Strona główna » Literatura faktu, reportaże, biografie » Sejm Żydów litewskich

Sejm Żydów litewskich

5.00 / 5.00
  • ISBN:
  • 978-83-8002-039-9

Jeżeli nie widzisz powyżej porównywarki cenowej, oznacza to, że nie posiadamy informacji gdzie można zakupić tę publikację. Znalazłeś błąd w serwisie? Skontaktuj się z nami i przekaż swoje uwagi (zakładka kontakt).

Kilka słów o książce pt. “Sejm Żydów litewskich

Sejm Żydów litewskich (waad litewski) był centralną reprezentacją żydowską na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Działał przez prawie półtora wieku (1623-1764), a jego aktywność dotyczyła wszystkich sfer życia społeczeństwa żydowskiego. Podejmował szeroko zakrojone działania na rzecz ogółu Żydów litewskich na sejmach i sejmikach szlacheckich, na dworze królewskim, w sądach nieżydowskich, na dworach magnackich. Książka pokazuje nie tylko działalność samej instytucji, ale i różnorodne procesy i zjawiska zachodzące wewnątrz społeczeństwa żydowskiego, a także funkcjonowanie Żydów jako odrębnej grupy stanowej, kierującej się poczuciem wspólnoty ponadlokalnej.

Anna Michałowska-Mycielska jest pracownikiem Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się historią i kulturą Żydów w dawnej Rzeczypospolitej. Opublikowała książki: "Między demokracją a oligarchią. Władze gmin żydowskich w Poznaniu i Swarzędzu (od połowy XVII do końca XVIII wieku)", Warszawa 2000; "Gminy żydowskiew dawnej Rzeczypospolitej. Wybór tekstów źródłowych", Warszawa 2003; "Pinkas kahału swarzędzkiego (1734-1830)", Warszawa 2005; "Sejmy i sejmiki koronne wobec Żydów. Wybór tekstów źródłowych", Warszawa 2006; "The Jewish Community. Authority and Social Control in Poznań and Swarzędz 1650-1793", Wrocław 2008.

Polecane książki

• Zasady komponowania• Katalog gatunków do polskich ogrodów• 99 gatunków roślin cebulowych, jednorocznych oraz bylinSkorzystaj z porad i wprowadź kolor do ogrodu!Dlaczego warto założyć ogród kwiatowy? Powodów jest wiele: zachwyca pięknymi barwami prawie przez cały sezon, nie jest trudny w założeniu ...
Sylwester 2004 roku, Warszawa. Umierający na raka mężczyzna ogląda w samotności telewizję, kiedy do jego mieszkania włamuje się dwóch bandytów. Nie chcą pieniędzy. Szukają tajemniczej koperty ZO171270. Gospodarz nie domyśla się, dlaczego jej zawartość stała się cenna. Kiedy napastnicy dostają to, po...
Ze „Wstępu” do tekstu „O początkach narodu Longobardów”: (…) Gdzieś w latach siedemdziesiątych lub osiemdziesiątych VII wieku, prawdopodobnie w jednych z miast lub klasztorów północnej Italii, będącej centralnym obszarem królestwa Longobardów, pewien nieznany z imienia i raczej średnio wykształcony ...
Buduj swój wizerunek profesjonalnie, skorzystaj ze sprawdzonej wiedzy zawartej w tej książce! Na to, jak jesteśmy odbierani przez innych, pracujemy przez całe życie. Chcemy tego, czy nie wciąż  dostarczamy ludziom informacji na swój temat i wywołujemy w nich emocje pozytywne lub ...
"Spółka z o.o. Prawo, zarządzanie, finanse, PR, marketing" to biuletyn dla prezesów i członków zarządu spółek z o.o., którym zależy, by: • uniknąć płacenia własnym majątkiem za źle zinterpretowane i źle zastosowane przepisy dotyczące spółek z o.o., • wiedzieć, co ustawodawca na pewno miał na myśli p...
Książka zawiera całościowe omówienie regulacji prawa zagospodarowania przestrzeni, czyli: planowania przestrzennego, prawa budowlanego, publicznoprawnej ingerencji w reżim prawny nieruchomości. Oryginalne analizy prawne przedstawione w publikacji stanowić mogą istotne wskazówki co do ...

Poniżej prezentujemy fragment książki autorstwa Anna Michałowska-Mycielska

Copyright © by Anna Michałowska-Mycielska
& Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2014

Wydanie elektroniczne
Warszawa 2014

Redakcja i korekta

Regina Gromacka

Projekt okładki i strony
tytułowej

Anna Piwowar

Na okładce: synagoga
w Zabłudowie. Zdjęcia ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN.

Przygotowanie książki umożliwił
grant Narodowego Centrum Nauki (projekt nr N N108 093738)

ISBN ePub 978-83-8002-039-9

ISBN mobi 978-83-8002-043-6

Wydawnictwo Akademickie DIALOG

00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./ faks: 22 620 87 03

e-mail: redakcja@wydawnictwodialog.pl

http://www.wydawnictwodialog.pl

Plik ePub przygotowała firma eLib.pl

al. Szucha 8, 00-582 Warszawa

e-mail: kontakt@elib.pl

www.eLib.pl

Wstęp

Książka ta poświęcona jest sejmowi Żydów
litewskich (waadowi litewskiemu) – naczelnemu organowi samorządu
i centralnej reprezentacji społeczności żydowskiej zamieszkałej na
terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ta fundamentalna instytucja
nie doczekała się do tej pory monografii, a wiele aspektów jej
funkcjonowania nie zostało w ogóle zbadanych.

Znaczenia tej instytucji nie sposób przecenić. Waad
litewski funkcjonował permanentnie przez niemal półtora wieku
(1623–1764), a jego działalność dotyczyła dosłownie wszystkich
sfer życia społeczeństwa żydowskiego na Litwie. Przede wszystkim
jednak podejmował szeroko zakrojone działania na rzecz ogółu
Żydów litewskich – jego przedstawiciele byli aktywni na sejmach
i sejmikach szlacheckich, na dworze królewskim, w trybunałach i sądach
nieżydowskich i na dworach magnackich. Warto przy tym zwrócić uwagę
na umiejętność definiowania przez starszyznę waadu zarówno potrzeb
całej wspólnoty Żydów litewskich, jak i potencjalnych zagrożeń,
a nie kierowanie się tylko lokalnymi i doraźnymi sprawami.

Podjęcie badań nad waadem litewskim było możliwe
dzięki temu, że zachował się tekst jego pinkasu, czyli księgi
protokołów. Jest to obszerne, unikalne źródło, pokazujące uchwalane
przez waad zarządzenia oraz podejmowane działania. Funkcjonowanie
waadu znalazło również odbicie w wielu źródłach nieżydowskich:
księgach Metryki Litewskiej, księgach grodzkich, sądowych, archiwaliach
miejskich i dominialnych.

Dzięki temu można szczegółowo odtworzyć
funkcjonowanie instytucji samorządu żydowskiego (zarówno samego
waadu, jak i gmin) na Litwie – mechanizmy ich działania, stosowane
procedury administracyjne i sądownicze, a także pojawiające
się nadużycia. Warto przy tym podkreślić, że w przypadku waadu
koronnego jest to dużo trudniejsze, ponieważ jego pinkas nie zachował
się.

Badania nad waadem litewskim mają jeszcze dwa
ogólniejsze aspekty. Po pierwsze pokazują szersze procesy zachodzące
wewnątrz społeczeństwa żydowskiego w XVII i XVIII w. Chodzi
o takie zjawiska jak oligarchizacja władzy, narastanie fiskalizmu,
zmiana struktury zawodowej, godzenie wymogów prawa żydowskiego
z funkcjonowaniem w nieżydowskim otoczeniu, ferment religijny po
połowie XVII w. oraz istnienie sporej grupy ludności „wymykającej
się” władzy instytucji żydowskich. Można przypuszczać, że
w dużym stopniu zjawiska te dotyczyły również Żydów koronnych.

Po drugie badania te pokazują, jak funkcjonowali Żydzi
w strukturze państwa stanowego. Stanowili oni bowiem odrębny stan
i posiadali własne instytucje centralne, które podejmowały skuteczne
działania, aby zapewnić ludności żydowskiej bezpieczeństwo i dobre
warunki egzystencji. Reprezentując tę społeczność na zewnątrz,
waad znajdował się między światem żydowskim a nieżydowskim. Elita
społeczności żydowskiej musiała orientować się w mechanizmach
funkcjonowania państwa i w ramach swojej działalności samorządowej
sprawnie poruszać się w świecie nieżydowskim. Starszyzna waadu
litewskiego intensywnie współpracowała z magnatami piastującymi
często najważniejsze urzędy państwowe. Waad był nie tylko
instytucją samorządu żydowskiego, lecz jednocześnie częścią
państwowego aparatu skarbowego. Zasadniczo bronił się przed ingerencją
nieżydowską w swoje wewnętrzne sprawy, z drugiej jednak strony
dopuszczał możliwość odwołania się do władz nieżydowskich
w takich kwestiach, jak pobór podatków, egzekucja długów,
sądownictwo. Wydaje się, że nie do utrzymania jest tradycyjny,
utrwalony zwłaszcza w starszej historiografii obraz waadu działającego
niezależnie i na uboczu, kontaktującego się ze światem nieżydowskim
tylko sporadycznie i wyłącznie w kwestiach fiskalnych.

Funkcjonowanie waadu litewskiego starałam się
pokazać w szerszym kontekście, uzasadniającym wydawane zarządzenia
czy podejmowane działania. Trudności przysparzała rozległość
i wielowątkowość tematu, dotykającego właściwie wszystkich aspektów
i sfer życia Żydów litewskich. Rozmaite tropy prowadziły do wielu
zagadnień gospodarczych, społecznych i religijnych wykraczających
poza ramy tej książki, toteż odnośną literaturę wskazywałam
jedynie w przypisach. Ponadto wiele zagadnień pojawiających się
w książce wymaga odrębnych badań – dotyczy to przede wszystkim
kwestii demograficznych i skarbowych. Unikałam – jeśli nie było
to absolutnie konieczne – porównań z waadem koronnym i opisywania
tej instytucji.

Żydom litewskim historycy poświęcali znacznie mniej
uwagi niż Żydom koronnym[1]. W pracach dotyczących ludności żydowskiej w dawnej
Rzeczypospolitej Żydzi litewscy na ogół wzmiankowani są lakonicznie,
na marginesie rozważań dotyczących Żydów koronnych. Niewiele
prac dotyczy wyłącznie żydowskiej Litwy i zazwyczaj obejmują one
kilka stuleci, okres nowożytny traktując bardzo ogólnie. Do tych
ostatnich należą opracowania Augustinasa Janulaitisa[2], Mashy Greenbaum[3], Solomonasa Atamukasa[4] i Dovida Katza[5]. Inny typ publikacji stanowią zbiory artykułów o Żydach
na Litwie, z których zazwyczaj pierwszy dotyczy okresu średniowiecza
i nowożytności. Przykładem są teksty Marka Wisznicera[6], Israela Klausnera[7] i Dowa Lewina[8].

Historii Żydów litewskich w okresie średniowiecza
i początków nowożytności poświęcona jest praca Siergieja
Aleksandrowicza Bierszadskiego, której ramy chronologiczne
są znacznie szersze niż to ujmuje tytuł i sięgają końca
XVIII wieku[9]. Okresu nowożytnego dotyczą prace Jurgity
Šiaučiūnaitė-Verbickienė[10]. Autorka nie sięga jednak do źródeł i literatury
w języku hebrajskim i jidysz, w znacznej mierze opierając się na
źródłach i literaturze w języku polskim i rosyjskim, co nieraz
powoduje powielanie błędów i nieścisłości. Wielu aspektom
funkcjonowania Żydów w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII–XVIII wieku poświęcona jest nieopublikowana praca doktorska Marii
Cieśli[11].

Osadnictwo żydowskie na Litwie było późniejsze
niż na terenie Korony. Gminy żydowskie w Wielkim Księstwie
Litewskim funkcjonowały co najmniej od XIV wieku. Wielki książę
Witold wydał przywileje dla Żydów litewskich: brzeskich w 1388 r.
i grodzieńskich w 1389 r.[12], potwierdzane później przez kolejnych władców. Pod koniec
XIV w. na Litwie istniały gminy żydowskie w Brześciu i Grodnie
oraz w Trokach (zamieszkanych przez Karaimów)[13].

