębiorstw – tworzenie klastrów oraz powiązań zakładów opartych na sieciach komputerowych, bankach informacji i innych formach wykorzystania Internetu w celu realizacji określonych zadań przez przedsiębiorstwa produkcyjne, usługowe i projektowe oraz zespoły specjalistów i pojedynczych ekspertów.

Procesy te w powiązaniu z rozwojem informatyki i upowszechnianiem Internetu powodują powstawanie nowych form przedsiębiorstw, które wyróżniają się korzystaniem z zasobów wiedzy i przedsiębiorczości pracowników oraz powiązaniami sieciowymi z innymi podmiotami gospodarczymi. Za pierwszą formę nowoczesnej sieci przedsiębiorstw można uznać wspomniane już klastry, chociaż niektóre z nich nie wykorzystują w pełni dostępnych środków współpracy przy projektowaniu i wytwarzaniu wyrobów bądź świadczeniu usług. Te nowe formy przedsiębiorstw określa się najczęściej przedsiębiorstwami przyszłości lub organizacjami przyszłości, gdyż korzystanie z zasobów wiedzy, banków informacji i Internetu oraz współpraca w sieci staje się niezbędna także w instytucjach rządowych i samorządowych oraz organizacjach samorządowych (społecznych).

Wyróżnia się zatem następujące organizacje przyszłości:

1. Organizacja ucząca się, w której następujepowiązanie uczenia się całej załogi z organizowaniem przebiegu procesów informacyjnych. Charakteryzują się one następującymi cechami:

– załoga ma określoną wiedzę a proces uczenia się obejmuje wszystkich pracowników,

– troska o zasoby ludzkie jest podstawową wartością („inwestowanie w kapitał społeczny”),39

– wyciąganie refleksji z doświadczeń oraz wniosków z popełnianych błędów celem przebudowy koncepcji działania,

– pełne zastosowanie systemów jakości ISO oraz EMAS,

– ciągłe adoptowanie się do zmian w otoczeniu i zwiększanie elastyczności systemu.

2. Organizacja inteligentna – organizacja o dużych zasobach intelektualnych, trudnych do skopiowania oraz zdolna do szybkich zmian modelu działania, jak również korzystania z inteligencji wszystkich pracowników. (Natomiast innym pojęciem jest inteligentna fabryka jako zakład produkcyjny w pełni zautomatyzowany i autonomiczny). Należy zaznaczyć, że organizacja ucząca się oraz organizacja inteligentna są to pojęcia w zasadzie tożsame i stanowiące metaforę tworzenia się nowych i nowoczesnych form organizacji gospodarczych oraz organizacji politycznych i społecznych.

3. Organizacja fraktalna – forma uproszczenia a jednocześnie przejścia na wyższy poziom zorganizowania przedsiębiorstwa przez jego podział na samodzielne jednostki samopodobne i samoorganizujące się – według zbliżonej struktury wewnętrznej – i wykonujące takie zadania jak całe przedsiębiorstwo.

4. Organizacja wirtualna stanowi nie tyle sformalizowaną organizację, co narzędzie zarządzania i charakteryzuje się następującymi cechami:

– opieranie się na sieciach komputerowych i możliwościach korzystania z banków informacji i Internetu;

– rozwinięcie organizacji sieciowej, składającej się z mniejszych jednostek ogniskujących podstawowe umiejętności;

– włączenie ludzi różnych organizacji do wspólnej gry rynkowej, czyli twór sztuczny, ale integrujący niezależne firmy wzdłuż wspólnego łańcucha wartości (alians strategiczny);

– połączenie, głównie poprzez informatykę, współpracujących przedsiębiorstw i instytucji w pewnego typu klaster.

Jest to zatem sieć instytucji, firm, zespołów i osób zlokalizowanych w różnych miejscach, zorganizowanych w luźno związanych strukturach, które łączy wspólny cel – świadczenie usług dla tych samych klientów, bez zasad nadrzędności i podlegania, ale z łatwą identyfikacją wzajemnej zależności elementów systemu. Sieć tego typu wymaga spełnienia kilku warunków, jak: wysoki poziom informatyki i dostęp do sieci komputerów i Internetu, dostęp do baz danych (baz wiedzy) oraz zaufanie do organizacji wchodzących w alians.

Dzięki temu osiąga się pozytywne efekty funkcjonowania organizacji wirtualnej, jak na przykład:

– szybkie gromadzenie zasobów produkcyjnych, finansowych i ludzkich,

– możliwość odzwierciedlenia złożoności najbardziej zyskownych produktów (szybkie i efektywne projektowanie, testowanie prototypów, doskonalenie wzornictwa, marketingu, dystrybucji i serwisu),

– łączenie wyspecjalizowanych jednostek w jeden system,

– nieograniczony zbiór partnerów,

– tymczasowy byt organizacyjny stworzony przez sieć informacyjną (ale ta tymczasowość może okazać się również cechą negatywną).

Oprócz wskazanych cech pozytywnych należy zauważyć, że na obecnym etapie rozwoju powiązań sieciowych wyróżnia się następujące ich słabe strony40:

– niebezpieczeństwo włączenia się firm niekompetentnych,

– brak utartych wzorców, uregulowań prawnych (odpowiedzialności wobec klientów),

– niewydolność urządzeń komputerowych.

Natomiast formy przejawiania się procesów tworzenia organizacji wirtualnych są już dość liczne i różnorakie:

– partnerstwo w kreowaniu wspólnych przedsięwzięć,

– fundusze inwestycyjne typu joint ventures,

– alianse strategiczne konkurujących ze sobą wielkich korporacji (głównie w zakresie opracowywania nowych wyrobów i technologii, B+R),

– sieć przedsiębiorstw wytwarzających wspólne produkty (odmiana elastycznego układu kooperacyjnego),

– wspólne świadczenie usług dystrybucji,

– klastry (grona) różnych przedsiębiorstw i instytucji oraz kompleksy przemysłowe,

– rozbudowane grupy kapitałowe (holdingi).

