Samotne ojcostwo

Anna Dudak

SAMOTNE OJCOSTWO

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2006

© Copyright by Anna Dudak © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006

Recenzent:

prof. zw. dr hab. Józef Styk

Redakcja wydawnicza:Magdalena Polek

Korekta:

Kamila Zimnicka-Warchoi

Projekt okładki:

Ewa Beniak-Haremska

Publikacja ukazała się dzięki wsparciu finansowemu UMCS w Lublinie

ISBN 83-7308-709-5 ISBN 978-83-7308-709-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail:impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2006

Konwersja do formatu EPUB: Virtualo Sp. z o.o.virtualo.eu

Wstęp

We współczesnym świecie rodzina podlega stałym i powolnym procesom przemian, które zachodzą zarówno w jej strukturze, formach życia rodzinnego, jak i relacjach między płciami i funkcjami pełnionymi przez jej członków. Przeobrażenia te, a szczególnie zmiana pozycji matki na skutek jej aktywizacji zawodowej (F. Adamski, 2002, s. 161) powodują, że rośnie zainteresowanie kwestiami związanymi z rolą ojca w rodzinie, jego kompetencjami wychowawczymi. Ponadto w wyniku stałego wzrostu liczby rozwodów coraz częściej stawia się pytania o możliwość wychowywania dziecka przez samotnego ojca.

Problematyka niepełnych rodzin zajmuje w literaturze przedmiotu dość znaczące miejsce, szczególnie jeśli idzie o sytuację samotnej matki. Tymczasem zmiana pozycji matki, będąca wynikiem oddziaływania czynników zawodowych oraz społecznych, powoduje, że istotna staje się także rola ojca jako ewentualnego, posiadającego odpowiednie kompetencje, opiekuna swojego dziecka.

Podjęcie rozważań na ten temat wydaje się nie tylko konieczne i ważne, ale jest również trudne, ponieważ dotyczy kwestii kompetencji ojców w relacji do matek. Trudność ta wiąże się z niechęcią i sceptycznym podejściem, szczególnie ojców, do rozmów na temat ich wiedzy i umiejętności, zwłaszcza zaś wiedzy i umiejętności potrzebnych rodzicom do zapewnienia prawidłowego rozwoju dziecka. Jednocześnie, ze względu na to, że sądy opiekę przyznają przeważnie matkom, obawy ojców przed negatywną oceną oraz ich niechęć do uczestniczenia we wspomnianych badaniach wydają się zrozumiałe.

Problematyka samotnego rodzicielstwa jest bardzo szeroka i dotyczy wielu dziedzin. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na zawężenie jej tylko do zagadnień związanych z przygotowaniem ojców do pełnienia roli rodzicielskiej. Na potrzeby pracy przyjęto, że rola towzględnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań (działań), będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru, których grupa oczekuje od swych członków (J. Szczepański, 1972, s. 74).

Według H. Cudaka (1995, s. 148), role rodzicielskie należy rozumieć jako „swoiste, w miarę stałe zachowanie rodziców – oczekiwane przez dzieci”.

Celem niniejszego opracowania jest diagnoza przygotowania samotnych ojców do roli rodzicielskiej. W pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, opartego przede wszystkim na wywiadach z ojcami i matkami po rozwodzie stanowiącymi grupę porównawczą, pogłębionego o analizę psychologiczną na podstawie kwestionariusza E. S. Schaefera i R. Q. Bella do badania postaw rodzicielskich (Parent Attitude Research Instrument), Inwentarza Samowiedzy oraz kwestionariusza Eysenck Personality Questionnaire (Skala Impulsywności, Skłonności do Przygód i Empatii), autorstwa H. J. i S. B. G. Eysencków.

Badaniami objęto osoby w wieku 21-55 lat o różnym poziomie wykształcenia, mające dzieci w wieku szkolnym. Grupę podstawową stanowiło 57 ojców, natomiast na potrzeby tej pracy zbadano 71 matek jako grupę porównawczą.

Praca składa się z sześciu rozdziałów. Rozdział pierwszy jest próbą omówienia problematyki ról rodzicielskich, w tym zagadnień ról rodzicielskich w świetle wybranych teorii rozwoju i przeobrażeń ról rodzicielskich w zmieniającym się świecie. Przedstawiono w nim również problematykę tych ról zarówno w odniesieniu do podstaw prawnych oraz społeczno-pedagogicznej koncepcji opieki nad dzieckiem, jak i w kontekście samotnego ojcostwa jako problemu społecznego we współczesnym świecie. W rozdziale tym zawarto też przegląd badań nad rodziną niepełną, scharakteryzowano model i typologie takich rodzin, jak również zidentyfikowano kompetencje rodzicielskie jako wskaźnik przygotowania do pełnienia roli rodzica. Dokonano także przeglądu analiz na temat przygotowania ojców do pełnienia roli rodzicielskiej.