W 1495 r. Żydzi zostali wypędzeni z Wielkiego
Księstwa Litewskiego[14]. Wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk
nakazał odebrać Żydom majątki i dzierżawy oraz przekazać je
chrześcijanom, chyba że Żydzi zdecydują się przyjąć katolicyzm lub
prawosławie[15]. Król Jan Olbracht zezwolił wygnańcom na osiedlenie
się w miastach Korony, najpierw w Ratnie w ziemi chełmskiej,
a w 1498 r. również w innych miastach, gdzie mieli się
cieszyć takimi samymi prawami jak miejscowi Żydzi[16]. Po ośmiu latach wygnania, w 1503 r., Aleksander wydał
zgodę na powrót Żydów na Litwę, zagwarantował im także zwrot
majątków pod warunkiem pokrycia kosztów inwestycji poczynionych przez
osoby, którym przekazano te majątki w 1495 r. Można przypuszczać,
że rokowania w sprawie powrotu na Litwę prowadziła reprezentacja
Żydów, która zobowiązała się do wystawienia na służbę
hospodarską oddziału 1000 konnych. Jednakże już w 1503 r. gminy
wystąpiły do Aleksandra z prośbą o zwolnienie z tego obciążenia
i uzyskały jego zgodę[17]. Można przypuszczać, że była to zamiana na podatek
pieniężny i właśnie wtedy nałożony został na Żydów litewskich
obowiązek płacenia specjalnego podatku, zwanego „powrotnym”. Trudno
określić, jak żywa była pamięć o wypędzeniu w świadomości
Żydów litewskich. Choć nigdzie w postanowieniach waadu litewskiego nie
przywoływano tego wydarzenia wprost, można przypuszczać, że ogólne
sformułowanie o chęci uniknięcia zagrożenia dla wszystkich Żydów
w państwie litewskim kryło obawę przed ponownym wygnaniem.

W pierwszej połowie XVI w. do Wielkiego Księstwa
Litewskiego napływali emigranci żydowscy z państw niemieckich
i z Czech[18]. Żydzi osiedlali się w nowych ośrodkach; w dekrecie
królewskim z 1529 r. wymienione zostały gminy w następujących
miastach królewskich: Trokach, Grodnie, Pińsku, Brześciu, Kobryniu,
Klecku, Łucku, Włodzimierzu i Nowogródku, a w 1551 r. Żydzi
wzmiankowani byli także w Tykocinie, Słonimiu, Mścibowie,
Krzemieńcu, Połocku, Witebsku i Mereczu[19]. Żydzi ze „starszych” gmin zasiedlali mniejsze
miejscowości, dając początek nowym ośrodkom, przy czym ruch ten
skierowany był przede wszystkim w kierunku północno-wschodnim. Jak
pisze Mordechaj Nadav, Żydzi litewscy od powrotu z wygnania do połowy
XVI w. mieli prawo nabywać, posiadać i czerpać zyski z ziemi,
a położenie prawne tych, którzy posiadali ziemię, było bardzo
korzystne, przy czym niektóre pojedyncze osoby uzyskiwały takie prawa
jak szlachta. Po 1569 r., kiedy posiadanie przez Żydów ziemi stało się
niemożliwe, działali oni jako pośrednicy i dzierżawcy[20].

Egzystencją Żydów na Litwie zachwiały wydarzenia
połowy XVII w., kiedy wiele gmin zostało spustoszonych, zaś inne
się wyludniły. Natan Hanower, żydowski kronikarz wydarzeń połowy
XVII w., odnotował, że mieszkańcy Litwy uciekli do gminy wileńskiej
i grodzieńskiej, gdzie wrogowie nie dotarli, natomiast wiele innych
gmin zniszczono, a ich mieszkańców wymordowano. „Mieszkańcy
św. gm. Słucka, Pińska i Brześcia Litewskiego – pisze Hanower –
uciekli częścią do Wielkopolski, częścią do Gdańska nad morzem
i rzeką Wisłą. Biedny lud pozostały w Brześciu i Pińsku zginął
w obronie wiary w liczbie kilkuset osób; podobny los spotkał żydów
blizko Pińska na błoniach”[21]. Żydzi litewscy ucierpieli szczególnie w czasie wojny
z Moskwą w latach 1654–1667. Spustoszeń dopełniły epidemia
dżumy w latach 1655–1660 oraz bieda i głód. Przeciwko Żydom
wysuwano oskarżenia o współpracę z wrogiem, czemu często
towarzyszyły próby pozbawienia lub ograniczenia przywilejów,
odebrania nieruchomości lub wygnania z miast. Generalnie jednak
pozycja Żydów w połowie XVII w. była o wiele silniejsza niż na
przełomie XV i XVI w., dlatego próby podważenia ich stanu posiadania
skończyły się niepowodzeniem.

Żydzi litewscy stanowili ważny obszar diaspory
aszkenazyjskiej. Jednakże oszacowanie ich liczby w Wielkim Księstwie
Litewskim nastręcza wielu trudności, co jest spowodowane brakiem
źródeł statystycznych (w związku z ryczałtowo płaconymi
podatkami), a także charakterem źródeł skarbowych. Dyspartymenty
(coroczne podziały) pogłównego, ze względu na złożony charakter
rozliczeń, nie mogą być traktowane jako materiał do badania
liczebności poszczególnych ośrodków żydowskich[22].

Dla drugiej połowy XVI w. najbardziej wiarygodne
wydają się szacunki Siergieja Bierszadskiego, oceniającego
liczbę Żydów w Wielkim Księstwie Litewskim na 10 000–12 000[23]. Jest to zbliżone do wyników najnowszych badań Jurgity
Šiaučiūnaitė-Verbickienė, która podaje, że w 1563 r. mieszkało
na Litwie 14 000, a w 1566 r. – 15 000 Żydów[24]. Warto zauważyć, że powyższe liczby odnoszą się
do terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego sprzed 1569 r. i obejmują
dość liczne skupiska żydowskie na Wołyniu. Dla połowy XVII w. Maria
Cieśla wylicza, analizując taryfę dymów z 1650 r., sporządzoną po
uchwaleniu nowego podatku podymnego, że w Wielkim Księstwie Litewskim
mieszkało około 20 000 Żydów (stanowiących 0, 51% ogółu ludności,
a 3, 5% ludności miejskiej)[25]. Powolny rozwój demograficzny został zahamowany
w połowie XVII w. w związku z powstaniem Chmielnickiego, najazdem
szwedzkim, a zwłaszcza okupacją moskiewską. Ogólnie rzecz biorąc,
w trakcie działań mniej ucierpiały dobra prywatne, bardziej zaś miasta
królewskie, a więc te, w których znajdowały się największe gminy
żydowskie. W tym okresie Litwa stała się również terenem wzmożonej
emigracji żydowskiej w związku z napływem uciekinierów z Ukrainy,
co spowodowało znaczny wzrost populacji żydowskiej w poszczególnych
ośrodkach. Analizując taryfy pogłównego generalnego, uchwalonego dla
Litwy po raz pierwszy w 1676 r., Maria Cieśla podaje liczbę 12 000
Żydów w drugiej połowie XVII w.[26] Dane dla poszczególnych miejscowości z pierwszej
połowy XVIII w. pokazują stały wzrost liczby ludności żydowskiej
we wszystkich ośrodkach. To, że Żydzi w mniejszym stopniu odczuli
konsekwencje wojny północnej i panującej wówczas zarazy, tłumaczone
jest mobilnością tej społeczności w sytuacji zagrożenia oraz
inwestowaniem w łatwiejsze do ocalenia ruchomości (takie jak metale
szlachetne, biżuteria, gotówka), a w konsekwencji dysponowaniem po
zakończeniu działań wojennych większymi kapitałami niż mieszczanie
chrześcijańscy[27]. Spis przeprowadzony w latach 1764–1765, w wyniku reform
sejmu konwokacyjnego, był pierwszym ogólnym spisem mogącym stanowić
podstawę do badań demograficznych. Odnotował on 430 009 Żydów
w Koronie i 157 649 w Wielkim Księstwie Litewskim (stanowiących 27%
ludności całej Rzeczypospolitej)[28], przy czym osobny problem stanowi liczba niemowląt
oraz osób zatajonych[29]. Dane spisu 1764–1765 pokazują dziesięciokrotny wzrost
populacji żydowskiej na Litwie w ciągu jednego stulecia. Mechanizm
tego skoku demograficznego nie został do tej pory zadowalająco
wyjaśniony.

Osadnictwo żydowskie na Litwie miało nieco inny
charakter niż na terenie Korony. W XVI w. Żydzi osiedlali się
i zakładali gminy w miastach królewskich, a od końca tamtego stulecia
pojawiła się tendencja do osiadania w miastach i miasteczkach
prywatnych, co wiązało się z zakładaniem nowych ośrodków
i oferowaniem przez ich właścicieli korzystnych warunków osadnikom,
w tym także Żydom. Początkowo ludność żydowska koncentrowała
się na południowo-zachodnich terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego
(w pobliżu największej, centralnej gminy brzeskiej), z czasem
przesuwając się w kierunku północnym (pierwszy przywilej dla
Żydów w Wilnie został wydany w 1629 r.) i – w mniejszym stopniu
– wschodnim. Migracja na wschód związana była z tendencją do
osiedlania się na terenach słabo zurbanizowanych i gorzej rozwiniętych
gospodarczo. W XVIII w. ważnym obszarem osadnictwa żydowskiego stała
się Żmudź, gdzie wcześniej liczba Żydów była znikoma. Powyższym
kierunkom rozwoju osadnictwa żydowskiego towarzyszyła wyraźna tendencja
do przenoszenia się z dóbr królewskich do dóbr prywatnych –
szlacheckich i magnackich, gdzie protekcja właścicieli stwarzała
dogodne warunki do zamieszkiwania i prowadzenia działalności
gospodarczej.

W okresie nowożytnym większość Żydów litewskich
zamieszkiwała ośrodki miejskie, przy czym zaledwie kilka z nich
było dużymi miastami. Jak pokazują badania Shaula Stampfera, oparte na
spisie z 1764 r., dla żydowskiego osadnictwa na Litwie charakterystyczna
była koncentracja w średniej wielkości gminach, liczących 500–1000
mieszkańców[30]. W porównaniu z terenami koronnymi na Litwie znacznie
większą rolę odgrywało osadnictwo żydowskie na terenach wiejskich,
przy czym odsetek ludności wiejskiej był równomierny na terenie
całego Wielkiego Księstwa Litewskiego (w Koronie wahał się od
bardzo niewielkiego do 50%). Jak szacuje Maria Cieśla, około 60%
Żydów litewskich stanowiło ludność miejską, zajmującą się
handlem i rzemiosłem, a 40% stanowili arendarze – mieszkańcy
niewielkich miasteczek i wsi[31].

Kultura Żydów litewskich rozwinęła wiele
specyficznych cech: odmienne były tradycje, dialekt jidysz, liturgia,
duchowość i mentalność. Miało to bezpośredni wpływ na charakter
jesziw, na racjonalny chasydyzm (Chabad) oraz na zaangażowanie Żydów
litewskich w ruch haskali (oświecenia)[32]. Wszystko to nadawało żydowskiej społeczności na
Litwie charakterystyczny, łatwo odróżnialny rys, czego wyrazem
było określenie „litwacy”, często używane z odcieniem
pejoratywnym.

Jidysz używany na co dzień przez Żydów
litewskich znacznie odbiegał od tego, którym mówili Żydzi
polscy. Jidysz litewski bądź litwacki (zwany też dialektem-o,
dialektem północno-wschodnim lub północnym) różnił się
fonetycznie (inaczej wymawiano samogłoski), w zakresie rodzajów
gramatycznych rzeczowników (brak rodzaju nijakiego, zmienione
rodzaje niektórych rzeczowników), posiadał też liczne regionalizmy
leksykalne[33].