Przedsiębiorstwa przyszłości tworzą tzw. nową gospodarkę, która jest synonimem gospodarki opartej na wiedzy. Chodzi oczywiście o powszechne wykorzystanie wiedzy na wysokim poziomie oraz tworzenie organizacji „uczących się” (inteligentnych), fraktalnych, wirtualnych, jak również nowe zasady funkcjonowania podmiotów gospodarczych poprzez rozwój techniki informatycznej i elastyczne dostosowywanie się do szybko zmieniających się warunków otoczenia. Gospodarka oparta na wiedzy charakteryzuje się m. in. następującymi cechami:

– duży udział branż technologii informatycznych w życiu społecznym i gospodarczym oraz duży udział przemysłu wysokiej techniki (high-tech), czyli branż zaawansowanych (advanced) w wartości sprzedaży przemysłu (w Polsce 12-15%),

-dostępność i szeroki zakres informacji,

– niskie lub zerowe koszty transakcji,

– niewielkie bariery lub ich brak w uruchamianiu działalności gospodarczej,

– ograniczenie bądź likwidacja barier wejścia na rynek.

Omawiane kierunki rozwoju przedsiębiorstw łatwo jest powiązać z przebiegiem i skutkami kolejnych rewolucji przemysłowych. Otóż I rewolucja przemysłowa rozpoczęła się pod koniec XVIII wieku w Anglii i Szkocji w wyniku wynalezienia maszyny parowej i powstania dzięki temu przemysłu fabrycznego, II rewolucja przemysłowa narodziła się w USA u schyłku XIX wieku w rezultacie wprowadzenia elektryczności i silnika spalinowego oraz produkcji seryjnej, a następnie masowej. III rewolucja przemysłowa wystąpiła w drugiej połowie XX wieku w wyniku zastosowania komputerów i Internetu, a charakteryzuje ją rozwój automatyki przemysłowej w pojedynczych urządzeniach i wykorzystanie robotów, co umożliwia pełną kontrolę procesów wytwarzania i uelastycznienie systemów produkcyjnych. Kluczową rolę obejmuje wtedy wiedza (technologia). III rewolucja przemysłowa nosi też nazwę rewolucji informacyjnej41. Zatem III rewolucja przemysłowa zapoczątkowała erę informacjii wiedzy. Postęp technologiczny tego typu nie objął jeszcze w pełni gospodarki wielu krajów, ale już obserwuje się jego kontynuację i rozwój w postaci przejawów IV rewolucji przemysłowej, czyli rewolucji cyfrowej, określanej również jako przemysł czwartej generacji lub po prostu Przemysł 4.0 (Industry 4.0), a także jako przemysł inteligentny (smart industry). Zwiastunem IV rewolucji okazało się powołanie sieci World Wide Web (www) w 1991 roku, ale terminy IV rewolucja przemysłowa i Przemysł 4.0 po raz pierwszy wyeksponowano w Niemczech w latach 2010-2013 podczas Targów Hanowerskich oraz w dokumencie pt. „Cyfrowa gospodarka i społeczeństwo”42.

IV rewolucja przemysłowa charakteryzuje się globalnym rozwojem teleinformatyki oraz powszechnym wykorzystaniem Internetu, a zwłaszcza tzw. Internetu rzeczy (Internet of Things), co oznacza cyfryzację przemysłu i wdrożenie w procesach produkcji tzw. systemów cyberfizycznych. Oznacza to powstanie sieciowego systemu społecznego, który łączy ludzi, infrastrukturę techniczną oraz maszyny i różne urządzenia, w tym związany jest z tworzeniem inteligentnych fabryk (smart factories). W tym systemie klient może być aktywnym uczestnikiem projektowania wyrobu czy usługi. Elementy składowe IV rewolucji przemysłowej można pokrótce scharakteryzować w następujący sposób43:

Internet rzeczy – system gromadzenia danych przez inteligentne czujniki prądu, ciśnienia, temperatury, hałasu i wibracji oraz przechowywania ich w cyfrowej chmurze usług, czyli sieci obiektów fizycznych, platform i aplikacji, służących do komunikowania się między nimi, otoczeniem zewnętrznym i ludźmi, oraz do monitorowania procesów produkcyjnych i usługowych, a także ich wizualizacji i analiz celem kontroli on-line (w czasie rzeczywistym);

system cyberfizyczny (Cyber-Physical System, CPS) – system wzajemnie powiązanych komponentów infrastruktury technicznej (maszyn i urządzeń oraz bezprzewodowych czujników-sensorów), a także infrastruktury informatycznej (oprogramowania i mikroprocesorów), w których świat fizyczny łączy się ze światem wirtualnym i informacje o rzeczywistości są przetwarzane z zastosowaniem modelu matematycznego badanych obiektów, co odbywa się w środowisku Internetu rzeczy;

chmura obliczeniowa (cloud computing), czyli cyfrowa chmura usług – technologia służąca do przechowywania danych w przestrzeni wirtualnej (zamiast w komputerach) z dostępem z każdego miejsca i o każdej porze, stanowiąca system bezpośredniego zarządzania danymi, zdalnie i z dowolnego urządzenia;

big data – różnorodne zbiorydanych, trudne do analizy, ale pozwalające ustalać skomplikowane zależności i optymalizować procesy produkcji;