Metodologiczne podstawy własnych badań przedstawiono w drugim rozdziale. Ukazano przedmiot badań, ich cele, problemy badawcze i hipotezy robocze. Omówiono metody, techniki i narzędzia, które posłużyły do zebrania materiału badawczego. Opisano też sposób przeprowadzenia badań.

Rozdział trzeci jest poświęcony opracowaniu empirycznemu. Omówiono w nim strukturę społeczno-demograficzną, sytuację materialno-bytową oraz organizację życia prywatnego po rozwodzie badanej zborowości. W szczególności zwrócono uwagę na to, kto sprawuje opiekę nad dzieckiem, jak również na charakter i częstotliwość kontaktów z dzieckiem oraz częstotliwość kontaktów towarzyskich rodziców.

Wyniki badań nad osobowościowymi aspektami przygotowania do pełnienia ról rodzicielskich samotnych ojców po rozwodzie przedstawiono w rozdziale czwartym. Porównano ojców i matki pod względem ich samowiedzy i akceptacji siebie, poziomu empatii, skłonności do poszukiwania przygód oraz postaw rodzicielskich. Podjęto również próbę diagnozy osobowościowych komponentów stanowiących o przygotowaniu ojców i matek do pełnienia roli rodzicielskiej.

W rozdziale piątym udzielono odpowiedzi na pytanie o to, jaką wiedzę i jakie umiejętności powinni posiadać ojcowie, aby mogli zapewnić dziecku prawidłowy rozwój. Ich kompetencje porównano z kompetencjami matek w tym zakresie.

Interpretację zależności między poziomem kompetencji rodzicielskich a cechami osobowościowymi i postawami rodzicielskimi ojców oraz matek jako grupy porównawczej zawarto w rozdziale szóstym. Dokonano również próby oceny przygotowania ojców po rozwodzie do pełnienia roli rodzicielskiej.

W zakończeniu podsumowano wyniki badań i podjęto próbę ich interpretacji. Sformułowano także wnioski odnoszące się do problemu samotnego ojcostwa w aspekcie wychowawczym.

Przedstawione wyniki analiz badawczych mogą okazać się przydatne w poradnictwie rodzinnym i wychowawczym.

Rozdział I

Problem samotnego ojcostwa w świetle literatury przedmiotu

1. Koncepcje ról rodzicielskich

Konieczność podejmowania rozważań na temat zmian w zakresie pełnienia ról rodzicielskich wiąże się z tym, że współczesna rodzina podlega powolnym przeobrażeniom, głównie pod wpływem przemian w społeczeństwie i otaczającym ją świecie. Aby mogła ona funkcjonować prawidłowo i zapewnić dziecku odpowiedni rozwój biosocjokulturalny, członkowie rodziny powinni przystosować się do zmiennych czynników zawodowych i społecznych składających się na życie i wpływających na stosunki między nimi.

Podejmując rozważania nad kwestią pełnienia ról rodzicielskich, należy wyjaśnić, czym jest rodzina i jak ważne pełni funkcje. Problematyką rodziny zajmuje się wielu pedagogów, socjologów i psychologów. W ujęciu socjologicznym (Ch. H. Cooley) rodzina jest określana jako grupa pierwotna, w której stosunki społeczne mają charakter emocjonalny i osobowy, a urzeczywistniają się w bezpośrednich kontaktach. Ch. H. Cooley (za: F. Adamski, 2002, s. 29) twierdzi, że w rodzinie kształtują się podstawowe cechy osobowości społecznej człowieka. Jest ona miejscem silnej identyfikacji emocjonalnej, pod której wpływem jednostka formułuje własne cele życiowe i wypracowuje sposoby ich osiągania. Jej funkcjonowanie opiera się na bezpośrednim kontakcie i współpracy wchodzących w jej skład osób. W tym ujęciu rodzina traktowana jest jako grupa pierwotna ze względu na charakter więzi społecznych łączących jej członków, którzy utrzymują ze sobą częste, bezpośrednie i bliskie kontakty. Socjologowie traktują również rodzinę jako specyficzną instytucję społeczną o określonej strukturze ról społecznych, posiadającą swoistą organizację wewnętrzną i pełniącą ważne funkcje dla życia społecznego (W. Świątkiewicz, 2001, s. 71). W literaturze istnieje wiele sposobów klasyfikowania funkcji rodziny. Z. Tyszka (1974, s. 69) wyróżnia 11 funkcji rodziny, grupując je w cztery następujące działy: funkcje biopsychiczne, funkcje ekonomiczne, funkcje społeczno-wyznaczające, funkcje socjopsychologiczne.