Litwa, a zwłaszcza Wilno, stanowiła w okresie
nowożytnym ważny rejon nauki rabinicznej w świecie aszkenazyjskim,
a tutejsze jesziwy wykształciły wielu wybitnych rabinów
zachodnioeuropejskich. Charakterystyczny dla jesziw litewskich
był nieco odmienny charakter studiów. Metoda egzegezy zwana
pilpul była co prawda uznawana na Litwie, ale
nie stanowiła podstawy studiów talmudycznych, a przede wszystkim
nie traktowano jej jako sposobu rozwiązywania ważnych problemów
prawnych. Stosowana była natomiast jako sztuka oratorska, zwłaszcza
przez wędrownych kaznodziejów. Dla studiów litewskich typowe było
szukanie właściwego znaczenia tekstu i rozwiązywanie sprzeczności
w tekstach na tyle, na ile pozwalała na to logika. To spowodowało
wykształcenie się w folklorze żydowskim dwóch typów uczonych:
„polskiego” – ekscytującego się i lubiącego „gładkie”
wyjaśnienia oraz „litewskiego” – sceptycznego, skoncentrowanego
na faktach i domagającego się logicznych argumentów.

Odmienna sytuacja polityczno-gospodarcza oraz
duchowość Żydów litewskich spowodowały, że napływający z Podola
i Wołynia chasydyzm był na Litwie zupełnie inaczej pojmowany
i przyjmowany. Odwrócenie się od studiów talmudycznych i skoncentrowanie
na modlitwach, krytyka panujących zwyczajów i tradycji religijnych
oraz zmiany w liturgii (wprowadzenie sefardyjskiej wersji modlitw)
postrzegane były przez Żydów litewskich jako naruszenie panującego
porządku religijnego. Dodatkowo odstraszała ich działalność
Izraela Baal Szem Towa i jego uczniów jako cudotwórców, wizjonerów
i uzdrawiaczy, kolidująca z racjonalnym sposobem myślenia Żydów
litewskich[34].

Na ten specyficzny charakter żydowskiej Litwy
i tożsamość Żydów litewskich z pewnością miały wpływ odrębne
struktury samorządowe i działalność odrębnej instytucji centralnej,
jaką był waad litewski.

Źródła żydowskie, przede wszystkim pinkas waadu
litewskiego, pokazują zarówno silne poczucie więzi Żydów z terenów
Litwy, jak i poczucie odrębności, kształtowane przede wszystkim
w zetknięciu z Żydami koronnymi. Litwa określana była w nich
jako kraj czy kraje litewskie (hebr. medinat,
l. mn. medinot Lita), wyraźnie oddzielone od kraju
czy krajów polskich (hebr. medinat, l. mn. medinot Polin). Wspólne interesy i potrzeby, określane
w zarządzeniach waadu jako „wspólne dobro”, powodowały, że
mniejsze jednostki autonomiczne, czyli okręgi i gminy, mniej lub
bardziej harmonijnie ze sobą współpracowały. Jedynie w przypadku
największych kataklizmów i zagrożenia, jakie nastąpiły na przykład
w połowie XVII w., interesy „litewskie” schodziły na drugi plan
wobec interesów „ogólnożydowskich”.

Przeprowadzona w ramach pracy nad książką kwerenda
objęła materiały archiwalne, przechowywane w Grodnie, Jerozolimie,
Kijowie, Krakowie, Lwowie, Mińsku, Moskwie, Nowym Jorku, Warszawie
i Wilnie. Pracownikom tamtejszych archiwów i bibliotek bardzo dziękuję
za pomoc. Poszukiwania archiwalne i prace nad książką umożliwił
mi grant Narodowego Centrum Nauki.

Wiele zainteresowania i życzliwości okazali moim
badaniom koledzy z mojego macierzystego Instytutu Historycznego
Uniwersytetu Warszawskiego, którym zawdzięczam inspirujące uwagi
i wskazówki. Szczególną wdzięczność winna jestem trzem osobom: Marii
Cieśli, Adamowi Kaźmierczykowi i Andrzejowi Zakrzewskiemu, którzy
dzielili się ze mną swoimi znaleziskami archiwalnymi i wskazywali mi
drogi dalszych poszukiwań.

[1] Najważniejsze
prace dotyczące historii Żydów litewskich omawia Egidijus
Aleksandravičius (Žydai lietuvių istoriografijoje,
[w:] Vilniaus Gaonas ir žydų kultūros keliai. Tarptautinės
mokslinės konferencijos medžiaga Vilnius, 1997 m. rusėjo 10–12
d., Vilnius 1999, s. 9–16).

[2] A. Janulaitis, Žydai Lietuvoje. Bruožai
iš Lietuvos visuomenes istorijos XIV–XIX amž., Kaunas
1923. Jeden z rozdziałów książki (s. 49–60) poświęcony jest
waadowi litewskiemu i jego ustawodawstwu.

[3] M. Greenbaum,
The Jews of Lithuania. A Story of a Remarkable Community
1316–1945, Jerusalem 1995.

[4] S. Atamukas, Jewriei w Litwie XIV–XX
wieka, Wilnjus 1990; Lietuvos žydų
kelias. Nuo XIV amžiaus iki XX a. pabaigos, Vilnius 1998;
Juden in Litauen. Ein geschichtlicher Überblick vom 14. bis
20. Jahrhundert, Konstanz 2000.

[5] D. Katz,
Lithuanian Jewish Culture, Vilnius 2004. Jeden
z rozdziałów książki (s. 73–84) poświęcony jest waadowi
litewskiemu.

[6] M. Wisznicer, Di geszichte fun Jidn
in Lite fun mitlalter biz der erszter welt-milchome (algemajner
iberblik) [Historia Żydów na Litwie od średniowiecza do
I wojny światowej (zarys ogólny)], [w:] Lite [Litwa],
red. M. Sudarski, U. Kacenelenbogn, I. Kisin, t. 1, Nju Jork 1951,
kol. 43–88.

[7] I. Klausner,
Toldot ha-Jehudim be-Lita. [Historia Żydów na
Litwie], [w:] Jahadut Lita [Żydzi litewscy], t. 1,
Tel Awiw 1959, s. 23–73 (Me-ha-mea ha-arba esre ad sznat
1795 [Od XIV wieku do 1795 roku]).

[8] D. Lewin,
Prakim be-toldot ha-Jehudim be-Lita [Rozdziały
nt. historii Żydów na Litwie], [w:] Pinkas
ha-kehilot. Lita [Księga gmin. Litwa], red. D. Lewin,
Jeruszalajim 1996, s. 1–106.

[9] S.A. Bierszadskij,
Litowskije jewriei. Istorija ich juridiczeskago
i obszczestwiennago położenija w Litwie ot Witowta do lublinskoj unii,
1388–1569 g., S. Pietierburg 1883.

[10] Główne
tezy pracy doktorskiej Jurgity Šiaučiūnaitė-Verbickienė zawarte są
w broszurze: Žydai Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystė
svisuomenėje: Sugyvenimo aspektai, Vilnius 2004. Na
podstawie pracy doktorskiej powstała książka Žydai
Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės visuomenėje. Sambūvio
aspektai, Vilnius 2009. Jurgita Šiaučiūnaitė-Verbickienė
jest również autorką kilku artykułów o Żydach litewskich w okresie
nowożytnym: Žydai XVI a. pirmosios pusės LDK visuomenėje:
skaičiai, statusas, požiūriai, [w:] Kultūros
istorijos tyrinėjimai. Straipsnių rinkinys, t. 5,
Vilnius 1999, s. 378–441; Žydai, [w:]
Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos Kultũra. Tyrinėjimai
ir vaizdai, red. V. Ališauskas, L. Jovaiša, M. Paknys,
R. Petrauskas, E. Raila, Vilnius 2001, s. 796–809 (polski przekład:
Żydzi, [w:] Kultura Wielkiego Księstwa
Litewskiego. Analizy i obrazy, oprac. V. Ališauskas,
L. Jovaiša, M. Paknys, R. Petrauskas, E. Raila, Kraków 2006,
s. 886–902).

[11] M. Cieśla, Żydzi
w Wielkim Księstwie Litewskim 1632–1764. Sytuacja prawna, demografia,
działalność gospodarcza, Warszawa 2010 (nieopublikowana
praca doktorska).

[12] S.A. Bierszadskij,
Priwilegii wielikago kniazia Witowta litowskim jewriejam
(Otrywok iz izsledowanija o juridiczeskom i obszczestwiennom położenii
jewriejew w Litwie ot wriemien Witowta do lublinskoj unii),
„Woschod” 1882, cz. I: nr 7–8, s. 89–120; cz. II: nr 9–10,
s. 194–221; cz. III: nr 11–12, s. 41–55.

[13] S.A. Bierszadskij, Litowskije
jewriei…, s. 345.

[14] Jak zauważa Hanna Zaremska,
takie krótkotrwałe wygnania, motywowane chęcią czerpania zysków
z zajęcia majątków żydowskich, były szeroko stosowaną przez władców
praktyką, spotykaną w Europie Zachodniej, w Austrii, Czechach i na
Węgrzech (H. Zaremska, Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina
krakowska, Warszawa 2011, s. 494–495).

[15] W literaturze funkcjonują
różne interpretacje przyczyn tego wygnania. Krzysztof Pietkiewicz
podkreśla znaczenie czynników ideologicznych – dążenie do jedności
wyznaniowej w państwie (K. Pietkiewicz, Wielkie Księstwo
Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka. Studia nad dziejami
państwa i społeczeństwa na przełomie XV i XVI wieku,
Poznań 1995, s. 162–163). Polemizuje z nim Grzegorz Błaszczyk,
wysuwając na pierwszy plan motywy ekonomiczne – chęć zapełnienia
pustek w skarbie wielkoksiążęcym (G. Błaszczyk, Litwa na
przełomie średniowiecza i nowożytności 1492–1569, Poznań
2002, s. 221). Stefan Gąsiorowski przytacza inny motyw ekonomiczny
– chęć skasowania długów zaciągniętych u bankierów żydowskich
jeszcze przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Podaje też jeszcze inną
interpretację, która tłumaczy działania Aleksandra nienawiścią
do Żydów, spowodowaną czarami i doprowadzeniem do bezpłodności
jego żony Heleny, leczonej przez Żydówkę (S. Gąsiorowski,
Karaimi w Koronie i na Litwie w XV–XVIII wieku,
Kraków–Budapeszt 2008, s. 178–179).

[16] Dyplomataryusz dotyczący Żydów w dawnej
Polsce na źródłach archiwalnych osnuty (1388–1782),
wyd. M. Bersohn, Warszawa 1910, nr 397, s. 222.

[17] K. Pietkiewicz, Wielkie
Księstwo Litewskie…, s. 164.

[18] S. Atamukas, Jewriei
w Litwie…, s. 13.

[19] S.A. Bierszadskij,
Litowskije jewriei…, s. 346.

[20] M. Nadav, Jewish Ownership of Land and
Agricultural Activity in 16th Century Lithuania, „Scripta
Hierosolymitana”, t. 38: Studies in the History of the Jews
in Old Poland in Honor of Jacob Goldberg, red. A. Teller,
Jerusalem 1998, s. 161–165.

[21] Natan
Hanower, Jawein Mecula. Kroniki, opisy
i elegie hebrajskie z czasów Chmielnickiego, oprac. M. Bałaban,
„Ruś” I, 1911, z. 3, s. 285.

[22] Próba potraktowania dyspartymentów pogłównego jako
spisu podatników oraz odtworzenia na ich podstawie mapy skupisk
żydowskich, podjęta dla Korony przez Judith Kalik, doprowadziła
autorkę do wielu błędnych spostrzeżeń (J. Kalik, Scepter
of Judah. The Jewish Autonomy in the Eighteenth-Century Crown
Poland, Leiden–Boston 2009). Zob. recenzja tej publikacji
autorstwa Adama Kaźmierczyka (KH 118, 2011, z. 3, s. 577–583).