drukarki przestrzenne (3D printing), skanery 3D – urządzenia do wytwarzania metodą addytywną fizycznych obiektów trójwymiarowych (prototypów i produktów, części zamiennych) według modelu komputerowego. Ułatwia to dialog z odbiorcą i dostosowanie parametrów produktu do wymagań klienta poprzez symulacje tworzące najpierw cyfrowy bliźniak przyszłego produktu;

inteligentne roboty przemysłowe, współpracujące z innymi urządzeniami oraz ludźmi, wyposażone w elementy sztucznej inteligencji i uczenia się. W procesach automatyzacji roboty są tylko wykonawcami, natomiast przemysł 4.0 charakteryzuje się już autonomizacją, co oznacza, że roboty potrafią same decydować na podstawie zdobytej wiedzy;

inteligentne fabryki – zakłady produkcyjne w pełni zautomatyzowane i działające automatycznie, bez konieczności ręcznego sterowania poszczególnymi procesami wytwarzania. Ich systemy cyberfizyczne monitorują procesy produkcji, tworzą wirtualne kopie rzeczywistych zadań i podejmują zdecentralizowane decyzje, wykorzystując mechanizmy samoorganizacji. Inteligentne (sprytne) produkty mogą przechowywać i przekazywać dane dotyczące swoich parametrów i bieżącego stanu produkcji w toku. Rola pracowników ogranicza się do okresowej kontroli urządzeń i działania programów obróbczych oraz pomocy posprzedażowej.

Korzyści gospodarcze IV rewolucji przemysłowej są wielorakie, jak m. in. skracanie czasu uruchamiania produkcji nowych wyrobów, decentralizacja zarządzania produkcją, łatwiejsze unikanie przestojów i awarii oraz pomyłek w urządzeniach-automatach, zmniejszenie kosztów magazynowania, indywidualizacja i personalizacja produktów (szybsze dostosowanie się do wymagań klienta), monitorowanie eksploatacji sprzedanych wyrobów, możliwość udziału kierowników w prowadzeniu na bieżąco produkcji i usług z różnych miejsc pobytu (on-line). Duże zmiany zachodzą również w zatrudnieniu, gdyż technologie 4.0 wymagają wyższych kwalifikacji oraz prowadzą do zaniku niektórych zawodów – zwłaszcza tych prostych, dających się zautomatyzować – co budzi obawy o nasilenie się bezrobocia. Wśród negatywnych skutków społecznych wykorzystania nowych technologii wymienia się m. in. zwiększone obszary działania dla cyberprzestępców, wnikanie w intymność życia pracowników oraz klientów, niepokój z powodu budowy coraz bardziej inteligentnych robotów i innych zastosowań sztucznej inteligencji44.

Wiedzę można wprawdzie rozumieć jako termin pierwotny, czyli zrozumiały bez definiowania, ale rozwój nauki i zastosowań wprowadza również w tej dziedzinie wiele zmian. Obecne przemiany zawierają bowiem szczególne nowości i innowacje, które wyznaczają długofalowe tendencje o odmiennym charakterze, na przykład w zapewnianiu wysokiej jakości życia. Zatem wiedza stanowi zaprezentowanie rzeczywistości w formie uporządkowanych informacji zakodowanych w długotrwałej pamięci, w tym z odniesieniem do systemu przekonań i sądów, lub – innymi słowy – oznacza płynną kompozycję doświadczenia, użytecznych informacji i wartości, tworzącą podstawy do przeprowadzania ocen i przyswajania nowych informacji45. Według innych określeń, wiedza jest to zasób informacji do wykorzystania oraz energia intelektualna i czynnik motywujący do działania i osiągania sukcesu na rynku, a także towar stanowiący przedmiot wymiany46. Gromadzony zasób informacji należy poddawać standaryzacji, czyli określać końcową postać danych, gromadzonych z różnych źródeł i następnie integrowanych. W praktyce występuje rosnąca podaż informacji i tendencja do alokacji nieograniczonych ilości zasobów, a z drugiej strony – deficyt czasu wśród decydentów oraz pracowników.

Problemem jest nie tyle ilość informacji, ale ekonomia uwagi47. Uwaga rozumiana jest jako ograniczony i cenny zasób, który jest w posiadaniu osób trzecich, na przykład akcjonariuszy, w odniesieniu do których pragniemy przyciągnąć ich zainteresowanie. Zasobów uwagi nie można akumulować i są ograniczone możliwości jej wykorzystania. Tego typu uwaga jest niezbędna dla przedsiębiorstw, które konkurują o jej przyciąganie poprzez reklamę i inne środki promocji. Tak więc „gospodarowanie i zarządzanie uwagą” (attention economy) stanowi specyficzny proces i nowe podejście w zarządzaniu oraz nową strategię na rynku.

Na sposób zarządzania wiedzą zarówno na poziomie operacyjnym, jak też strategicznym wpływają takie czynniki, jak przywództwo (lider organizacji), kultura organizacyjna, technologie informatyczne, system oceny działalności przedsiębiorstwa. Każda organizacja dysponuje mniej lub bardziej sformalizowanym programem pozyskiwania wiedzy, zawierającym m. in. następujące elementy:

– identyfikacja luki wiedzy i jej redukcja,

– upowszechnianie i sposoby zastosowania nowej wiedzy,

– kodowanie informacji w postaci dokumentów, baz danych i oprogramowania,

– ocena wyników zarządzania wiedzą.