F. Adamski (2002, s. 36-38) wprowadza rozróżnienie na funkcje instytucjonalne, czyli funkcje rodziny pojmowanej jako instytucja, oraz osobowe – funkcje rodziny jako grupy społecznej. Zdaniem autora, rodzina jako grupa ma istotny wpływ na kształtowanie osobowości człowieka. Bardzo duże znaczenie mają tu postawy rodzicielskie oraz sposób, w jaki rodzice pełnią swoje role.

W literaturze przedmiotu termin „rola” jest rozumiany bardzo szeroko i posiada wiele aspektów znaczeniowych. D. Geulen i K. Hurrelmann twierdzą, że jest to termin ściśle związany z procesem socjalizacji, który należy ujmować pojęciowojako proces powstawania i rozwoju osobowości zachodzący we wzajemnej zależności ze społecznie przekazywanym środowiskiem socjalnym i materialnym. Przy czym chodzi zwłaszcza o to, jak człowiek staje się podmiotem zdolnym do społecznego działania (za: K. J. Tillmann, 1996, s. 6).

Jak stwierdza K. J. Tillmann (1996, s. 9), socjalizacja nie jest przejmowaniem dobrowolnym lub wymuszonym oczekiwań społecznych do struktur psychicznych, lecz procesem, w którym człowiek przyswaja sobie w pewien sposób warunki środowiska. Jednocześnie możliwość zachowania się człowieka wobec środowiska w sposób aktywny, indywidualny i zróżnicowany pozostaje w pewnym konflikcie z wymogami społecznymi, które są ukierunkowane na przystosowanie i znormalizowanie. Socjalizacja obejmuje różne właściwości psychiczne i sfery zachowania człowieka. Jednym z głównych elementów procesu socjalizacji, według tego autora, jest przygotowanie do odgrywania w życiu różnego typu ról. Mogą to być role zawodowe, rodzinne, towarzyskie, obywatelskie i płciowe. Sposób ich pełnienia można uznać za kryterium skuteczności socjalizacji. Zdaniem F. Znanieckiego,każda rola społeczna zakłada, że między odgrywającym ją człowiekiem, którego można nazwać „osobą społeczną”, a mniejszym lub większym gronem ludzi uczestniczących w jej odgrywaniu przez niego, które można nazwać „kręgiem społecznym”, istnieje więź tworzona przez zespół wartości pozytywnie ocenianych przez nich wszystkich. W wypadku kupca i bankiera oraz kręgu ich klientów są to wartości ekonomiczne; w wypadku lekarza i jego pacjentów – wartości zdrowotne; […] w wypadku kapłana i jego wyznawców – wartości religijne; w wypadku dziecka i jego kręgu rodzinnego – rozmaite wartości składające się na treść życia rodzinnego (Znaniecki, 1984, s. 295).

Autor ten twierdzi, żeosoba jest przedmiotem pozytywnego wartościowania ze strony swego kręgu, ponieważ jego uczestnicy są przekonani, że potrzebują jej współpracy do urzeczywistnienia pewnych dążeń związanych z owymi wartościami (tamże).

Jego zdaniem, jednostka nie może odgrywać danej roli bez współpracy swojego kręgu, nie musi jednak współdziałać z każdym, kto do tego kręgu należy. Każda osoba w ciągu swego życia odgrywa kolejno lub jednocześnie szereg różnych ról. Synteza pełnionych przez nią ról społecznych stanowi o jej osobowości społecznej. Według cytowanego autora, dla każdej roli istnieją górne lub dolne granice wieku, ponadto osoba wyposażona w pewne cechy wymagane do pełnienia danej funkcji, ma określony status społeczny. Ma ona także wypełniać funkcję społeczną: uważa się ją za zobowiązaną do wykonywania pewnych zadań, które służą zaspokojeniu potrzeb jej najbliższego środowiska.

Wzór ról społecznych sformułowany jest w postaci systemu norm prawnych lub estetycznych, określających, czym w poszczególnym społeczeństwie politycznym lub religijnym winny być wszelkie role danej klasy. […] W innych przypadkach wzory ról społecznych nie są sformalizowane, lecz zawierają się w obyczajach danej zbiorowości i są przekazywane z pokolenia na pokolenie w procesie wychowania i naśladownictwa (tamże, s. 300).

Jednym z najwcześniej rozpoczynających się procesów socjalizacyjnych w życiu jednostki, zdaniem E. Mandal, R. Stefańskiej-Klar (1995, s. 39), jest socjalizacja ról związanych z płcią. Punktem wyjścia tego procesu jest uświadomienie sobie swojej płci biologicznej, a efektem – identyfikowanie się z własną płcią oraz jej koncepcja. Autorka przyjmuje za A. Kępińskim (1988), że postrzeganie własnej kobiecości lub męskości to „autoportret seksualny”, który jest istotnym czynnikiem regulującym zachowanie człowieka.