[23] S.A. Bierszadskij, Litowskije
jewriei…, s. 334–335. Chaim Hilel Ben-Sasson szacuje
– wszystko wskazuje, że o wiele za wysoko – liczbę Żydów
w Wielkim Księstwie Litewskim w 1578 r. na 27 000 (H.H. Ben-Sasson,
Lithuania. A Province of Jewish Society and Culture Crystalized
in Modern Times, [w:] H.H. Ben-Sasson, Trial and
Achievement. Currents in Jewish History (from 313), Jerusalem
1974, s. 168; zob. także inną wersję tego tekstu: H.H. Ben-Sasson,
Lithuania: The Structure and Trends of its Culture,
Encyclopaedia Judaica Year Book 1973, Jerusalem 1973, s. 120).

[24] J. Šiaučiūnaitė-Verbickienė, Žydai
Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės visuomenėje. Sambūvio
aspektai…, s. 341.

[25] M. Cieśla,
Żydzi w Wielkim Księstwie Litewskim…,
s. 200–208. Autorka podkreśla jednak, że w niektórych ośrodkach
odsetek ludności żydowskiej był znacznie wyższy, np. w Pińsku
w 1648 r. wynosił ok. 20% (s. 208).

[26] Tamże,
s. 215–218. W literaturze spotykane są wyższe szacunki,
np. Ben-Sasson ocenia liczbę Żydów na Litwie w 1676 r. na 32 000 (H.H. Ben-Sasson, Lithuania. A Province of Jewish
Society…, s. 168).

[27] M. Nadav, The
Jews of Pinsk, 1506 to 1880, red. M.J. Mirsky, M. Rosman,
Stanford 2007,  s. 171.

[28] Dane tego
spisu opublikowali Shaul Stampfer (The 1764 Census of Lithuanian
Jewry and What It Can Teach Us, [w:] Papers
in Jewish Demography 1993 in Memory of U. O. Schmelz,
red. S. DellaPergola, J. Even, Jerusalem 1997, s. 105–121)
oraz Jurgita Šiaučiūnaitė-Verbickienė (Žydai
Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės visuomenėje. Sambūvio
aspektai…, s. 344–364). Ta ostatnia publikacja zawiera
jednak wiele błędów w nazwach miejscowości. W innym artykule
Šiaučiūnaitė-Verbickienė analizuje dane spisowe, podając
odsetek Żydów i liczbę gmin żydowskich w poszczególnych
województwach, nie zauważając jednak, że granice autonomii
żydowskiej nie pokrywały się z granicami administracyjnymi
Wielkiego Księstwa Litewskiego (J. Šiaučiūnaitė-Verbickienė,
The Jewish Living Space in the Grand Duchy of Lithuania:
Tendencies and Ways of its Formation, [w:] Jewish
Space in Central and Eastern Europe Day-to-Day History,
red. J. Šiaučiūnaitė-Verbickienė, L. Lempertienė, Newcastle 2007,
s. 15–17).

[29] Rafał Mahler,
analizując wnikliwie spis 1764–1765 dla Korony, zaproponował
podwyższenie danych spisowych o liczbę niemowląt (6, 35%) oraz osób
zatajonych (20%). Miał jednak wątpliwości co do używania tych
samych współczynników dla Litwy, stwierdzając, że na jej obszarze,
zwłaszcza na terenach wschodnich, współczynnik osób zatajonych był
znacznie wyższy, i tłumacząc to znacznie większą powolnością
i nieudolnością aparatu skarbowego (R. Mahler, Żydzi w dawnej
Polsce…, s. 158). Na wysoki współczynnik osób zatajonych
podczas spisu, zwłaszcza na północno-wschodnich terenach Litwy (w
rejonie Witebska), wskazuje Shaul Stampfer (Some Implications
of Jewish Population Patterns in Pre-partition Lithuania,
„Scripta Hierosolymitana”, t. 38: Studies in the History
of the Jews in Old Poland in Honor of Jacob Goldberg,
red. A. Teller, Jerusalem 1998, s. 199).

[30] S. Stampfer, The
1764 Census…, s. 93–96.

[31] M. Cieśla,
Żydzi w Wielkim Księstwie Litewskim…,
s. 252.

[32] O
litewskiej haskali zob. J. Szacki, Kultur-geszichte fun
der haskole baj Jidn in Lite [Historia kultury haskali
wśród Żydów na Litwie], [w:] Lite [Litwa],
red. M. Sudarski, U. Kacenelenbogn, I. Kisin, t. 1, Nju Jork 1951,
kol. 691–758.

[33] E. Geller, Jidysz
– język Żydów polskich, Warszawa 1994, s. 68–69.
O żydowskim dialekcie litwaków zob. też L. Bednarczuk, Stosunki
językowe na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego,
Kraków 1999, s. 121.

[34] W.Z. Rabinowitsch, Der
Karliner Chassidismus. Seine Geschichte und Lehre, Tel Aviv
1935, s. 19–20; tenże, Lithuanian Hasidism,
New York 1971, s. 3–4.

Rozdział 1

Źródła i stan badań nad waadem litewskim

Mimo ogromnego znaczenia instytucji waadów, nie
doczekały się one wyczerpujących opracowań.

W przypadku Sejmu Czterech Ziem, czyli waadu koronnego,
można to tłumaczyć słabo zachowaną bazą źródłową. Pinkas –
rękopiśmienna księga protokołów – waadu koronnego została
zniszczona prawdopodobnie jeszcze w XVIII w.[35] Olbrzymią pracę zgromadzenia rozproszonego materiału
źródłowego podjął w okresie międzywojennym młody badacz Izrael
Halperin, zbierając różne odpisy i urywki zarówno w źródłach
żydowskich, jak i nieżydowskich. Książka Halperina ukazała
się w 1945 r.[36] Materiały te zostały później uzupełnione przez
Izraela Bartala, w nowym, rozszerzonym wydaniu, opublikowanym
w 1990 r.[37]

Dodatkowego znaczenia nabierają w tej sytuacji
materiały nieżydowskie. Halperin zamieścił w swojej pracy
dokumenty w języku polskim, ich regesty opublikował też Ignacy
Schiper[38]. Ostatnio zbiór źródeł nieżydowskich dotyczących waadu
koronnego opublikowali Jakub Goldberg i Adam Kaźmierczyk[39]. Zbiór zawiera dokumenty wcześniej publikowane (w całości
lub w postaci regestów) oraz nowe materiały. Wydawnictwo to pokazuje,
jakiego typu źródłami do badania waadów dysponujemy. Wydawcy
podzielili zebrane materiały na trzy części. Pierwszą stanowią
dokumenty władz Rzeczypospolitej, głównie królów i podskarbich
koronnych, takie jak uniwersały, przywileje czy dekrety trybunału
skarbowego radomskiego. Druga część zawiera dokumenty wytworzone przez
sam Sejm Czterech Ziem i jego przedstawicieli, w wielu przypadkach
zachowane w postaci brudnopisów tłumaczeń na język polski.
W trzeciej części znalazły się dokumenty, które w sposób
pośredni dotyczą Sejmu Czterech Ziem, np. diariusze trybunału
skarbowego radomskiego czy korespondencja magnatów i urzędników
dominialnych.

Jak zauważają wydawcy, szeroka działalność
sejmu żydowskiego oraz narastająca od początku XVIII w. ingerencja
władz nieżydowskich w jego działalność były silnym czynnikiem
źródłotwórczym. Na potrzeby podskarbiego i jego urzędników
tłumaczono na język polski różnego rodzaju listy i dokumenty,
niektóre dokumenty uwierzytelniano w księgach sądowych, przede
wszystkim grodzkich. Dzięki temu część spuścizny Sejmu Czterech
Ziem zachowała się w polskiej wersji językowej, czasem w znacznym
stopniu odbiegającej od pierwotnego tekstu hebrajskiego. Treść
tłumaczonych tekstów jest bardzo różna i wbrew temu, czego można by
się spodziewać, nie dotyczy wyłącznie kwestii fiskalnych, lecz także
spraw obyczajowych i religijnych[40].

W materiałach dotyczących waadu koronnego, zarówno
żydowskich, jak i nieżydowskich, spotykamy materiały odnoszące
się do waadu litewskiego, przede wszystkim zaś – do jego relacji
czy konfliktów z waadem koronnym.

Generalnie waad koronny ma znacznie obfitszą
literaturę[41] niż litewski, choć tak naprawdę wciąż nie doczekał
się rzetelnej monografii[42].

Odmienną sytuację mamy w przypadku źródeł do
badania waadu litewskiego. Rękopiśmienna księga z postanowieniami
waadu powadzona była w każdej gminie głównej, co wynikało między
innymi z obowiązku czuwania nad wdrażaniem postanowień w życie,
ciążącego na seniorach kraju. Izak Lewin odnotował istnienie trzech
egzemplarzy pinkasu, przechowywanych do czasu I wojny światowej
w Grodnie, Brześciu i Wilnie. Podał również, że istniał czwarty
rękopis, pochodzący ze Słucka, który znajdował się „gdzieś na
Białorusi”, w rękach prywatnych i nie udało się go wykorzystać
w badaniach naukowych[43]. Istnienie trzech egzemplarzy pinkasu odnotowują
również Majer Bałaban i Mark Wisznicer[44].

Tekst pinkasu był wielokrotnie odpisywany przez
wydawców i badaczy w drugiej połowie XIX i na początku XX w. Odpisom
postanowień często towarzyszą różne zestawienia i indeksy.
W spuściźnie Szymona Dubnowa, przechowywanej w YIVO Institute for
Jewish Research w Nowym Jorku, znajduje się kilka odpisów jego
autorstwa[45]. Inna kopia z 1877 r. znajduje się w zbiorach nowojorskiego
Jewish Theological Seminary[46]. W Kijowie przechowywane są dwie kopie grodzieńskiego
egzemplarza pinkasu, sporządzone w 1874 r. w Mińsku przez Eleazara
Halewiego Horowica[47]. W Bibliotece Narodowej w Jerozolimie przechowywane są
dwa odpisy – pierwszy powstał na podstawie wileńskiego egzemplarza
pinkasu[48], drugi został sporządzony w 1874 r. w Mińsku
przez Eliezera Lipmana Rabinowica na podstawie egzemplarza
grodzieńskiego[49]. Shaul Stampfer wskazał też na kopię pinkasu
przechowywaną w Moskwie[50], nie znalazłam jednak informacji o niej w przewodniku po
zbiorach dotyczących Żydów w archiwach moskiewskich[51]. Niekiedy wypisy obejmują małe fragmenty
pinkasu[52].

Drukiem wydane zostały najpierw niewielkie fragmenty
pinkasu waadu litewskiego.

Arie Lejb Feinstein w swojej monografii o Brześciu
Litewskim zamieścił 56 fragmentów i regestów postanowień waadu
dotyczących gminy brzeskiej[53]. Ten sam autor opublikował też w 1893 r. swego
rodzaju indeks – zestawienie postanowień waadu dotyczących
podatków, dobroczynności, nauki oraz zwalczania zbytku[54].

Abraham Eliasz (Albert) Harkawi[55] opublikował dwa artykuły, w których zamieścił
fragmenty pinkasu. Pierwszy zawiera pięć wyroków, jakie zostały
wydane w sporach między waadem litewskim i koronnym[56]. Drugi zawiera dwa wyroki wydane w procesach między
litewskimi gminami głównymi oraz wyrok uznający niezależność
gminy słuckiej[57].

Co ciekawe, jak podaje Izak Lewin, w 1886 r. Harkawi
zamierzał wydać tekst pinkasu waadu litewskiego na łamach
wileńskiego pisma „Ha-Melic”, do czego jednak nie doszło
z „dość oryginalnych” powodów. Jak pisze Lewin: „Sprzeciwili
się temu petersburscy notablowie żydowscy, którzy obawiali się,
że ogłoszenie autentycznych zapisków zjazdów litewskich potwierdzi
w oczach opinii nieżydowskiej, a zwłaszcza obradującej wówczas
tzw. Komisji Pahlenowskiej, zarzuty stawiane Żydom przez renegata
Brafmana w jego Księdze kahału[58], a streszczające się w twierdzeniu, że kahał –
to instytucja rewolucyjna, podburzająca ludność wobec władzy
i rządom chrześcijan. Zespolony ściśle w sobie samorząd żydowski, co
znalazło dobitne potwierdzenie w ‘Pinkasie litewskim’, mógłby –
obawiano się – uprawdopodobnić to przypuszczenie”[59].