Zarządzanie wiedzą ma na celu przede wszystkim zwiększanie efektów ekonomicznych przedsiębiorstwa oraz skuteczności działania innych organizacji. Przynosi także pewne efekty społeczne – odczuwane głównie przez pracowników – które stwarzają ponadto lepsze warunki funkcjonowania organizacji gospodarczej, jak na przykład48:

– przechodzenie od struktur hierarchicznych do struktur poziomych i sieciowych,

– odejście od kultury posłuszeństwa i paternalizmu do kultury zaufania,

– zmniejszenie roli bodźców finansowych (w tym akordowego systemu płac) na rzecz satysfakcji i większego udziału załogi w zarządzaniu przedsiębiorstwem.

Do oceny systemu zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie oraz branży mogą posłużyć – ogólnie biorąc – wskaźniki wykształcenia i wzrostu kwalifikacji pracowników, wymienione już podstawowe sposoby mierzenia innowacyjności i przedsiębiorczości załogi oraz wskaźniki stopnia informatyzacji i automatyzacji procesów produkcyjnych i usługowych. Natomiast na szczeblu kraju kwestia ta wydaje się bardziej ujednolicona, gdyż istnieją pewne kryteria zaliczania danego państwa do gospodarek opartych na wiedzy, jak dochód narodowy w wysokości co najmniej 20 tys. USD na mieszkańca, udział usług w tworzeniu PKB ok. 70%, nakłady na naukę (B+R) ok. 3% PKB oraz stopień innowacyjności i otwartości gospodarki49. Uwzględniając powyższe miary, należy zauważyć, że Polska pomimo przynależności do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) nie spełnia części kryteriów, określonych dla gospodarki opartej na wiedzy.

Reasumując, warto podkreślić, że trwałe uczenie się pracowników i zdobywanie wiedzy przez załogę przedsiębiorstwa, zwłaszcza we współpracy w sieci, określa się niekiedy mianem „ducha informacjonalizmu”50. Z punktu widzenia językowego nie jest to może najlepszy termin, ale dobrze zapowiada rozwój społeczeństwa sieciowego oraz organizacji gospodarczych tak powiązanych.

1.3. Procesy restrukturyzacji i ich znaczenie na drodze rozwoju

Termin „restrukturyzacja” oznacza zmianę struktury, ale nie w sensie powrotu do starej czy poprzedniej struktury – jak wynikałoby to z przedrostka „re” – lecz w sensie jej unowocześnienia lub zbudowania nowej i lepszej struktury. Z kolei samo pojęcie struktury ma również istotne znaczenie w ekonomii i zarządzaniu, gdyż obrazuje relacje między częściami składowymi gospodarki narodowej, a także między elementami przedsiębiorstwa. Relacje te wskazują na hierarchię i zależności między tymi składnikami – jak w przypadku struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa – lub dają się wyrazić jako udział poszczególnych części w danej całości liczony w procentach.

Zmiany strukturalne w gospodarce są czynnikiem jej rozwoju. Stanowią bowiem siłę sprawczą tego rozwoju, obok warunków rozumianych jako okoliczności sprzyjające lub utrudniające ten rozwój. Wprawdzie zmiany strukturalne w niektórych okresach występują intensywniej, jak na przykład w latach 90-tych XX wieku w czasie transformacji ustroju politycznego i systemu ekonomicznego w Polsce do gospodarki rynkowej, to jednak powinien to być proces ciągły, stale uwzględniany w procesach zarządzania. Szczególnie potwierdza to przykład Japonii, gdzie od lat funkcjonuje z powodzeniem kilka instytucji rządowych, których zadaniem jest badanie tendencji zmian strukturalnych w gospodarce oraz wskazywanie ich nowych kierunków. W ujęciu makroekonomicznym zmiany strukturalne odnoszą się raczej do całej gospodarki i jej sektorów, natomiast na szczeblu przedsiębiorstwa powszechnym określeniem jest restrukturyzacja.

Zmiany strukturalne w gospodarce oddziałują również na rozwój przedsiębiorstw i dlatego warto przypomnieć niektóre koncepcje makroekonomiczne. Otóż oprócz koncepcji i programów industrializacji podjętych w Polsce w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego oraz szerzej w okresie powojennym, to na przełomie lat 60-tych i 70-tych XX wieku, wzorując się na doświadczeniach japońskich, zadeklarowano wdrożenie polityki rozwoju selektywnego, czyli preferowania gałęzi i branż wysokiej techniki. W latach 90-tych XX w. – już w nowych warunkach gospodarowania – powrócono do tej koncepcji, ale w nowym wydaniu tzw. polityki sektorowej, wyodrębniając cztery następujące obszary oddziaływania państwa na przemysł:

1. Sektory strategiczne (przemysł obronny, paliwowo-energetyczny) wspierane przez rząd.

2. Sektory o wysokiej energo- i kapitałochłonności oraz uciążliwe dla środowiska naturalnego (hutnictwo, synteza chemiczna, przemysły stoczniowy i cementowy) poddane szczególnej modernizacji i restrukturyzacji.

3. Sektory wyższej potrzeby (przemysł petrochemiczny, elektrotechniczny, farmaceutyczny, spożywczy), wspomagane w ograniczonym zakresie.

4. Sektory i wyroby wysokiej szansy, zaliczane do przemysłów konkurencyjnych, bez wsparcia rządowego51.

Postępy w liberalizacji polityki przemysłowej zatarły ten formalny podział, a w praktyce gospodarczej i publikacjach naukowych dłużej przetrwało wyróżnianie przemysłów wysokiej techniki oraz wysokiej szansy, co nie oznacza, że zaprzestano wspierać hutnictwo, a górnictwu udziela się pomocy do dziś.