Duże znaczenie posiadania koncepcji własnej płci wynika stąd, że nie można w pełni jednoznacznie określić płci biologicznej, ponieważ w człowieku pozostają zawsze ślady płci przeciwnej.

W niniejszej pracy założono, że płeć determinuje podjęcie roli matki lub ojca, natomiast sposób sprawowania tych funkcji zależy bezpośrednio od uwarunkowań społeczno-kulturowych. Takie stanowisko przyjęli antropolodzy kulturowi, socjologowie – między innymi M. Mead i B. Malinowski. W tej koncepcji o prawidłowym przebiegu procesu socjalizacji świadczą podejmowane i prawidłowo wykonywane przez jednostkę zadania wynikające z jej ról społecznych. Proces socjalizacji zależy od „kulturalizacji” jednostki, polegającej na uczeniu się zasad i norm współżycia społecznego, a jego następstwem jest przygotowanie się do pełnienia ról społecznych w danej kulturze (E. Mandal, R. Stefańska-Klar, 1995, s. 10). Antropologia kulturowa i socjologia podkreślają zmienność zachowań „typowo męskich” i „typowo kobiecych” w różnorodnych kulturach. M. Przetacznikowa i G. Magiełło-Jarża (1977, s. 205) twierdzą,że odmienność ról matki i ojca wiąże się z czynnikami społeczno-ekonomicznymi. Role rodzicielskie wiążą się ściśle z rolami mężczyzny i kobiety, są istotną, aczkolwiek nie konieczną ich częścią składową.

W zależności od przyjętej w danej rodzinie koncepcji funkcjonowania, role matki i ojca mogą różnić się od siebie, ale również pod wieloma względami mogą być podobne.

Podobne stanowisko zajmuje M. Ziemska (1975, s. 80), twierdząc, żenowy układ ról i władzy w rodzinie kształtuje się pod wpływem rozpowszechniania się pracy kobiet. Ojcowie mają większy udział w pracach domowych i bezpośrednim zajmowaniu się dziećmi.

We współczesnej rodzinie, jak stwierdza autorka, role kobiece i męskie są podejmowane w dużym stopniu zgodnie i zamiennie. Zarówno ojciec, jak i matka mają wpływ na kształtowanie postaw życiowych dziecka, jego wyobrażeń o ludziach i świecie, oboje przekazują mu normy moralne.

O istotności ról rodzicielskich, jak również partnerskich w rodzinie, zdaniem J. Rostowskiego (1987, s. 113), świadczy to, że prawidłowe funkcjonowanie systemu rodzinnego zależy przede wszystkim od procesów ich wymiany, to znaczy od zgodności lub niezgodności między partnerami w zakresie sprawowania przez nich pewnych funkcji. Jeżeli członkowie rodziny mają podobne wyobrażenia ról, jakie powinni przyjmować względem siebie lub w stosunku do zadań małżeństwa czy rodziny jako instytucji, to prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktów wydaje się mniejsze. Oczywiście role te w każdym małżeństwie mogą być inaczej określane. Według J. Rostowskiego (tamże),szczęście lub nieszczęście, a nawet rozpad małżeństwa kończącego się rozwodem są w dużej mierze przypisywane […] procesowi wymiany ról, a ściślej zgodności lub niezgodności między partnerami w zakresie pełnienia przez nich pewnych ról,które podlegają wpływom, główniew płaszczyźnie cech osobowości, doświadczeń związanych z procesem socjalizacji i akceptowanych norm społecznych (tamże, s. 115).

Jest to szczególnie istotne, gdy jednostka znajduje się w sytuacji dla siebie nietypowej, na przykład kiedy musi podjąć nowe obowiązki i funkcje w rodzinie.

Podsumowując rozważania na temat problematyki ról rodzicielskich, należy podkreślić, że chociaż płeć determinuje podjęcie roli matki czy ojca, to jednak sposób sprawowania owych funkcji w dużej mierze zależy od uwarunkowań społeczno-kulturowych, przeobrażeń zachodzących w rodzinie, jak również od indywidualnych cech danej jednostki. Ustalenia te inspirują do podjęcia empirycznych badań nad zidentyfikowaniem i określeniem możliwości pełnienia przez ojców ról uznawanych za typowo kobiece.