W 1900 r. fragmenty pinkasu waadu litewskiego
zamieścił w swoim artykule Szaul Pinchas Rabinowic, który –
co ciekawe – odnotował korzystanie ze słuckiego egzemplarza
pinkasu, udostępnionego mu przez Harkawiego[60].

W latach 1909–1912 Szymon Dubnow[61] opublikował cały tekst pinkasu waadu litewskiego, opierając
się na rękopisie z Grodna i zaznaczając różnice występujące
w egzemplarzu brzeskim i wileńskim. Publikacja ukazała się jako dodatek
do redagowanego przez Dubnowa kwartalnika „Jewriejskaja Starina”
i obejmowała tekst hebrajski wraz z tłumaczeniem rosyjskim autorstwa
I. Tuwima[62]. Tłumaczenie to pozostawia jednak wiele do życzenia:
miejscami jest niedokładne, wiele trudnych do zrozumienia terminów
podano w oryginalnym brzmieniu, bez wyjaśnienia; spore partie tekstu
zostały opuszczone.

W 1924 r. Dubnow opublikował rosyjskie
tłumaczenie dodatków do tekstu pinkasu[63]. Obejmuje ono cztery wyroki wydane w procesach między
waadem litewskim a koronnym oraz pięć wyroków, które zostały wydane
w sprawach między litewskimi gminami głównymi.

W 1925 r. Dubnow wydał w Berlinie tekst hebrajski
pinkasu waadu litewskiego[64]. Zasadniczą część wydawnictwa stanowi 1030 wpisów
z lat 1623–1761, podzielonych według kolejnych 34 waadów. Wpisy
mają oryginalną numerację ciągłą, która ułatwiała urzędnikom
waadu odwoływanie się do wcześniej wydanych postanowień. Wydawnictwo
posiada dwa załączniki. Pierwszy zawiera siedem wyroków, jakie
zostały wydane w sporach między waadem koronnym a litewskim
w latach 1633–1681[65]. Drugi załącznik stanowi trzynaście wyroków z lat
1652–1761, które zostały wydane w sprawach między litewskimi gminami
głównymi[66].

Dziesięć lat po ukazaniu się wydawnictwa Dubnowa
Israel Halperin opublikował obszerne dodatki i uzupełnienia do pinkasu
waadu litewskiego[67]. Natomiast materiały dotyczące Karaimów i ich
relacji z waadem litewskim wydali Icchak Luria[68], Jacob Mann[69] oraz Israel Klausner[70].

Wydawnictwo Dubnowa – zasadnicze dla badań nad waadem
litewskim – spotkało się z bardzo przychylnym przyjęciem. Izak Lewin
pisał: „Edycja jest na ogół nader poprawna, druk wyśmienity, szata
zewnętrzna staranna, całość nic prawie nie pozostawia do życzenia,
wyjąwszy chaotyczne używanie nawiasów, co do których nie zawsze
jest wiadome, czy i kiedy i dlaczego zawierają one uwagi wydawcy,
czy warianty skorygowanego częstokroć tekstu”[71]. Dziś, w świetle współczesnych norm wydawniczych,
niedostatki wydania są jeszcze bardziej widoczne. Wydawca bowiem
opublikował tekst, nie zaznaczając późniejszych dopisków,
uzupełnień czy fragmentów pisanych inną ręką, których można
się jedynie domyślać z treści wpisów. Stąd tak wielu trudności
przysparza odtworzenie chronologii posiedzeń waadu. Niekiedy tekst
zawiera błędy, ale nie można się zorientować, czy są to pomyłki
pisarza, czy wydawcy[72].

Warto tu zwrócić uwagę na specyfikę językową
pinkasu waadu litewskiego. Oryginalne księgi pinkasu miały
charakter czystopisu, do którego wpisywano hebrajskie tłumaczenie
postanowień. Jak można przypuszczać, obrady waadu odbywały się
w jidysz – języku używanym na co dzień przez Żydów litewskich,
i pisarze sporządzali notatki właśnie w tym języku. Na ich
podstawie dokonywali później tłumaczenia na hebrajski. Język
hebrajski uważano za odpowiedni do prowadzenia ksiąg i dokumentacji na
wszystkich poziomach funkcjonowania autonomii żydowskiej, od gminnego po
centralny. Wynikało to zapewne z postrzegania instytucji samorządowych
jako narzędzia wprowadzania w życie prawa religijnego, dla którego
właściwym był język hebrajski.

Język hebrajski, używany w źródłach wytworzonych
przez instytucje samorządu żydowskiego w Rzeczypospolitej, określany
jest jako kancelaryjny hebrajski aszkenazyjski. Zawiera on wyrażenia
aramejskie zaczerpnięte z Talmudu, przede wszystkim na określenie
konceptów prawnych. Natomiast na określenie wielu przedmiotów
dotyczących życia codziennego używano nazw w jidysz. Dovid Katz
zwraca uwagę na neologizmy jidyszowo-hebrajskie, np. określenie
noldes (nojldojs) –
dosł. „nowo narodzeni” używane było na oznaczenie nieprzewidzianych
wydatków[73].

W praktyce stosowanie języka hebrajskiego do
opisu realiów dawnej Rzeczypospolitej przysparzało pisarzom wielu
problemów. Trudności nastręczało oddanie terminów z języka
polskiego, przede wszystkim nazw instytucji, urzędów, sądów, podatków
i jednostek monetarnych. Pierwszym rozwiązaniem było pozostawienie
ich w oryginalnym brzmieniu; zapisywano zatem literami hebrajskimi:
podimni (podymne), arenda,
czopowi (czopowe), grod
(urząd lub sąd grodzki), tribunal,
sejmik, asignacja,
konstitucja, obligacja,
kwit, prikomorik
(przykomorek). Drugą możliwością było przetłumaczenie nazwy
na hebrajski, np. gilgolet – pogłówne,
zahuw – złoty, cheder –
komora (celna), adon – pan, degel
tribunal – chorągiew trybunalska, sar cawa
gadol – hetman wielki. Również niektóre trudne
do przetłumaczenia nazwy jidyszowe pozostawiano w oryginalnym
brzmieniu. Na ogół dotyczyły one życia codziennego, m.in. potraw,
strojów, tkanin. Niekiedy nazwy powszechnie używane na co
dzień tłumaczono na jidysz, np. zeksir
– dziesiątak (moneta dziesięciogroszowa). Przy podawaniu nazw
własnych, osobowych i geograficznych, stosowano zapis hebrajski
lub jidyszowy, co nieraz – zwłaszcza w tym pierwszym przypadku
– utrudnia ich identyfikację[74].

Trudności ze zrozumieniem tekstu pinkasu wynikają
też z innych powodów. Otóż pisarze zapisywali słowa w różnej
ortografii bądź stosowali swoje własne skróty, a niektóre kwestie
notowali bardzo zwięźle, wręcz enigmatycznie. Niekiedy wręcz
stwierdzali, że dana rzecz, np. jakieś przestępstwo, nie nadaje się
do zapisania.

Pinkas waadu litewskiego stanowi fundamentalne źródło
do badania historii Żydów w Wielkim Księstwie Litewskim. Stanowi
kopalnię różnorodnych informacji, zarówno na temat funkcjonowania
instytucji, poboru podatków, sądownictwa, kontaktów z otoczeniem
nieżydowskim, jak i życia codziennego oraz obyczajowości. Jak
pisze Lewin, wychwalając Dubnowa i jego wydawnictwo: „Bez przesady
powiedzieć można, że materiał zebrany w protokołach sejmów
żydowskich na Litwie jest tak cenny, że nie podobna już będzie
w przyszłości żadnemu historykowi go ominąć”[75]. Podobnie znaczenie pinkasu postrzegali inni badacze,
m.in. Mark Wisznicer[76].

Mniejsze znaczenie dla badania waadu litewskiego mają
źródła gmin żydowskich. Spośród pinkasów kahału (władz gminnych)
warto wskazać tykociński[77] i zabłudowski[78], ten ostatni istotny przede wszystkim z racji zbierania
się waadu w tej gminie.

Źródła żydowskie stanowią podstawę badań nad
waadem litewskim, ale jego działalność, ze względu na różnorodne
kontakty ze światem zewnętrznym, znalazła również odbicie
w bardzo wielu źródłach nieżydowskich. Są to dekrety królewskie
(odnotowywane między innymi w Metryce Litewskiej[79]), regulacje urzędników państwowych, przede wszystkim
podskarbich, wojewodów i hetmanów, zarządzenia właścicieli dóbr
i urzędników dominialnych. Zapisy ważne dla funkcjonowania waadu
litewskiego spotykamy także w konstytucjach sejmowych i laudach
sejmikowych.

Waad litewski pojawia się także w księgach sądowych
– Trybunału Głównego Litewskiego, Trybunału Skarbowego Litewskiego
oraz komisji wojskowo-skarbowych. Waad pozywany był za niezapłacone
podatki i opłaty, przede wszystkim pogłówne, niespłacone długi,
a także za zatrudnianie służby chrześcijańskiej. Czasem przy tej
okazji ujawniają się wewnętrzne sprawy żydowskie, takie jak problem
przebiegu granic obszarów podlegających władzy poszczególnych gmin czy
konflikty między gminami. Co ciekawe, do ksiąg tych wpisywano również
wewnętrzne dokumenty żydowskie, np. taryfy rozkładu podatków – aby
można się było do nich odwołać przy egzekucji. Wiele dokumentów,
w tym także dotyczących wewnętrznego życia żydowskiego, było
oblatowanych w księgach grodzkich.

Pokaźna liczba materiałów nieżydowskich dotyczących
Żydów litewskich i waadu litewskiego została wydana przez Komisję
Archeograficzną w Wilnie[80] oraz w innych zbiorach.

Pewne aspekty funkcjonowania waadu są znacznie
lepiej widoczne w źródłach nieżydowskich. Pokazują one bardziej
szczegółowo relacje Żydów i instytucji żydowskich z dworem
królewskim, magnaterią i sejmem Rzeczypospolitej, a także realia
działalności fiskalnej waadu. Dotyczy to również wielu kwestii
przemilczanych w pinkasie waadu lub odnotowanych bardzo lakonicznie. Tak
było w przypadku różnego rodzaju konfliktów i oskarżeń, których
szczegóły zostały pominięte po to, by zapisów w pinkasie nie
przywoływano w późniejszych wystąpieniach przeciwko Żydom. Podobnie
mogło być z opisywaniem podejmowanych działań, którym nieraz
towarzyszyło szukanie protekcji, wręczenie „prezentów”
i próby ominięcia bądź zmiany zarządzeń władz państwowych czy
dominialnych. Dopiero zestawiając źródła żydowskie i nieżydowskie,
uzyskujemy pełny obraz, w którym motywacje wydania zarządzeń czy
podjęcia działań przez waad stają się zrozumiałe.

Problem stanowi jedynie rozmiar kwerendy,
przekraczającej ramy jednej pracy, a zapewne także możliwości
jednego badacza. Z konieczności wiele materiałów badałam tylko
wyrywkowo i sondażowo, starając się sprawdzić, czy i w jakich
okolicznościach pojawia się w nich waad litewski. Dotyczy to zwłaszcza
ksiąg sądownictwa skarbowego. Z pewnością przeprowadzenie szeroko
zakrojonej kwerendy archiwaliów nieżydowskich może obraz waadu
litewskiego bardzo wzbogacić.

Na temat waadu litewskiego powstało niewiele
opracowań. Krótkie wzmianki spotykamy w dziełach typu syntetycznego
czy podręcznikowego, m.in. autorstwa Majera Bałabana, Salo W. Barona
i Bernarda D. Weinryba, oraz w ogólnych pracach o Żydach na Litwie,
o których była mowa we wstępie.

Waadowi litewskiemu poświęcony jest bardzo
ogólny artykuł Chaima Hilela Ben-Sassona[81], a także artykuły Marka Wisznicera
(Vishnitzera)[82], Abby Gomera[83] i Szmuela Spektora[84].