Przemysły wysokiej techniki (high-tech), czyli zaawansowane (advanced), jako nośniki postępu technicznego, wyodrębnia się w polityce gospodarczej większości państw. W Polsce początkowo utożsamiano je – w dużym uproszczeniu – z gałęziami przemysłu elektromaszynowego oraz chemicznego i chociaż w okresie przed gospodarką rynkową ich udział w produkcji przemysłowej wzrósł rzeczywiście z ok. 8% do 30%, to jednak nie obrazował dokładnie istoty sprawy (ale podkreślał wagę zmian strukturalnych). W nowej polityce przemysłowej po 1990 roku zakres przemysłu wysokiej techniki został sprecyzowany przez GUS, podobnie jak w statystyce USA (branże według nomenklatury SIC) i ich udział osiągnął wtedy 9-10%, co lepiej oddaje właściwy poziom rozwoju przemysłu w Polsce. Natomiast branże i wyroby wysokiej szansy wyodrębniano według dwóch głównych kryteriów: perspektywy rynkowej (tempo wzrostu produkcji na tle dynamiki tych branż w krajach OECD) oraz sprawności działania (tempo i rentowność sprzedaży, w tym zwłaszcza eksportu). Pojęcie przemysłów wysokiej szansy dość szybko zanikło, chociaż pewną namiastką stały się popularne rankingi branż i przedsiębiorstw pod względem wielkości eksportu, rentowności itp. Pierwotnie w tych klasyfikacjach kwestie wodochłonności branż oraz wielkości i uciążliwości ich ścieków uwzględniano tylko w niewielkim stopniu, jednak obecnie określane są one jako pierwszoplanowe.

W ostatnich latach przedmiotem dyskusji, obok przemysłów wysokiej techniki, częściej stają się zmiany sektorowej struktury gospodarki, gdyż ekonomiści zaczęli podważać zasadność dalszego wzrostu udziału sektora usług w zatrudnieniu oraz tworzeniu dochodu narodowego (PKB) kosztem sektora przemysłu przetwórczego, który zapewnia produkcję wyrobów i urządzeń niezbędnych właśnie w usługach52. Dominacje sektora usług kosztem udziału rolnictwa i przemysłu określa się procesem serwicyzacji. Zjawisko to kojarzy się z rozwojem gospodarczym i zamożnością społeczeństwa oraz gospodarką opartą na wiedzy i usługach, co powoduje korzystne zmiany struktury konsumpcji i większą troskę o środowisko naturalne. Jednak usługi nie zastąpią wszystkich dóbr materialnych53. Z tego powodu w Unii Europejskiej ogłoszono koncepcję reindustrializacji, czyli odbudowy przemysłu z zadaniem, aby jego wskaźnik udziału w zatrudnieniu i tworzeniu PKB w krajach zachodnich wzrósł do poprzednich wielkości, tj. z ok. 15% do 20% w 2020 roku. W Polsce wskaźnik ten w zatrudnieniu utrzymuje się na poziomie ok. 21%, a w tworzeniu PKB ok. 23%, ale mimo to rząd podjął taki program, głównie pod hasłem elektromobilności, czyli uruchomienia produkcji elektrycznych samochodów osobowych54.

Tabela 1.2. Struktura sektorowa pracujących w Polsce w okresie 1931-2016

Sektory gospodarki według stopnia przetwórstwa

1931

1950

1980

1990

200

2015

2016

Zmiany 1950-2016 w punktach procentowych

Rolnictwo i leśnictwo

60,0

47,1

35,0

30,1

26,2

16,1

15,6

-31,5

Przemysł

i budownictwo

14,1

25,7

36,5

33,4

27,3

26,0

25,9

+0,2

Usługi

25,9

27,2

28,5

36,5

46,5

57,9

58,5

31,3

Razem

100

100

100

100

100

100

100

–

Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS.

Strukturę sektorową gospodarki narodowej według kryterium zatrudnienia przedstawiono w tabeli 1.2, z uwzględnieniem szacunku dla 1931 roku na podstawie źródeł utrzymania ludności. Pomimo procesów industrializacji i unowocześniania przemysłu, to w okresie powojennym jego wskaźnik udziału niewiele się zmienił, natomiast istotnie zmalał udział rolnictwa i leśnictwa na rzecz sektora usług. Natomiast dane syntetyczne o strukturze tworzenia PKB mocniej podkreślają znaczenie przemysłu w gospodarce (tabela 1.3).

Tabela 1.3. Struktura wytwarzania dochodu narodowego w Polsce w latach 1950-2016

Wyszczególnienie

1950

1970

1980

1990

2000

2015

2016

Zmiany 1950-2016 w punktach procentowych

Rolnictwo i leśnictwo

28,0

24,9

14,0

8,3

3,3

2,3

2,4

-25,6

Przemysł

48,6

44,0

50,2

46,1

23,4

23,4

23,5

-25,1

Budownictwo

9,6

11,7

13,3

8,7

7,3

7,0

6,3

-3,3

Usługi

13,8

19,4

22,5

36,9

66,0

67,3

67,8

+54,0

Razem

100

100

100

100

100

100

100

–

Źródło: opracowanie własne.

Na szczeblu przedsiębiorstwa częściej stosuje się termin „restrukturyzacja”. Wyrażenie takie – jak już wcześniej wspomniano- nie oznacza powrotu do starej struktury, jak wynikałoby to z przedrostka „re”, ale unowocześnienie lub budowę nowej i lepszej struktury przedsiębiorstwa. Wyróżnia się kilka podstawowych rodzajów bądź sposobów restrukturyzacji przedsiębiorstw (pewne rodzaje odnoszą się też do zmian strukturalnych w całej gospodarce i jej sektorach), które z upływem czasu na ogół przyjmują inne formy i dlatego warto je analizować.