1.1. Role rodzicielskie w świetle teorii rozwoju poznawczego

Wykorzystanie wiedzy o rozwoju poznawczym człowieka, według J. Miluski (1999, s. 390), oznacza przede wszystkim nawiązanie do teorii J. Piageta, poszerzonej o koncepcję myślenia postformalnego, które ma stanowić stadium bardziej złożone pod względem organizacji niż operacje formalne (D. Kramer, 1983). Na wzór zaproponowany przez L. Kohlberga (1966) J. Miluska przyjmuje, że rozwój kompetencji poznawczych umożliwia zrozumienie, ale i komplikację stosunków społecznych. W świecie role płciowe mogą być traktowane jako bardzo bogaty i podlegający indywidualnej interpretacji wzór zachowania. Nie są więc one absolutne, ale są tworzone przez daną osobę na podstawie systemu przekonań, który odzwierciedla jej doświadczenie. Zdaniem J. D. Sinnott:

Role płciowe nie są więc niezmienne, ponieważ definiowane są w stosunku do osób i sytuacji (za: J. Miluska, 1999, s. 390).

Odgrywanie ról polega na rozwiązywaniu codziennych problemów. Oznacza tostałą zdolność do konfrontacji koncepcji ról płciowych ze spójnością „ja” i z przewidywanymi ocenami społecznymi oraz wskazuje możliwość przekształceń treści ról w procesie rozwiązywania problemów (tamże).

Duże znaczenie dla rozwoju koncepcji poznawczych miało stanowisko G. H. Meada, który częściowo nawiązywał do teorii Ch. H. Cooleya. Podkreślał on, że percepcja innych ludzi odbywa się przez przyjmowanie na siebie ich ról. Według G. H. Meada, osobowość kształtuje się podczas internalizacji kontaktów społecznych o stopniowo rozszerzającym się zakresie (G. H. Mead, 1975, s. 27). Naśladowcze zabawy dzieci połączone z odgrywaniem ról pozwalają na aktywne poznawanie środowiska społecznego i wchodzenie w jego obręb. W wyniku tego, dzięki określeniu swojego szczególnego miejsca w układzie społecznym, dzieci budują własną osobowość. Taki proces musi być wspierany przez zorganizowaną grupę społeczną, na przykład rodzinę, która nadaje jednostce jednolitość osobowości, określając jej relacje z poszczególnymi członkami i wyznaczając wynikające z tych relacji zadania. Samopoznanie, które zgodnie z behawioralną i funkcjonalną koncepcją G. H. Meada jest równoznaczne z samorealizacją, jednostka osiąga dopiero wtedy, gdy całkowicie wchodzi w społeczny układ swej grupy i ponadto postrzega siebie oczyma innych jej członków. Jest to koncepcja uogólnionego innego(generalized other),uniwersalnego partnera wyrażającego w doznaniu i działaniu jednostki całokształt układu stosunków społecznych (tamże). Proces internalizacji uogólnionego innego, zdaniem autora, polega na przyswojeniu sobie wyobrażenia roli znaczącego innego(significant other),to znaczy najistotniejszego partnera w danej sytuacji stosunków społecznych. Takim partnerem w procesie socjalizacji jest dla dziecka matka.

Istotne znaczenie dla rozważań na temat pełnienia ról w rodzinie miały badania wewnętrznych stosunków oraz interakcji w rodzinie. E. W. Burgess interpretował rodzinę jako „jedność współdziałających ze sobą osobowości” (za: Z. Tyszka, 1974, s. 17), zwracając tym samym uwagę na wewnątrzrodzinne psychospołeczne procesy. Niewątpliwe podejście to jest ściśle związane z psychologiczną problematyką rodziny mającą swoje tradycje w klasycznej psychoanalizie.

Zdaniem Z. Freuda (za: tamże, s. 22), rodzina spełnia istotną rolę w powstawaniu nadjaźni dziecka. Wytworzone w kulturze danego społeczeństwa normy postępowania i wzory zachowania są przez dziecko interioryzowane głównie dzięki zaleceniom rodziców oraz podczas ich naśladowania. Koncepcja ta istotne znaczenie przypisuje procesowi identyfikacji z rodzicami. A. Adler (za: tamże) uważał, że rodzina jest niezwykle ważna w życiu człowieka, ponieważ przygotowuje go do życia wśród innych ludzi, w znacznej mierze kreuje jego rozwój. Jak twierdzi Z. Tyszka (tamże), w bardziej współczesnych teoriach zaczęto odchodzić od klasycznej psychoanalizy na rzecz społeczno-kulturowych uwarunkowań świadomości jednostki ludzkiej i jej zachowania i badać człowieka przede wszystkim na tle stosunków społecznych. K. Horney (za: tamże) odrzuciła pojęcie libido i za podstawową „napędową” potrzebę człowieka uznała potrzebę akceptacji, miłości ze strony innych ludzi. Według H. S. Sullivana (za: tamże), stosunki wewnątrzrodzinne regulują zaspokajanie wrodzonych potrzeb przez pozytywne lub negatywne odnoszenie się do tych samych potrzeb zgłaszanych przez inne jednostki. Sullivan podkreśla szczególną rolę matki i jej wpływ na niemowlę i małe dziecko. Z kolei E. Fromm (za: tamże) na pierwszym miejscu stawia potrzeby społeczne człowieka, które uznaje za podstawowe siły sprawcze ludzkich działań. Dostrzega w rodzinie psychogenne tendencje do walki z patriarchalizmem. W głoszonych przez neofreudystów koncepcjach psychologicznych aspektów życia rodzinnego bardzo mocno podkreślana jest rola rodziny jako społecznego środowiska dziecka, a w związku z tym i role pełnione przez rodziców w kształtowaniu osobowości potomka.

Z punktu widzenia niniejszych dociekań istotne wydaje się rozważenie podejścia strukturalno-funkcjonalnego T. Parsonsa (za: K. J. Tillmann, 1996, s. 120), który pierwszy przedstawił projekt ujmujący rozwój osobowości w kontekście ogólnospołecznym. Stworzył koncepcję rozumienia całego społeczeństwa jako systemu. System społeczny powstaje, według T. Parsonsa, w wyniku interakcji pomiędzy ludźmi, a jego najbardziej rozbudowaną formą jest „społeczeństwo jako całościowy system” (za: tamże), funkcjonujący w układzie hierarchicznym. Zdaniem T. Parsonsa:

U podstawy struktury hierarchicznej zakorzeniony jest system społeczny w konkretnych ludziach jako organizmach fizycznych, które działają w fizycznym środowisku. Jako osobowość jednostka bierze udział w procesach społecznej interakcji za pomocą różnych ról. Role są zorganizowane i połączone w zespoły, które są sterowane przez coraz bardziej uogólniane normy instytucjonalne (za: tamże).

Dla niniejszych badań istotne jest przeanalizowanie działań w rolach, które T. Parsons (za: tamże, s. 123) opisuje jako czynności jednostek w społecznych podsystemach. Za podstawową jednostkę systemu społecznego autor uznaje pojedynczo działający podmiot. O powstaniu struktury decyduje „szereg względnie stabilnych wzorów stosunków między indywiduami” (tamże). Współcześnie „takie stabilne wzory stosunków są wytwarzane i podtrzymywane głównie przez instytucje” (tamże), których członkowie muszą się kierować określonymi oczekiwaniami, aby ich działanie miało przewidywalny charakter. Należy zaznaczyć, że w działaniu ludzkim każdorazowo dochodzi do głosu tylko część potrzeb i sprawności, pozostałe są wyłączone, ale przejawiają się w działaniu na innych obszarach. Z punktu widzenia systemu społecznego T. Parsons ujmuje rolę jakopierwszy porządkujący element struktury społecznej, który z perspektywy działającego podmiotu jest normatywnym oczekiwaniem wobec niego ze strony innych osób, oczekiwaniem, które należy spełnić (za: tamże).

Oczekiwania co do ról są powiązane z funkcjonalnością danego podsystemu (w tym wypadku rodziny). Zdaniem K. J. Tillmana (tamże, s. 124) działanie w rolach przebiega w sposób niezakłócony i optymalny wówczas, gdy jednostka działa w zgodzie ze swoimi potrzebami i jednocześnie spełnia oczekiwania innych. To jest ten idealny przypadek niezakłóconego i stabilnego komunikowania się, które spełnia funkcjonalny cel danej instytucji (rodziny). Takie działanie w rolach pozwala zwiększyć ponadto stabilność systemu społecznego, jako że składa się on w sumie według T. Parsonsa (za: tamże) z „wzorów stosunków między działającymi podmiotami jako odtwórcami ról”.

K. J. Tillmann twierdzi (tamże), że z punktu widzenia strukturalno-funkcjonalnej teorii społeczeństwa procesy socjalizacji odgrywają rolę stabilizującą. Kompetentne wypełnianie ról jest celem procesu socjalizacji – a ich społeczne wzory stanowią kontekst komunikowania się, w którym odbywa się socjalizacja. Ponieważ ludzie zmieniają w ciągu życia swoje sytuacje rodzinne i zawodowe, zadaniem stojącym przed socjalizacją jest pomaganie im w przyjmowaniu i pełnieniu nowych ról, jakie się z tym wiążą. Odpowiedź teorii strukturalno-funkcjonalnej na ten problem stanowi rozróżnienie pomiędzy specyficznymi pod względem funkcjonalnym oczekiwaniami co do ról (odnoszącymi się do poszczególnych ról w sytuacjach specjalnych) a ogólniejszymi oczekiwaniami, które wskazują, jak działać w różnych rolach.

Umiejętność działania w rolach osiąga się w procesie socjalizacji przede wszystkim poprzez nabywanie ogólnych, istotnych dla wielu ról, podstawowych orientacji. T. Parsons opisuje taki nadrzędny wzór wartości jako orientację uniwersalistyczną, która pomaga skutecznie działać w rolach zawodowych i charakteryzuje się nastawieniem na osiągnięcia indywidualne, oczekiwaniem afektywnej neutralności, ograniczeniem komunikowania się do danych zadań (tamże, s. 127).

Inaczej jest w rodzinie i pozostałych sferach życia prywatnego, gdzie panuje orientacja partykularystyczna. Tutaj istotne jest to, że stosunki w rodzinie opierają się na emocjach, a dokonywanie osiągnięć nie stoi na pierwszym planie. Parsons, wyjaśniając proces przejmowania wartości kulturowych i struktur społecznych do systemu osobowości, stale powołuje się na pojęcia zapożyczone z psychoanalizy. Identyfikacja i internalizacja są dla niego ważnymi mechanizmami uczenia się, duże znaczenie przypisuje on superego.

T. Parsons (1969, s. 60) w swoich rozważaniach wiele uwagi poświęca zagadnieniu roli ojca i zastanawia się nad jej symbolicznym znaczeniem. Symbol ojca jest tematem szczególnie interesującym zarówno ze względu na jego rolę w psychoanalizie, jak i z uwagi na duże znaczenie socjologiczne rodziny jako systemu społecznego i analizy jej miejsca w bardziej złożonych strukturach społecznych. Według T. Parsonsa (tamże, s. 61), symboliczne znaczenie ojca było w psychoanalizie jednym z najważniejszych tematów, przynajmniej od chwili zakończenia przez Z. Freuda badań nad kompleksem Edypa. Było to również, częściowo dzięki Z. Freudowi i jego następcom, jedno z podstawowych zagadnień branych pod uwagę podczas wszelkich prób przekształcenia psychoanalizy z teorii osobowości indywidualnej w teorię na poziomie socjokulturowym. Natomiast w podejściu socjologicznym ojciec odgrywa kluczową rolę w strukturze społecznej, nie tylko w małej rodzinie, lecz również we wszystkich systemach pokrewieństwa. Analiza tej roli w zależności od struktury społeczeństwa jest jednym z najważniejszych zagadnień socjologicznych. Kwestię tę można rozważać w czterech aspektach: znaczenie ojca w fazie formowania się osobowości, w życiu jednostki dojrzałej, w rodzinie jako systemie społecznym i w społeczeństwie. T. Parsons definiuje pojęcie ojca nie jako konkretny typ osobowości lub konkretną rolę społeczną, ale jako centralny obiekt pewnego kompleksu symboli. Symbol definiowany jest jakopewien obiekt – fizyczny, społeczny, zdarzenie, izolowany aspekt pewnego obiektu, lub też pewien ich zbiór, któremu jedna lub wiele osób działających przypisuje pewne określone znaczenie i związek z realnymi istotami różnymi od samego symbolu-obiektu (tamże).

T. Parsons (tamże, s. 62) uważa, że tak istotne znaczenie symbolu ojca jest również w pewnym stopniu odnoszone do osobowości. Nowoczesna socjologia umożliwia jego pełniejsze poznanie. W ujęciu freudowskim rola ojca związana jest z powstaniem superego. Ojciec reprezentuje tu z jednej strony to, co ma być szanowane, naśladowane i co ma cieszyć się posłuchem, z drugiej zaś strony budzi lęk i jest obiektem nienawiści. To, jaką postawę przyjmie dziecko, zależy od osobowości ojca i od instytucjonalnego typu jego roli. W tym właśnie kontekście ojciec staje się pierwowzorem „męskości” – jest on jedynym dorosłym mężczyzną, z którym dziecko ma bliski kontakt i silny związek emocjonalny. Dla chłopca jest bezpośrednim wzorem dorosłego mężczyzny, dla dziewczynki zaś – męskim odpowiednikiem kobiecości matki, która jest dla niej wzorem własnej roli. Ojciec jest dla chłopca modelem roli. Właśnie pod tym względem ojciec wywiera silny wpływ nie tyle jako konkretny człowiek, ile jako symbol. Mówiąc o ojcu jako modelu roli lub pierwowzorze męskości, mamy na myśli właśnie jego znaczenie jako symbolu.

Powyższe rozważania teoretyczne, wskazując na istotę roli ojca w rodzinie, zarówno w kontekście społecznym, jak też w odniesieniu do osobowości człowieka, wyznaczają kierunek podejmowania w niniejszej pracy dalszych analiz mających na celu ocenę możliwości pełnienia przez ojca roli rodzicielskiej.

1.2. Role rodzicielskie w świetle teorii systemów społecznych

Przemiany zachodzące we współczesnym świecie obejmują wszystkie dziedziny życia. Z jednej strony dają nadzieję na polepszenie sytuacji życiowej człowieka, z drugiej stwarzają zagrożenie dla współczesnego świata. Istnieje zatem potrzeba przystosowania się do zmieniających się realiów, podjęcia próby integracji i asymilacji tych zmian. Właśnie te potrzeby wzięto pod uwagę, tworząc koncepcję podejścia systemowego.

Niezależnie od postępu w poszczególnych dziedzinach nauki, istniała potrzeba integracji wiedzy. Znalazło to swoje odbicie w pracach L. von Bertalanffy,ego, którego uznaje się powszechnie za twórcę ogólnej teorii systemów (za: B. de Barbaro, 1994, s. 10).

Pozwala ona łączyć pozornie niepowiązane ze sobą zjawiska i zrozumieć, w jaki sposób ze sobą współdziałają.

B. de Barbaro (tamże, s. 11) definiuje system jako „uporządkowaną kompozycję elementów, tworzącą spójną całość”. Według tego autora, istotną właściwością systemu jest to, że jakakolwiek zmiana w danej jego części wpływa na funkcjonowanie pozostałych. Pojęcie systemu jest pojęciem względnym. Elementy wchodzące w skład jakiegoś systemu mogą stanowić równocześnie składniki otoczenia innego systemu. Przez otoczenie systemu rozumiemyten fragment rzeczywistości, który nie jest systemem, a z którym system ten wchodzi lub może wchodzić w jakieś relacje (tamże).

System istnieje zawsze w otoczeniu. System tworzy hierarchię systemów. Każdy system jest częścią większego i tworzy z nim tzw. ekosystem. Hierarchiczne uporządkowanie systemów oznacza, że każdy wyższy poziom systemu zawiera niższe poziomy i jest otoczeniem dla wszystkich systemów niższego poziomu. Charakterystyczną cechą systemu jest to, że elementy tworzące całość wzajemnie na siebie oddziałują i pozostają w dynamicznej równowadze.

G. Labouvie-Vief podaje, żerodzinę możemy traktować jako określony system psychospołeczny, a więc nie jako prosty zbiór jednostek, lecz integralną całość, z jej strukturą, procesami i rolami (za: M. Sitarczyk, 2002, s. 17).

Według M. Radochońskiego (za: tamże), rodzina i osoba zajmują w hierarchii systemów poziom centralny. W odniesieniu do rodziny jednostka jest podsystemem, otoczenie społeczne – nadsystemem. Systemy, które znajdują się na różnych poziomach hierarchii, oddziałują na siebie wzajemnie zgodnie z modelem zależności przyczynowo-skutkowych. Zachowania osób wchodzących w interakcje oddziałują na partnerów interakcji i jednocześnie zachowanie to jest przekształcane przez reakcje partnerów. G. Bateson, obserwując interakcje, wjakie wchodząjednostki, wyróżnił dwa wzory zachowań: zachowania symetryczne i zachowania komplementarne.

Zachowania symetryczne polegają na tym, że partner interakcji odpowiada na zachowanie tego pierwszego zachowaniem, które wzmaga zachowanie poprzedniego […]. Zachowania komplementarne są zachowaniami uzupełniającymi (za: B. de Barbaro, 1994, s. 14).

Istotną rolę w teorii systemów odgrywają wydarzenia, które naruszają równowagę systemu i uruchamiają mechanizmy sprzężenia zwrotnego. W takiej sytuacji system albo zmienia się radykalnie, albo powraca do poprzedniego stanu. Przykładem takiej zmiany w rodzinie może być rozwód i będące jego konsekwencją odejście jednego z rodziców. Zarówno dziecko, jak i rodzic, który będzie sprawował nad nim opiekę, stają przed koniecznością przystosowania się do nowej sytuacji. Zmieniają się relacje między rodzicami, co oczywiście powoduje zmianę stosunków rodziców i dziecka.

Według B. de Barbaro (tamże, s. 16), bardzo ważnym elementem związanym z odgrywaniem ról rodzicielskich w świetle teorii systemów jest to, że każda rodzina ma określone granice zewnętrzne, dzielące ją od otoczenia społecznego, jak również wewnętrzne, które istnieją między poszczególnymi podsystemami. W rzeczywistości granice te są określane jako reguły uczestnictwa w danym systemie. Rodziny różnią się pod względem elastyczności i przepuszczalności owych granic. Jeżeli granice są zbyt sztywne, to członkowie rodziny mogą mieć trudności z przystosowaniem się do nowej sytuacji; granice zbyt przepuszczalne mogą spowodować nadmierną ingerencję osób spoza systemu (M. Radochoński, 1988; B. de Barbaro, 1994; J. Bradshaw, 1994). Na kształt granic i charakter systemu rodziny istotny wpływ mają procesy komunikowania się, wartości, aspiracje i postawy jej członków, ich zdolność odnalezienia się w nowej sytuacji i przystosowania się do pełnienia nowych ról oraz ich cechy osobowościowe. W każdym systemie podział ról rodzinnych jest płynny i może ulegać zmianom.