Kika artykułów omawia wybrane aspekty funkcjonowania
waadu litewskiego albo obydwu waadów. Ustawodawstwem waadu
litewskiego zajmuje się w swoim artykule Israel Sosis[85]. Zarządzenia waadu litewskiego dotyczące dobroczynności
(wspierania nauki, wyposażania ubogich dziewcząt, pomocy wygnańcom,
wykupu jeńców, zbierania datków dla ubogich w Ziemi Izraela)
omawia Abraham Cronbach[86]. Zarządzenia obydwu waadów o bankrutach przedstawia Fejtl
Diksztejn[87]. Kilka artykułów Israela Halperina dotyczy obu
waadów: początków waadu litewskiego i jego związków z waadem
koronnym[88], struktury waadu litewskiego, polskiego
i morawskiego[89], związków obu waadów z Ziemią Izraela[90] oraz cenzury wydawanych książek[91].

[35] J. Goldberg, Żydowski Sejm Czterech Ziem
w społecznym i politycznym ustroju dawnej Rzeczypospolitej,
[w:] Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji
„Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”,
Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 46.

[36] Pinkas Waad Arba
Aracot [Pinkas Sejmu Czterech Ziem], wyd. I. Halperin,
Jeruszalajim 1945.

[37] Pinkas Waad Arba
Aracot [Pinkas Sejmu Czterech Ziem], wyd. I. Halperin, t. 1:
1580–1792, 2 wyd., poprawił i uzupełnił
I. Bartal, Jeruszalajim 1989.

[38] I. Schiper, Pojlisze
regesten cu der geszichte funem „Waad Arba Aroces” [Polskie
regesty do historii Sejmu Czterech Ziem], „Historisze Szriftn” 1,
1929, s. 85–113.

[39] Sejm Czterech Ziem. Źródła,
wyd. J. Goldberg, A. Kaźmierczyk, Warszawa 2011.

[40] Tamże,
s. 7.

[41] Przegląd najważniejszej
literatury dotyczącej waadu koronnego znajduje się we wstępie
do książki Sejm Czterech Ziem. Źródła…,
s. 5.

[42] Niestety nie
można nazwać rzetelną monografią książki Anatola Leszczyńskiego,
Sejm Żydów Korony 1623–1764, Warszawa
1994. Tytuł pracy tylko częściowo odpowiada jej treści, przedmiotem
zainteresowania autora są bowiem żydowskie instytucje autonomiczne
wszystkich trzech szczebli, a opis funkcjonowania waadu koronnego stanowi
zaledwie trzecią część tej stosunkowo niewielkiej publikacji. Poza
tym książka zawiera wiele błędów i nieścisłości.

[43] I. Lewin, Protokoły
sejmów litewsko-żydowskich, [w:] I. Lewin, Z
historii i tradycji. Szkice z dziejów kultury żydowskiej,
Warszawa 1983, s. 77.

[44] M. Bałaban,
Historja i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem
historji Żydów w Polsce, t. III, Lwów–Warszawa–Kraków
1925 (reprint: Warszawa 1982), s. 225; M. Wisznicer, Litowskij
waad, [w:] Istorija jewriejskago naroda,
t. 11, Moskwa 1914, s. 181.

[45] YIVO, RG 87 Dubnow Collection,
fol. 924–928.

[46] JTS,
8824.

[47] CNBW, f. 321, op. 1,
nr 55–56.

[48] NLI, 8°1073.

[49] NLI, 8°3175.

[50] S. Stampfer,
Some Implications of Jewish Population Patterns in
Pre-partition Lithuania, „Scripta Hierosolymitana”, t. 38:
Studies in the History of the Jews in Old Poland in Honor of
Jacob Goldberg, red. A. Teller, Jerusalem 1998, s. 192.

[51] Dokumienty po istorii i kulturie jewriejew
w archiwach Moskwy. Putiewoditiel, red. M.S. Kupowieckij,
J.W. Starostin, M. Web, Moskwa 1997.

[52] GARF, f. 9533, op. 1, nr 327.

[53] A.L. Feinstein,
Ir tehila [Miasto sławy], Warsza 1884/85 (reprint:
Izrael 1967/68), s. 98–115.

[54] A.L. Feinstein, Nitej naamanim [Dobre
czyny], „Ha-Asif” 6, 1893, s. 164–178.

[55] Abraham Eliasz (Albert) Harkawi (1835–1919) –
orientalista i historyk. Studiował na uniwersytecie w Petersburgu,
Berlinie i Paryżu. Od 1870 r. wykładał na uniwersytecie petersburskim
(w 1872 r. uzyskał stopień doktora), potem jako Żyd został usunięty
z uniwersytetu i od 1877 r. kierował działem literatury żydowskiej
i rękopisów orientalnych Biblioteki Cesarskiej.

[56] Chamisza ktawim mi-pinkas ha-medina de-Lita
be-injan jachas ha-medina hazot le-arba aracot de-Polin [Pięć
dokumentów z pinkasu kraju litewskiego w sprawie stosunku tego kraju
do [Sejmu] Czerech Ziem polskich], wyd. A.E. Harkawi, „Ha-Asif” 6,
1894, s. 155–163.

[57] Le-korot Israel
be-medinat Lita [Do dziejów Żydów w państwie litewskim],
wyd. A.E. Harkawi, „Ha-Melic” 1894, nr 1, s. 5–6; nr 3, s. 7–8;
nr 6, s. 6–7.

[58] Jakub Brafman (ok. 1825–1879) był wykładowcą
języka hebrajskiego w seminarium duchownym w Mińsku i cenzorem ksiąg
hebrajskich w Wilnie i Petersburgu. Opublikował kilka wrogich Żydom
tekstów, z których największy rozgłos zdobyła opublikowana
w 1869 r. Kniga kagała (polskie tłumaczenie:
Księga kahału, Lwów 1874).

[59] I. Lewin, Protokoły sejmów…,
s. 77.

[60] S.P. Rabinowic,
Le-toldot ha-knesijot ha-israelijot be-Lita be-jemej
ha-mea he-chamiszit le-elef ha-sziszi [Do dziejów wspólnot
żydowskich na Litwie w XVI–XVII wieku], [w:] Tehila le-Dawid
(…) le-zichron Dawid Kojfmann [Chwała Dawidowi (…) ku
pamięci Dawida Kaufmanna, red. M. Brann, F. Rosenthal, Breslau 1900,
t. 1 (część hebrajska), s. 55–68.

[61] Szymon Dubnow (1860–1941) – historyk, filozof. Od
1908 r. wykładał w petersburskim Instytucie Spraw Żydowskich,
wydawał kwartalnik „Jewiejskaja Starina” (1909–1918). Po
1922 r. przeniósł się z Petersburga do Berlina. Stamtąd uciekł
przed hitlerowcami do Rygi, gdzie został zamordowany podczas tzw. akcji
likwidacyjnej w 1941 r.

[62] Pinkas ha-Medina
o pinkas waad ha-kehilot ha-raszijot be-medinat Lita [Pinkas
Kraju albo pinkas gmin głównych na Litwie], rosyjski tytuł:
Obłastnoj pinkos Waada gławnych jewriejskich obszczin
Litwy, wyd. S. Dubnow, tłum. I. Tuwim, t. 1, S. Pieterburg
1909; t. 2 (1664–1761), S. Pieterburg
1912.

[63] Dopołnienija k „Litowskomu
pinkosu”, tłum. S. Dubnow, „Jewriejskaja Starina” 11,
1924, s. I–XXXV.

[64] Pinkas
ha-Medina o pinkas waad ha-kehilot ha-raszijot be-medinat
Lita [Pinkas Kraju albo pinkas gmin głównych na Litwie]
[dalej: PM], wyd. S. Dubnow, Berlin 1925.

[65] Pięć z nich (nr 1–4 i 7)
wydał w wcześniej Harkawi (Chamisza ktawim…,
s. 155–163), a cztery (nr 1–3 i 7) sam Dubnow w rosyjskim tłumaczeniu
(Dopołnienija k „Litowskomu pinkosu”…,
s. II–XVI).

[66] Harkawi opublikował
wcześniej dwa z nich (nr 1–2) oraz wyrok dotyczący gminy słuckiej
(PM nr 829) (Le-korot Israel…, nr 1, s. 5–6;
nr 3, s. 7–8; nr 6, s. 6–7), a pięć z nich (nr 1–5) Dubnow
opublikował wcześniej w tłumaczeniu rosyjskim (Dopołnienija
k „Litowskomu pinkosu”…, s. XVII–XXXV).

[67] Tosafot u-miluim
le-pinkas medinat Lita [Dodatki i uzupełnienia do pinkasu
kraju litewskiego], wyd. I. Halperin, „Chorew” 2, 1934–1935,
s. 67–86, 123–200.

[68] Kehilot Lita we-ha-Karaim. Haarachat misim
al ha-Karaim we-gwijahem be-mea 16 we-17. [Gminy litewskie
i Karaimi. Wyznaczanie podatków karaimskich i ich pobór w XVI–XVII
wieku], wyd. I. Luria, „He-Awar”1, 1918, s. 159–171.

[69] Texts
and Studies in Jewish History and Literature, t. II:
Karaitica, wyd. J. Mann, Philadelphia 1935.

[70] I. Klausner, Ktaw-cherem szel waad medinat Lita
neged ha-masigim gwul ha-Karaim [Cherem waadu litewskiego
wobec osób naruszających prawa Karaimów], „Cijon” 22, 1957,
s. 74–75.

[71] I. Lewin, Protokoły sejmów…,
s. 78.

[72] Niekiedy spotykamy
błędy w datach, np. mowa jest o zarządzeniach waadu z 5398 (1638 r.),
dotyczących karania osób obrażających rabina lub przywódców (PM
nr 370). Jest to najwyraźniej pomyłka wydawcy, gdyż zarządzenie
o takiej treści wydano w 5388 (1628 r.) – PM nr 129.

[73] D. Katz, Lithuanian
Jewish Culture…, s. 83.

[74] Na
temat języka stosowanego przez instytucje autonomii żydowskiej
zob. M. Altbauer, O języku dokumentów związanych
z samorządem żydowskim w Polsce, [w:] Żydzi
w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów
w Rzeczypospolitej szlacheckiej”, Wrocław–Warszawa–Kraków
1991, s. 15–22.

[75] I. Lewin, Protokoły sejmów…,
s. 78.

[76] Jak napisał
Mark Vishnitzer, „the minute-books of the Vaad form one of the
most significant Jewish historical document of post-Talmudic times”
(M. Vishnitzer, The Lithuanian Vaad, „The Menorah
Journal” 19, 1930–1931, s. 261).

[77] Pinkas
kahal Tiktin 381–566. Haskamot, hachlatot
we-takanot kefi sze-heetikan min ha-pinkas ha-mekori sze-awad
be-Szoa Israel Hailprin [Pinkas kahału tykocińskiego
1621–1806. Postanowienia i zarządzenia skopiowane przez Izraela
Halperina z oryginalnej księgi zniszczonej podczas Zagłady],
wyd. M. Nadav, t. 1, Jeruszalajim 1996, t. 2, Jeruszalajim 1999.

[78] NLI
4°103. Fragmenty tego pinkasu opublikował w swoich dodatkach Israel
Halperin (Tosafot u-miluim…).

[79] O Metryce Litewskiej zob. P. Kennedy Grimsted,
The „Lithuanian Metrica” in
Moscow and Warsaw: Reconstructing the Archives of the Grand Duchy of
Lithuania. Including An Annotated Edition of the 1887 Inventory Compiled
by Stanisław Ptaszycki, with the collaboration of Irena
Sułkowska-Kurasiowa, Cambridge, Massachusetts 1984.

[80] Akty
izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Kommissijeju dla razbora
driewnich aktow. Wydawnictwo obejmuje 39 tomów, które ukazały
się w Wilnie w latach 1865–1915.