Restrukturyzacja własnościowa była w latach 90-tych XX w. prowadzona na dużą skalę i wtedy oznaczała komercjalizację przedsiębiorstw państwowych przez przekształcanie ich w spółki Skarbu Państwa, czyli podporządkowanie regułom rynkowym, i potem zwykle właściwą prywatyzację. Obydwa procesy zawierają zmianę formy prawnej przedsiębiorstwa. Prywatyzacja została wprawdzie spowolniona a następnie wręcz zatrzymana ze względów ekonomicznych lub częściej politycznych, ale obecnie państwo stara się zwiększać udział sektora prywatnego w gospodarce narodowej poprzez tworzenie sprzyjających warunków dla zakładania nowych przedsiębiorstw prywatnych (są to głównie mikro- i małe firmy do 9 oraz 50 zatrudnionych). W gospodarce wodnej prywatyzacja objęła w zasadzie tylko przedsiębiorstwa budowlane (hydrotechniczne), natomiast zasoby wodne i ich obiekty infrastrukturalne pozostają w sektorze publicznym.

W wyniku zmian ustrojowych, w latach 1900-2000 procesom prywatyzacji poddano 6711 dużych przedsiębiorstw państwowych, z których dość szybko sprywatyzowano 1791 przedsiębiorstw, a potem prywatyzacją objęto jeszcze blisko 1000 przedsiębiorstw. W sumie do 2012 roku sprywatyzowano bądź zlikwidowano 7555 przedsiębiorstw państwowych, to jest 86% przedsiębiorstw państwowych ujętych w rejestrze REGON. Blisko 30% przedsiębiorstw sprywatyzowano drogą bezpośrednią oraz ok. 26% przeznaczono do likwidacji. Z kolei ok. 23% przedsiębiorstw przekształcono w spółki Skarbu Państwa i następnie część z nich sprywatyzowano poprzez sprzedaż akcji lub udziałów. W 2016 roku funkcjonowały 342 przedsiębiorstwa w formie spółek Skarbu Państwa, czyli będących własnością państwową. W tabeli 1.4 zaprezentowano zmiany struktury własnościowej gospodarki z podziałem na sektor publiczny (w okresie PRL sektor uspołeczniony) oraz sektor prywatny (nieuspołeczniony). Okazuje się, że tylko 1/5 pracujących jest obecnie zatrudniona w sektorze publicznym. Warto zauważyć, że w systemie dyrektywno-rozdzielczym spółdzielnie były zaliczane do sektora uspołecznionego, a po zmianach ustrojowych nie cieszyły się poparciem władz i działaczy gospodarczych. W rezultacie tych tendencji liczba spółdzielni pracy zmniejszyła się do 17,5 tys. Obecnie stanowią one element sektora prywatnego.

Tabela 1.4. Struktura pracujących według sektorów własnościowych w Polsce w latach 1950-2016

Wyszczególnieniea)

1950

1960

1970

1990

2000

2015

2016

Zmiany 1950-2016

w punktach procentowych

Sektor

publiczny

47,4

58,0

68,0

54,9

26,3

22,5

21,9

-25,8

– w tym

spółdzielnie

..

8,5

9,1

..

..

..

..

..

Sektor

prywatny

w tym:

52,6

42,0

32,0

45,1

73,7

77,5

78,1

+25,5

– spółdzielnieb)

x

x

x

9,1

2,9

1,5

1,4

…

– własność zagraniczna

–

–

–

–

4,0

11,5

11,9

+11,9

Ogółem

100

100

100

100

100

100

100

–

Objaśnienie: a) W latach 1950-1989 sektor uspołeczniony oraz nieuspołeczniony, b) Bez spółdzielni do 9 osób.

Źródło: opracowanie własne.

W tabeli 1.5 przedstawiono strukturę własnościową produkcji przemysłowej. Na podstawie przedstawionych danych można wskazać, że udział sektora publicznego zmniejszył się do poziomu poniżej 10%. Istotną zmianą jest również rosnący udział produkcji w przedsiębiorstwach z kapitałem zagranicznym, które są zwykle dużymi organizacjami, a ich udział przekroczył 39% (w skali kraju przedsiębiorstwa takie obejmują prawie 12% pracujących).

Tabela 1.5. Struktura wartości produkcji przemysłowej według kryterium własnościowego w Polsce w latach 1950-2016

Wyszczególnieniea)

1950

1960

1970

1990

2000

2015

2016

Zmiany 1950-2016 w punktach procentowych

Sektor

publiczny

96,3

99,3

97,9

81,7

28,0

9,9

9,0

-87,3

– w tym:

spółdzielnie

8,9

12,0

10,8

..

..

..

..

..

Sektor

prywatny

w tym:

3,7

0,7

2,1

18,3

72,0

90,1

91,0

+87,3

– spółdzielnie

x

x

x

6,5

2,5

1,5

1,5

-7,4

– własność zagraniczna

–

–

–

2,2

15,2

38,1

39,4

+39,4

Ogółem

100

100

100

100

100

100

100

–

Objaśnienie: a) W latach 1950-1970 wartość produkcji globalnej, od 1990 roku wartość sprzedaży.

Źródło: opracowanie własne.

Restrukturyzacja organizacyjna polega na doskonaleniu organizacji i systemu zarządzania przedsiębiorstwem. W latach 90-tych XX w. duże przedsiębiorstwa najczęściej pozbywały się działalności pozaoperacyjnej (hotele robotnicze, szkoły przyzakładowe, domy wczasowe) oraz zakładów i wydziałów produkcji pomocniczej, transportu czy narzędziowni poprzez ich sprzedaż lub usamodzielnienie (utworzenie nowej spółki). Działanie takie określane jest jako „odchudzanie” przedsiębiorstwa. W nowej sytuacji przedsiębiorstwa korzystają w większym stopniu z usług w ramach kooperacji, outsourcingu, kateringu, co ogranicza procesy uniwersalizacji i samowystarczalności (powszechne w czasach trudnych i zawodności dostaw). Niekiedy – po latach – przedsiębiorstwa jednak przywracają szkoły przyzakładowe czy wykupują ośrodki konferencyjne poza swoimi siedzibami. Obecnie procesy podziału czy odchudzania przedsiębiorstw są coraz rzadsze, a częściej występują przypadki łączenia się poprzez fuzje lub wrogie przejęcia.

Co się tyczy samej struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa, to również na tym polu następują widoczne przemiany. Tradycyjne struktury jednowymiarowe o hierarchicznej budowie są bowiem upraszczane nawet w większym zakładzie aż do struktury bezwydziałowej, ale częściej w takiej typowej strukturze sztabowo-liniowej zwiększa się liczbę szczebli, a struktura procesowa (uporządkowanie technologiczne) zazębia się ze strukturą przedmiotową (według rodzajów wyrobów lub usług), albo ta ostatnia uzyskuje większą autonomię. Powstają również, dotąd rzadziej stosowane, struktury dwuwymiarowe (macierzowe) z systemem podwójnego podporządkowania – liniowo oraz funkcjonalnie (na przykład w przemyśle lotniczym i kosmicznym) oraz struktury tensorowe (zmienne i hybrydowe) z zastosowaniem kilku kryteriów centralizacji komórek oraz koordynacji. Ponadto pojawiają się struktury amorficzne z komórkami samodzielnymi i niezależnymi oraz struktury fraktalne, gdy przedsiębiorstwo składa się z jednostek samopodobnych o takiej samej strukturze wewnętrznej i celach działania. Te dwa ostatnie rodzaje struktur organizacyjnych są w Polsce jeszcze rzadkością (chociaż w nowych przedsiębiorstwach usługowych można już dopatrzeć się wielu namiastek fraktali).

Do restrukturyzacji organizacyjnej przedsiębiorstw nawiązano w tabeli 1.6, w której zaprezentowano liczbę i formy prawne podmiotów gospodarczych w Polsce. Według stanu na 2016 rok na 3,78 mln podmiotów aż 78,6% przypadało na zakłady osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, czyli w większości mikro i małe przedsiębiorstwa (do 9 oraz 50 pracowników), a 13,3% na spółki prawa handlowego, które charakteryzują się największą dynamiką wzrostu – potrojenie ich liczby w ciągu ostatnich 15 analizowanych lat (jednak tylko 2,4% z nich to spółki akcyjne). Zmalała natomiast liczba spółdzielni o ok. 10% w latach 1995-2015. W 2016 roku zanotowano jednak niewielki wzrost liczby spółdzielni i wysoki wzrost spółek handlowych (o 9,7%) oraz niewielki spadek liczby zakładów osób fizycznych.

Notuje się szybki rozwój nowych form przedsiębiorstw i ich powiązań. Otóż w analizowanych latach powstała duża liczba holdingów. Holding, czyli „spółka spółek” (przedsiębiorstwo przedsiębiorstw) jest to zespół spółek, które chociaż wyodrębnione prawnie, to tworzą jeden organizm ekonomiczny podporządkowany spółce matce na drodze udziałów kapitałowych55. W praktyce występują holdingi finansowe (grupy kapitałowe, często o charakterze konglomeratowym) oraz rzadziej holdingi jednobranżowe. Konglomeratto nazwa mniej znana w Polsce, a oznacza przedsiębiorstwo wielozakładowe i wielobranżowe, ale bez powiązań wewnętrznych o charakterze produkcyjnym i zaopatrzeniowym (a więc inaczej niż w kombinacie). Korzyści wynikają tu z maksymalizacji sprzedaży i koncentracji zarządzania (a nie z oszczędności na kosztach transportu i gospodarce materiałowo-energetycznej, jak w kombinacie).

Tabela 1.6. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w systemie REGON w Polsce w latach 1990-2016 (stan w dniu 31.XII.)

Wyszczególnienie

1990

1995

2000

2015

2016

2016

2000

Przedsiębiorstwa państwowe

8453

4357

2268

151

144

6,3

Spółki ogółem:

..

..

464 018

746 038

791 688

170,6

– spółki prawa handlowego

36267

104 922

159 660

456 910

501 056

313,8

w tym z udziałem kapitału zagranicznego

..

23 533

43 737

85 552

91 125

208,3

– spółki cywilne

..

..

302 717

286 759

288 209

95,2

Spółdzielnie

16650

19 822

19 011

17 561

17 633

92,8

Zakłady osób fizycznych

1 269 051

..

2 550 952

2 972 144

2 968 786

118,7

OGÓŁEM

1 217 839

..

3 685 608

4 184 409

4 237 691

115,0

Źródło: opracowanie własne.

Szczególną i coraz powszechniejszą formą współpracy przedsiębiorstw są klastry jako nowa forma kompleksów przemysłowych. Klaster (cluster – grono, skupisko) jest to sieć wyspecjalizowanych podmiotów, jak przedsiębiorstwa, instytuty, biura projektowe, indywidualni eksperci, które w procesie produkcji bądź świadczeniu usług są ze sobą powiązane poprzez wymianę projektów, podzespołów, półproduktów i części zamiennych oraz wiedzy specjalistów56. Władze regionalne starają się inicjować tworzenie nowych klastrów, które jednak nie zawsze funkcjonują owocnie. Z kolei nietypową formą współpracy wielkich przedsiębiorstw są tzw. alianse strategiczne, które są podejmowane przez koncerny i holdingi w celu projektowania i uruchamiania produkcji nowych wyrobów – na przykład samochodów elektrycznych – ale przy ich sprzedaży są już konkurentami na rynku. W gospodarce wodnej w Polsce w wyniku nowego prawa wodnego57 następuje koncentracja zarządzania na skutek utworzenia wielkiego organizmu pod nazwą Przedsiębiorstwa Państwowe „Wody Polskie”, niespotykanego w żadnym kraju w Europie58.