[81] Ch.H. Ben-Sasson, Waadej ha-aracot
sze-be-mizrach-Ejropa [Sejmy ziem w Europie Wschodniej],
[w:] Ch.H. Ben-Sasson, Recef u-temura. Ijunim be-toldot
Israel be-jemej-ha-bejnajim u-we-et he-chadasza [Kontynuacja
i zmiana. Studia z dziejów Żydów w średniowieczu i czasach
nowożytnych], Tel Awiw 1984, s. 239–257, oraz [w:] Kijum
we-szewer. Jehudej Polin we-dorotejhem [Trwanie
i rozłam. Żydzi polscy w ciągu wieków], red. I. Bartal, I. Gutman,
Jeruszalajim 1997, s. 145–159.

[82] M. Vishnitzer, The
Lithuanian Vaad, „The Menorah Journal” 19, 1930–1931,
s. 261–270; Litowskij waad, [w:] Istorija
jewriejskago naroda, t. 11, Moskwa 1914, s. 181–205;
Der waad Lite, zejn struktur un di rolie zejne in dem
gezelkszaftlechn lebn fun di litwisze Jidn [Waad litewski,
jego struktura i rola w życiu społecznym Żydów litewskich], [w:]
Lite [Litwa], red. M. Sudarski, U. Kacenelenbogn,
I. Kisin, t. 1, Nju Jork 1951, kol. 163–191.

[83] A. Gomer,
Beiträge zur Kultur- und Sozialgeschichte des litauischen
Judentums in 17. und 18. Jahrhundert, Bochum 1930.

[84] S. Spektor,
Waad Jehudej Lita [Waad Żydów litewskich], [w:]
Jahadut Lita [Żydzi litewscy], t. 1, Tel Awiw 1959,
s. 124–137.

[85] I. Sosis, Der jidiszer sejm in Lite un
Wejsrusland in zejn gezecgeweriszer tetikejt (1623–1761), lojt
zejne protokoln [Sejm żydowski na Litwie i Białorusi i jego
działalność ustawodawcza (1623–1761) według
jego protokołów], „Cajtszrift” 2–3, 1928, kol. 1–72.

[86] A. Cronbach,
Social Action in Jewish Lithuania, „Hebrew
Union College Annual” 23, cz. 2, 1950–1951,
s. 593–616.

[87] F. Diksztejn, Takanot
waadej Polin we-Lita al ha-borechim [Zarządzenia waadów
Polski i Litwy odnośnie bankrutów], „Ha-Miszpat ha-Iwri” 1, 1918,
s. 29–76.

[88] I. Halperin, Reszito
szel waad medinat Lita we-jachaso al Waad Arba Aracot [Początki
waadu litewskiego i jego relacje z Sejmem Czterech Ziem], „Cijon” 3,
1937, s. 51–57.

[89] I. Halperin, Miwne
ha-waadim be-Ejropa ha-Mizrachit we-ha-Merkazit ba-mea ha-17
we-ha-18 [Struktura waadów w Europie Wschodniej i Centralnej
w XVII i XVIII wieku], [w:] tenże, Jehudim we-jahadut
be-mizrach Ejropa. Mechkarim be-toldotejhem [Żydzi w Europie
wschodniej. Studia historyczne], Jeruszalajim 1969, s. 55–60.

[90] I. Halperin, Al jachasam szel ha-waadim
we-ha-kehilot be-Polin le-Erec Israel [O stosunku waadów
i gmin w Polsce do Kraju Izraela], „Cijon” 1, 1936, s. 82–88.

[91] I. Halperin, Waad Arba Aracot be-Polin
we-ha-sefer ha-iwri [Sejm Czterech Ziem w Polsce i książka
hebrajska], [w:] tenże, Jehudim we-jahadut be-mizrach
Ejropa. Mechkarim be-toldotejhem [Żydzi w Europie
wschodniej. Studia historyczne], Jeruszalajim 1969, s. 78–107.

Rozdział 2

Powstanie sejmu żydowskiego (waadu) i jego rozłam
w 1623 r.

Powstanie sejmu żydowskiego w Rzeczypospolitej
wciąż pozostaje słabo zbadane i budzi wiele kontrowersji.
W historiografii istnieją dwie odrębne teorie dotyczące genezy tej
instytucji[92].

Pierwsza, najczęściej przyjmowana przez historyków,
wiąże powstanie sejmu żydowskiego z wprowadzeniem ryczałtowego
sposobu poboru pogłównego żydowskiego. Pogłówne żydowskie,
podstawowy podatek państwowy płacony przez Żydów, zostało
wprowadzone w 1549 r. i – zgodnie ze swoją nazwą – miało
być płacone od głowy (po 1 zł od każdej osoby powyżej jednego
roku życia). W 1550 r. przeprowadzono spis ludności żydowskiej,
a potem zbierano podatki według starych spisów lub starych kwitów,
mimo że uniwersały królewskie nakazywały ściąganie pogłównego
żydowskiego na podstawie nowych spisów. Trudności z poborem
pogłównego żydowskiego spowodowały, że w 1581 r. uchwalono
pobieranie go w postaci sumy ryczałtowej. Uniwersał poborowy sejmu
zwyczajnego w Warszawie (1581 r.) postanawiał: „Żydowie, tak
w Koronie iako w Wielkim Księstwie Litewskim nemine prorsus excepto,
maią się złożyć na summę trzydzieści tysięcy złotych do panow
podskarbiow i szafarzow, koronnego i litewskiego, oddać będą
powinni na każdy rok od dwu lat po trzydzieści tysięcy. A dywizyja
summy tej takowa być ma, że Żydowie koronni po piętnaście tysięcy
na rok także dawać będą powinni; z którą summą Żydowie polscy
w Warszawie a litewscy w Wilnie na święty Jan [24.VI.] stawić
się będą powinni, sub poena similis summae”[93]. W 1590 r. wyznaczono osobne kwoty: 20 000 zł dla Korony
i 6000 zł dla Litwy. Na kolejnych sejmach postanawiano pobierać
pogłówne żydowskie od głowy, ale dawano możliwość arendowania
tego podatku, co w praktyce oznaczało ryczałt. Po raz ostatni
pogłówne według spisów zbierano w 1624 r., później wysokość
tego podatku wyznaczano wyłącznie w postaci ryczałtu. Do stosowania
ryczałtu skłaniały trudności z pobieraniem realnego pogłównego
od Żydów, spowodowane dużą mobilnością ludności żydowskiej,
unikaniem przez nią spisów, a także niesprawnością administracji
skarbowej Rzeczypospolitej[94]. Za rozdzielenie sumy ryczałtowej między poszczególne gminy
i okręgi oraz za pobór podatku odpowiadać miały instytucje samorządu
żydowskiego. Doprowadziło to do powstania regularnie zbierającego się
sejmu żydowskiego. Tę teorię powstania sejmu żydowskiego, a tym
samym przyjęcie początku lat 80. XVI w. za początek funkcjonowania
tej instytucji, spotykamy w pracach takich badaczy jak Majer Bałaban,
Szymon Dubnow, Rafał Mahler, Ignacy Schiper, Mojżesz Schorr, Jakub
Goldberg, Judith Kalik i Adam Kaźmierczyk. Natomiast Israel Halperin,
we wstępie do „odtworzonego” przez siebie pinkasu waadu koronnego
wstrzymał się od jednoznacznych stwierdzeń i uznał rzecz za
wymagającą dalszych badań.

W świetle drugiej teorii, pojawiającej się
w dawniejszych, XIX-wiecznych pracach (ale też np. u Shmuela Ettingera)
i obecnie uważanej na ogół za przestarzałą, początki sejmu
żydowskiego związane są z sądem rabinackim, który funkcjonował
podczas jarmarków w Lublinie od lat 20.–30. XVI w.[95] Natomiast w 1559 r. wzmiankowani są „parnasi kraju”
(hebr. parnesej ha-medina) na jarmarku lubelskim,
rozstrzygający spór między gminami. Podobnie w responsach Mojżesza
Isserlesa (Remu; zm. 1572) mowa jest o wspólnych wydatkach mieszkańców
„trzech krajów” (hebr. szalosz ha-medinot)
na podatki lub fałszywe oskarżenia, a w 1576 r. wzmiankowani
są „dajani trzech ziem” (hebr. dajanej de-szalosz
aracot)[96]. Ostatnio również Jan Doktór zwrócił uwagę, że ślady
działalności sejmu żydowskiego pochodzą ze znacznie wcześniejszego
okresu niż rok 1581. Wskazał przy tym na haskamę – zgodę na
druk figurującą na kartach tytułowych Talmudu Babilońskiego,
drukowanego od 1559 r. w Lublinie. Oznaczała ona, że wyłącznie
egzemplarze tego wydania będą używane do nauczania w jesziwach
Rzeczypospolitej. Haskama ta została wydana przez Waad
Szalosz Medinot (Sejm Trzech Krajów), czyli rabinów
i rektorów jesziw trzech krajów: Wielkopolski, Małopolski
i Litwy.[97]

Wydaje się, że te stanowiska nie są ze sobą
sprzeczne, a jedynie pokazują dwa etapy formowania się i dwa istotne
elementy centralnego przedstawicielstwa żydowskiego. Pierwszy element
stanowiło zgromadzenie rabinów i rektorów jesziw, zajmujące się
sądownictwem oraz kwestiami naukowymi – interpretacjami prawnymi
i cenzurą wydawanych lub sprowadzanych książek. Tę działalność
będzie kontynuował trybunał sejmu żydowskiego. W drugiej połowie XVI
w., kiedy pojawi się potrzeba rozdzielania i pobierania pogłównego
żydowskiego, do grona uczonych dołączą „świeccy” delegaci
– przedstawiciele prowincji. Ten dualizm między „duchownymi”
a „świeckimi” uczestnikami będzie się utrzymywał przez cały okres
funkcjonowania sejmu żydowskiego.

Proces formowania się instytucji autonomii
żydowskiej przebiegał oddolnie, stymulowany zarówno przez potrzeby
„wewnętrzne” (rozstrzygnięcia halachiczne, sądownictwo), jak
i „zewnętrzne” (kwestie podatków państwowych, interwencje dotyczące
ogółu ludności żydowskiej). Powstanie sejmu żydowskiego zostało
poprzedzone wykształceniem się struktur samorządowych na poziomie
prowincji. Prowincje zwane ziemiami czy ziemstwami (dwa dokumenty
Zygmunta Augusta z 1551 r. mówią o pięciu ziemiach[98]) znacznie wcześniej odbywały swoje zjazdy,
w źródłach nieżydowskich nazywane – na wzór zgromadzeń
szlacheckich – sejmikami. Posiadały one również swoich rabinów
ziemskich[99]. Najwcześniej, bo około 1519 r. wykształciło się
ziemstwo wielkopolskie[100]. Inne ziemstwa ukształtowały się w latach 50.–70. XVI
w.[101]

Na terenie ziemstwa litewskiego funkcjonowały
sądy złożone z rabinów najważniejszych gmin, co poświadczają
dekrety z lat 1449–1553[102]. W 1568 r. sąd rabinów litewskich, zasiadających
w Brześciu Litewskim, rozstrzygał sprawę między dzierżawcami
ceł, Izaakiem Brodawką a Mendlem Izakowiczem[103]. Źródła pokazują też współpracę gmin Wielkiego
Księstwa Litewskiego w pierwszej połowie XVI w., podejmowaną
przeważnie w związku z nakładanymi na Żydów podatkami. Starsi
żydowscy największych gmin, przede wszystkim Brześcia, występują
w nich w imieniu wszystkich Żydów litewskich[104]. Dokument sprzed 1569 r. mówi o wyborze dziewięciu
seniorów kraju (hebr. rosz medina) oraz trzech
rabinów, spośród których trzech przywódców i jeden rabin mieli
zasiadać na każdym jarmarku lubelskim. Ich zadaniem było czuwanie
nad sprawami ogółu i niedopuszczenie do pojawienia się zagrożeń,
zarówno spowodowanego przez samych Żydów, jak i ze strony władz
nieżydowskich[105].