Restrukturyzacja produkcyjna oznacza zmianę struktury wytwarzanych produktów przez dostosowanie ich do zapotrzebowania zgłaszanego przez rynek oraz drogą uruchamiania produkcji nowych wyrobów i kreowania popytu na nie. Takie zmiany struktury mogą polegać albo na ograniczaniu liczby wytwarzanych asortymentów, czyli na specjalizacji produkcji, połączonej zwykle z wydłużaniem serii i przejściem na dużą skalę, albo na dywersyfikacji struktury asortymentowej, czyli jej wzbogacaniu pod kątem różnych odbiorców. Dywersyfikacja nie oznacza zatem zróżnicowania produkcji w celu uniwersalizacji przedsiębiorstwa – co do niedawna było spotykanym zjawiskiem szczególnie w przemyśle metalowym i maszynowym – natomiast jest coraz częściej stosowana do różnicowania tego samego wyrobu, zgodnie z wymaganiami indywidualnego klienta. Oznacza to indywidualizację i personalizację produktów, a także rozszerzanie pomocy posprzedażowej poprzez włączanie klientów w proces projektowania wyrobu czy usługi oraz monitorowanie eksploatacji sprzedanych wyrobów. Staje się to możliwe w związku z rozwojem informatyki i tzw. Internetu rzeczy oraz zastosowaniem robotów i manipulatorów przemysłowych ze sztuczną inteligencją, co zwiastuje powstanie przemysłu czwartej generacji (Przemysł 4.0).

W tabeli 1.7 wskazano na zmiany struktury gałęziowej (obecnie według sekcji i działów produkcji przemysłowej) w Polsce w latach 1950-2016. Dane te mają charakter głównie poglądowy z powodu uproszczeń wymuszonych przez zmiany klasyfikacji przemysłu w zakresie gałęzi i branż (działów) oraz przez zmiany cen (ceny stałe obejmują tylko krótsze okresy, a ceny bieżące ulegały różnorodnym zmianom nie tylko w wyniku inflacji). Wszystkie te zmiany były rezultatem zarówno transformacji ustrojowej, jak również nowych klasyfikacji OECD i Unii Europejskiej oraz GUS-u. W tabeli 1.7 ponad 20 działów (gałęzi) zostało przydzielonych do 9 grup gałęzi przemysłu (co jest praktykowane w publikacjach) celem wyeksponowania tendencji zmian strukturalnych.

Na podstawie danych zestawionych w tabeli 1.7 można zauważyć odwrócenie profilu przemysłu: udział przemysłu elektromaszynowego i chemicznego wzrósł w badanym okresie z ok. 12% do 41%, a udział przemysłu lekkiego i spożywczego zmalał z ok. 48% do 18%.

W kwestii skali produkcji następują także zmiany w tradycyjnych rozwiązaniach. Dotąd bowiem częściej kierowano się zasadą ekonomiki skali, czyli dążeniem do wzrostu wielkości urządzeń produkcyjnych i usługowych bądź zwiększania ich liczby (czyli multiplikacji) w celu zmniejszenia kosztu jednostkowego produkcji. W przedsiębiorstwie typu kombinat uzyskuje się tą drogą zwykle większą obniżkę kosztów ze względu na szerszy zakres oszczędności materiałowych, płacowych itp. Nieco inna sytuacja występuje w przedsiębiorstwie konglomeratowym ze względu na wyraźnie słabsze powiązania międzyzakładowe.

Tabela 1.7. Struktura gałęziowa produkcji przemysłowej w Polsce w latach 1950-2016

Wyszczególnienie

1950

1960

1970

1990

2000

2015

2016

Zmiany 1950-2016

w punktach procentowych

Przemysł wydobywczy

14,4

7,9

5,16

6,1

5,3

3,9

3,6

-10,8

Przemysł przetwórczy

85,6

92,1

94,4

93,9

85,0

85,5

86,0

x

Produkcja i zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę

x

x

x

7,9

9,7

10,6

10,4

x

Razem

100

100

100

100

100

100

100

–

Wytwarzanie energii elektrycznej

1,8

2,1

2,4

3,1

..

..

..

..

Przemysł paliw

16,4

10,0

7,4

8,6

9,0

6,7

5,9

-10,5

– kopalnie węgla

13,5

13,4

4,4

4,4

3,5

1,8

1,7

-11,8

Hutnictwo

11,1

8,1

8,9

..

4,8

3,5

3,4

-7,7

Przemysł elektromaszynowy

8,0

15,7

31,5

28,8

23,7

29,1

30,0

+22,0

Przemysł chemiczny i gumowy

4,6

4,8

11,5

8,7

9,3

11,8

11,9

+7,3

Przemysł mineralny (głównie materiały budowlane)

3,2

4,0

4,4

4,3

4,7

3,7

3,8

+0,6

Przemysł drzewno-papierniczy i poligraficzny

6,0

5,0

5,1

5,4

8,7

6,8

6,8

+0,6

Przemysł lekki

15,6

17,2

12,4

10,2

4,3

2,1

2,2

-13,4

Przemysł spożywczy

32,7

29,3

15,2

19,2

19,3

16,2

16,5

-16,2

Pozostałe gałęzie przemysłu

0,6

0,9

1,9

1,7

5,6

10,1

9,9

+9,3

Ogółem

100

100

100

100

100

100

100

–

Źródło: opracowanie własne.

Jednak