W źródłach nieżydowskich sejm żydowski określany
był jako zjazd lub kongres żydowski, generalna synagoga i generalność
żydowska[106]. Hebrajska nazwa Waad Arba Aracot
tłumaczona jest jako Sejm Czterech Ziem. Wielu badaczy zwracało jednak
uwagę, że nazwa „ziemia” jest tu myląca, gdyż chodzi o znacznie
większy obszar obejmujący kilka województw, i proponowało zastąpić
ją terminem „ziemstwo”. Tymi czterema ziemiami były: Wielkopolska,
Małopolska, Ruś i Wołyń. Razem z Litwą zjazd był nazywany
Sejmem Pięciu Ziem (przy czym Majer Bałaban uważa Litwę za jedną
z czterech ziem obok Wielkopolski, Małopolski i Rusi). Czasami źródła
wspominają o trzech lub o więcej niż pięciu ziemiach.

W pierwszych dziesięcioleciach istnienia waadu
uczestnikami sesji byli głównie rabini i delegaci wybrani przez
ziemstwa, odbywające swoje własne zjazdy prowincjonalne[107]. W późniejszym okresie z ziemstw wyłoniły się
mniejsze części, a duże gminy uzyskały przywileje i prawa
dla swoich delegatów, identyczne z tymi, jakie posiadali delegaci
ziemstw[108].

Sejm Czterech Ziem spotykał się początkowo raz,
a później dwa razy w roku, na jarmarkach w Lublinie (w lutym –
na Matkę Boską Gromniczną 2 II) i od 1608 r. w Jarosławiu (w
sierpniu–wrześniu – na Matkę Boską Zielną 15 VIII). Odbywanie
zjazdów podczas jarmarków wynikało z możliwości łatwiejszego
i bezpieczniejszego podróżowania oraz przekazywania informacji za
pośrednictwem kupców przybywających z całego kraju.

Sejm żydowski posiadał swoich urzędników: parnasa
(po polsku określanego jako marszałek, najwyraźniej na podstawie
analogii z sejmem Rzeczypospolitej), pisarzy i wierników. Syndyk
generalny (sztadlan) reprezentował interesy Żydów na dworze
królewskim, na sejmie Rzeczypospolitej oraz przed Trybunałem Koronnym
i Litewskim. Urzędnicy sejmowi otrzymywali pensje oraz zwrot wydatków
ponoszonych przy pełnieniu swojej funkcji. Było szczególnie korzystne,
jeśli urzędnicy waadu byli jednocześnie serwitorami królewskimi,
a tym samym mieli prawo przebywania na dworze królewskim.

Oprócz rozdzielania i poboru pogłównego żydowskiego
do kompetencji waadu należało reprezentowanie generalnych interesów
Żydów oraz wydawanie zarządzeń dotyczących funkcjonowania
społeczności żydowskiej. Ta działalność ustawodawcza dotyczyła
bardzo wielu dziedzin: funkcjonowania gmin, stosunków między gminami,
sądownictwa, działalności gospodarczej prowadzonej przez Żydów
(problemu konkurencji między Żydami, dzierżawy dochodów publicznych
czy działalności kredytowej), nauki i szkolnictwa, dobroczynności,
kwestii obyczajowych i stosunków z otoczeniem nie żydowskim. Przy
Sejmie Czterech Ziem funkcjonował trybunał, rozsądzający spory
między jednostką a gminą, gminą a ziemią oraz między dwiema
gminami, pełniący również rolę sądu apelacyjnego wobec wyroków
sądów gminnych. Trybunał, będąc zgromadzeniem uczonych, zajmował
się kwestiami prawa żydowskiego i cenzurą publikacji.

W 1623 r. Żydzi litewscy oddzielili się od
struktur sejmu żydowskiego i stworzyli swój własny, niezależnie
funkcjonujący waad[109]. Jak zauważa Mark Wisznicer, łatwo jest zrozumieć przyczyny
powstania odrębnej instytucji: Żydzi polscy i Żydzi litewscy różnili
się bowiem charakterem, sposobem życia i duchowością i – mimo
unii lubelskiej, która silniej zespoliła obie części państwa
polsko-litewskiego – pozostawali odrębnymi grupami[110].

Ciąg dalszy w wersji pełnej

[92] Jak zauważają Jakub Goldberg
i Adam Kaźmierczyk we wstępie do zbioru źródeł dotyczących
Sejmu Czterch Ziem, spory co do genezy sejmu żydowskiego wynikają
z tego, że nie został on powołany na mocy przywileju czy dokumentu
wystawionego przez władzę królewską (Sejm Czterech
Ziem. Źródła…, s. 8).

[93] Sejmy i sejmiki koronne wobec Żydów. Wybór
tekstów źródłowych, wyd. A. Michałowska-Mycielska,
Warszawa 2006, nr XXXIV, s. 39–40. Później, aż do 1717 r., sumy te
były stale podwyższane przez sejmy Rzeczypospolitej, co spowodowane
było zarówno rosnącą liczbą ludności żydowskiej, jak i inflacją.
O pogłównym żydowskim zob. R. Rybarski, Skarb i pieniądz za
Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III, Warszawa 1939,
s. 214–235; A. Filipczak-Kocur, Skarbowość Rzeczypospolitej
1587–1648. Projekty – ustawy – realizacja, Warszawa 2006,
s. 65–66, 257–258; A. Kaźmierczyk, Sejmy i sejmiki
szlacheckie wobec Żydów w drugiej połowie XVII wieku,
Warszawa 1994, s. 13–29.

[94] A. Kaźmierczyk,
Sejmy i sejmiki…, s. 14–15.

[95] Adam Teller zwraca uwagę na oddzielne funkcjonowanie
przywództwa świeckiego i rabinicznego. Prestiż rabinów w XVI
i XVII w. wynikał z dokonywanych przez nich kodyfikacji halachicznych,
wydawanych responsów i regulacji, które przejmowano z gminy do gminy. Na
pełnione przez rabinów funkcje sądziowskie wobec ogółu Żydów
polskich nie oddziaływali przywódcy świeccy, ponieważ najwyższy
sąd rabinacki zbierał się corocznie na jarmarkach, jeszcze przed
ukształtowaniem się waadu (A. Teller, Rabbis without
a Function? The Polish Rabbinate and the Council of Four Lands in the
Sixteenth to Eighteenth Centuries, [w:] Jewish
Religious Leadership. Image and Reality, red. J. Wertheimer,
t. 1, New York 2004, s. 389).

[96] Ch.H. Ben-Sasson,
Waadej ha-aracot sze-be-mizrach-Ejropa [Sejmy
ziem w Europie Wschodniej], [w:] tenże, Recef
u-temura. Ijunim be-toldot Israel be-jemej-ha-bejnajim u-we-et
he-chadasza [Kontynuacja i zmiana. Studia z dziejów Żydów
w średniowieczu i czasach nowożytnych], Tel Awiw 1984, s. 240.

[97] Jan Doktór, recenzja wydawnictwa
źródłowego J. Goldberga i A. Kaźmierczyka: Sejm Czterech
Ziem. Źródła (Warszawa 2011), KHŻ nr 2 (242), 2012,
s. 233–234. Autor recezji pisze również: „Ślady działalności
przedstawicielstwa najważniejszych kahałów Rzeczypospolitej spotykamy
zresztą jeszcze wcześniej, tyle że wolało ono działać dyskretnie
i nie ujawniać władzom swojego istnienia” (s. 234).

[98] S.A. Bierszadskij, Pierwyje jesziboty w Polsze,
ustrojennyje s razrieszenija gosudarstwiennoj własti,
„Woschod” 1896, nr 1, s. 7.

[99] Istotnym momentem dla
rozwoju autonomii żydowskiej był rok 1551, kiedy król Zygmunt
August zrezygnował z prawa zatwierdzania rabina wielkopolskiego,
uznając władzę wszystkich rabinów ziemskich, których wybiorą
Żydzi (M. Bałaban, Prawowoj stroj jewriejew w Polsze
w sriednije i nowyje wieka, „Jewriejskaja Starina” 3, 1910,
s. 324).

[100] W 1519 r. Żydzi wielkopolscy
zaproponowali królowi pobór podatków przez przywódców 11 gmin tego
regionu. Król Zygmunt Stary zaakceptował takie rozwiązanie, rezygnując
z mianowania własnych urzędników żydowskich, co rozpoczęło proces
powstawania instytucji auonomicznych na poziomie regionu (A. Teller,
Laicyzacja wczesnonowożytnego społeczeństwa żydowskiego:
rozwój rabinatu w Polsce w XVI wieku, KH 60, 2003, z. 3,
s. 25–27).

[101] Ch.H. Ben-Sasson, Waadej
ha-aracot…, s. 240.

[102] M. Bałaban,
Prawowoj stroj…, s. 342.

[103] Russko-jewriejskij archiw. Dokumienty
i matieriały dla istorii jewriejew w Rossii, t. II:
Dokumienty i regiesty k istorii litowskich jewriejew
(1550–1569), wyd. S.A. Bierszadskij, S. Pietierburg 1882,
s. 201–204 (nr 273).

[104] Tamże, s. 117–118 (nr 179), s. 119 (nr 180),
s. 198–200 (nr 266).

[105] A. Teller przytacza
fragment dokumentu za Halperinem (A. Teller, Rabbis without
a Function?…, s. 393).

[106] O nazwach na określenie sejmu
żydowskiego, używanych zarówno w źródłach żydowskich, jak
i nieżydowskich, zob. A. Leszczyński, Nazewnictwo organów
samorządu żydowskiego w dawnej Rzeczypospoitej do 1764 r.,
[w:] Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji
„Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”,
Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 29–33.

[107] O zjazdach prowincjonalnych zob. S. Dubnow,
Jeszcze o sriednich organach jewriejskogo samouprawlienija:
obłastnyje kagalno-rabbinskije sjezdy (siejmy) w prowincijach
Małopolskoj, Wielikopolskoj, Podolii i Wołynii (XVII–XVIII
w.), „Woschod” nr 1, 1894, s. 139–150.

[108] W połowie XVIII w. takich jednostek
było w Koronie kilkanaście. W ordynacji Kazimierza Granowskiego,
komisarza skarbu koronnego, wydanej w 1753 r., wymienione są
następujące terytoria wysyłające swoich delegatów na waad koronny:
1. Kraków, 2. województwo krakowskie i sandomierskie, 3. Poznań,
4. województwo poznańskie i kaliskie, 5. Lwów i województwo ruskie,
6. Lublin, 7. województwo lubelskie, 8. województwo wołyńskie
i kijowskie, 9. województwo bełskie z Ziemią Chełmską i Ordynacją
Zamojską, 10. Przemyśl, 11. Ziemia Przemyska, 12. Tykocin, 13. Rzeszów
(Sejm Czterech Ziem. Źródła…, nr 74,
s. 149).

[109] Na niejasności dotyczące genezy
rozłamu sejmu żydowskiego zwraca uwagę Stanisław Grodziski
(Z nowych badań nad dziejami waadu – sejmu Żydów
Korony, [w:] Parlament, prawo, ludzie. Studia
ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w sześćdziesięciolecie
pracy twórczej, Warszawa 1996, s. 86).

[110] M. Wisznicer, Der waad Lite…,
kol. 164.

1. Podziały administracyjne

Dostępne w wersji pełnej

2. Czas i miejsce obrad, zwoływanie i przebieg
posiedzeń

Dostępne w wersji pełnej

3. Skład waadu, delegaci

Dostępne w wersji pełnej

4. Urzędnicy waadu

Dostępne w wersji pełnej

5. Wydawanie i ogłaszanie zarządzeń, pinkasy

Dostępne w wersji pełnej

1. Wewnętrzne funkcjonowanie gmin

Dostępne w wersji pełnej

2. Stosunki między gminami głównymi a podlegającymi
im okręgami, gminami i osiedlami

Dostępne w wersji pełnej

3. Osadnictwo i prawo obywatelstwa

Dostępne w wersji pełnej

4. Sądownictwo

Dostępne w wersji pełnej

5. Sprawy gospodarcze

Dostępne w wersji pełnej

6. Pożyczanie pieniędzy, bankructwo

Dostępne w wersji pełnej

7. Życie religijne i społeczne

Dostępne w wersji pełnej

8. Codzienne kontakty z nie-Żydami

Dostępne w wersji pełnej

1. Podatki i ich pobór

Dostępne w wersji pełnej

2. Wydatki waadu

Dostępne w wersji pełnej

3. Długi waadu

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej