Strona główna » Nauka i nowe technologie » Sport i czas wolny w perspektywie interdyscyplinarnej

Sport i czas wolny w perspektywie interdyscyplinarnej

4.00 / 5.00
  • ISBN:
  • 978-83-7859-988-3

Jeżeli nie widzisz powyżej porównywarki cenowej, oznacza to, że nie posiadamy informacji gdzie można zakupić tę publikację. Znalazłeś błąd w serwisie? Skontaktuj się z nami i przekaż swoje uwagi (zakładka kontakt).

Kilka słów o książce pt. “Sport i czas wolny w perspektywie interdyscyplinarnej

Sport zawsze stanowił nieodłączony element kultury, jednak w ostatnich czasach problematyka ta nabrała nowego, ogromnego znaczenia. Szeroko rozumiany ruch i rekreacja to nie tylko podstawa dobrej kondycji psychofizycznej, ale i przepustka do funkcjonowania  w satysfakcjonującej nas przestrzeni towarzyskiej, prywatnej i zawodowej. Odpowiednio wyrzeźbione ciało to współczesny znak towarowy, pozawerbalny komunikat stanowiący wizytówkę człowieka. To inwestycja w siebie i w swoją przyszłość.

„Ci, którzy myślą, że nie mają czasu na uprawianie sportu, prędzej czy później będą musieli znaleźć czas na chorobę” mawiał Edward Stanley i trudno nie przyznać mu racji. Mamy jednak nadzieję, że czas poświęcony na lekturę niniejszej publikacji, nie będzie czasem straconym. Wierzymy bowiem że ta konfrontacja opinii i wiedzy przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych sprzyja refleksji i pobudza do wypracowania wspólnych metod działania wszystkich podmiotów bezpośrednio i pośrednio związanych ze wskazaną tematyką.

Polecane książki

W systemie zarządzania występuje wymaganie w zakresie auditu wewnętrznego. W wielu przypadkach wymagania auditowe są bardzo podobne. Jednak w różnych systemach zarządzania (szczególnie bazujących na ISO 9001) są one rozszerzone lub wyraźnie doprecyzowane. Należy się zastanowić, czy organizacja, któr...
  Dr Jadwiga Górnicka przedstawia receptury na optymalne wykorzystanie ziół, które powinny się znaleźć w każdej domowej apteczce, a także sposoby optymalnego ich wykorzystania. Przepisy są proste, a produkty smaczne i skuteczne na wiele dolegliwości. Szczegółowo zostało także omówione lecznicze dzia...
Do rzeczywistości wirtualnej jedni mają bliżej, inni dalej, tak jak do Twin Peaks. Ale nie o to chodzi, czy agent Dale Cooper miał bliżej niż agenci Dana Scully i Fox Mulder. Wszyscy oni byli bowiem i pozostali elementami tej rzeczywistości – bohaterami filmów i seriali telewizyjnych (...
  Autor łączy wiedzę Tradycyjnej Medycyny Chińskiej z odkryciami współczesnej nauki. Analizuje produkty spożywcze pod kątem znajdującej się w niej energii i światła. Wprowadza pojęcia porządku w odżywianiu oraz odkrywa przedwieczne sekrety długowieczności i witalności. Teraz i Ty skorzystasz z tej w...
Od Autora: "Ukochani, dostajecie drugą moją książkę, która jest również darem mego serca dla wszystkich serc, a w szczególności dla tych istnień ludzkich, które zdecydowały się otworzyć przestrzenie swego serca i wejrzeć do mieszczącego się tu Królestwa. Przeczytacie tę książkę z pożytkiem dla siebi...
Lady Margot wychodzi za mąż za przywódcę potężnego szkockiego klanu, Arrana MacKenziego. Jej ojciec, lord Norwood, ma nadzieję, że dzięki temu małżeństwu powiększy majątek i zdobędzie wysoką pozycję na północy kraju. Po ślubie okazuje się, że Margot nie była gotowa zamienić wielkomiejs...

Poniżej prezentujemy fragment książki autorstwa Dorota Nowalska-Kapuścik i Grzegorz Libor

Praca zbiorowa pod redakcji dr Doroty Nowalskiej-Kapuścik i dra Grzegorza Libora

Sport i czas wolny w perspektywie interdyscyplinarnej

© Copyright by

Abramski Olgierd, Badora Magdalena, Hylewski Marcin, Nymś-Górna Agnieszka, Paczyńska-Jasińska Patrycja, Tymosiewicz Piotr, Tytko Olga, Ręba Patrycja, Wiciński Kamil, Więcławek Daria, Wojnarowska Małgorzata, Wojtecka Agnieszka, Wójcik Joanna, Zarzeczna-Baran Marzena, Zybała Dominika & e-bookowo 2018

Recenzja książki: dr Paweł Ćwikła

Redakcja: dr Dorota Nowalska-Kapuścik i dr Grzegorz Libor

Grafika na okładce: istockphoto

Projekt okładki: e-bookowo

ISBN e-book 978-83-7859-988-3

Wydawca: Wydawnictwo internetowe e-bookowo

www.e-bookowo.pl

Kontakt: wydawnictwo@e-bookowo.pl

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Kopiowanie, rozpowszechnianie części lub całości

bez zgody wydawcy zabronione

Wydanie I 2018

Konwersja do epub i mobi A3M Agencja Internetowa

Joanna Wójcik

Uniwersytet Śląski

Instytut Socjologii

ZDROWIE JAKO WARTOŚĆ WYRAŻANA I DOKONYWANA W PERSPETYWIE CZASU WOLNEGO

Abstrakt

Zdrowie jako wartość definicyjnie formułowane jest na płaszczyźnie wielu perspektyw badawczych odzwierciedlających nie tylko różnorodne zainteresowania badaczy, ale również różnorodne światopoglądy i obyczaje. Intensywne zmiany o charakterze społecznym i kulturowym, jakie dokonują się w różnych dziedzinach życia, w tym w obszarze czasu wolnego, nie pozostają bez wpływu na sferę wartości życiowych, w tym, wartości zdrowotnych. Stale zwiększająca się propozycja ofert zdrowego stylu życia i różnorodnych form spędzania czasu wolnego zmieniają system wartości zdrowotnych z tradycyjnychi uznawanych przez znaczną większość społeczeństwa na ponowoczesne i jednostkowe. Zmniejsza się wpływ hierarchicznych i instytucjonalnych form na zachowanie jednostek i grup, a jednocześnie wzrasta niezależność w zakresie kształtowania własnego podejścia do wartości, w tym również wartości zdrowotnych i sposobu spędzania czasu wolnego. Mając na uwadze efektywność działań podejmowanych w procesie wspierania jednostek i grupw dbałości o zdrowiei zdrowy styl życia jako formę realizacji czasu wolnego, należy określić jakie znaczenie jest społecznie przypisywane zdrowiu w uznawanych systemach wartości. W tym kontekście zdrowie jako wartość można zestawić z innymi wartościami, tj. ekonomicznymi, religijnymi i kulturowymiz odniesieniem do wartości wyrażanych (deklarowanych) i dokonywanych (realizowanych).

„Zdrowie ludzkie i życie przedstawiają dla jednostki i dla jej rodziny oraz społeczeństwa w pewnym względzie wartość absolutną, nie dającą się zmierzyć, ani porównać i to w tym sensie, że jednostka jest w swej osobowości, w swej specyfice niezastąpiona”[1].

Pojęcia wartości i czasu wolnego w kontekście zdrowia

Pojęcie wartości w naukach społecznych jest niezwykle wieloznaczne, a tym bardziej wieloznaczne może być jego rozpatrywanie łącznie z pojęciem zdrowia i czasu wolnego. Wedle klasycznej definicji Jana Szczepańskiego wartość to dowolny przedmiot materialny lub idealny w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus [2]. Do tak szeroko rozumianej kategorii wartości niewątpliwie należy zdrowie.

W różnych zbiorowościach może obowiązywać dążenie do realizacji różnych wartości. Różne systemy wartości mogą być rozbieżne nie tylko pod względem zespołu tworzących je wartości, ale też ich struktury hierarchicznej. Postrzeganie zdrowia jako wartości także dokonuje się poprzez pryzmat społeczno–kulturowych uwarunkowań, w jakich żyją ludzie. Kultura stanowi obszar, w obrębie którego uwidaczniają się odmienne interpretacje związane z pojmowaniem zdrowia. Znaczenie ma w tym miejscu także kulturowo przyjęty sposób spędzania wolnego czasu, jako swoista przestrzeń realizacji wartości zdrowotnych.

Istnieją jednak badacze, którzy stoją na stanowisku, iż zdrowie jako wartość ma charakter uniwersalny, iż jest wartością interkulturową i niezależną od kulturowo przyjętego wzorca spędzania czasu wolnego. Krzysztof Puchalski przywołuje postać meksykańskiego badacza kultury i osobowości, Rogelio Diaz-Guerrero, który przeprowadził porównanie znaczeń związanych ze zdrowiem w trzydziestu różnych kulturach i wyartykułował wniosek, iż jest ono widziane wszędzie w zbliżony sposób. Istnieje zatem pewien międzykulturowy i w miarę jednolity sposób rozpatrywania wartości zdrowotnych, co unaocznia się w powszechnym traktowaniu zdrowia jako: dobra, potencji i aktywności. Dopiero w ramach tych trzech wymienionych charakterystyk zachodzą kulturowe rozbieżności znaczeniowe [3]. W tym sensie możemy uznać zdrowie jako wartość postmaterialistyczną, nie partykularną a uniwersalną, odnoszącą się nie do pewnych tylko segmentów społeczeństwa, ale aktualne dla wszystkich ludzi, ogólnoludzkie, a jednocześnie kładące akcent na jakość życia, samorealizację, sprawność fizyczną, godność i prawa podmiotowe człowieka, bogactwo doświadczeń i doznań duchowych, kontaktów społecznych, życia towarzyskiego [4].

W tym kontekście pojęcie wartości zdrowia łączy się z problematyką czasu wolnego, który jest ważnym elementem jakości życia. Od ilości czasu i sposobów jego wykorzystania zależy jakość zdrowia. Gdy czas wolny i różnorodność form spędzania go staje się dobrem ogólnodostępnym, kształtowanie umiejętności korzy­stania z niego urasta do rangi problemu społecznego [5].

Kształtowanie pojęcia czasu wolnego nieodłącznie związane jest z przeciwstawieniem pojęcia wykonywania pracy. Istnieje wiele definicji pojęcia czasu wolnego. Stanisław Czajka określa czas wolny zamiennie jako całokształt życia człowieka poza pracą, cały czas spędzony poza zakładem pracy czy też ,,całokształt życia po pracy” [6]. Helena Strzemińska, podejmując zagadnienie czasu wolnego, wskazuje oprócz czasu poza pracą, którą człowiek może spożytkować na naukę i podnoszenie kwalifikacji, pracę społeczną, czy wypoczynek i ,,wszechstronny rozwój osobowości” [7].

Czas wolny to okres aktywności człowieka, który pozostaje mu do rozdysponowania po wykonaniu obowiązków związanych z zaspokajaniem potrzeb życiowych oraz czynności narzuconych, takich jak nauka czy praca. Może być on różnie wykorzystany, mniej lub bardziej celowo zorganizowany [8]. Sposób spędzania tego czasu często zależy od tradycji przekazywanych w rodzinie, wpływów środowiska społecznego, sytuacji materialnej ale także od przyjętego systemu wartości – w tym kontekście wartości jakie dany człowiek przypisuje zdrowiu i czy uwzględnia jego rolę w czasie wolnym.

Powracając do pojęcia wartości zdrowia, o jego uniwersalności, a także ważności świadczyć może także hierarchiczna struktura potrzeb Abrahama H. Maslowa, w której zdrowie plasuje się w obrębie podstawowych, niezbędnych do zaspokojenia potrzeb wyższych rzędów. A. Maslow dodatkowo stwierdza, iż przechodzenie do zaspokajania wyższych potrzeb rozwija indywidualność jednostki oraz wpływa na zdrowie psychiczne [9]. Stopień zaspokojenia potrzeb podstawowych jest dodatnio skorelowany ze stopniem zdrowia psychicznego. Teoria zaspokajania potrzeb sugeruje, że całkowite zaspokojenie potrzeb podstawowych i idealne zdrowie są tym samym [10].

Zdrowie traktować możemy także, z jednej strony, jako wartość autoteliczną, z drugiej instrumentalną, co zależne jest od kontekstu sytuacyjnego i systemu wartości wyznawanego przez poszczególne jednostki. Jako wartość autoteliczna, zdrowie jest dobrem samym w sobie, jest wartością z powodu samego swego istnienia i stanowi wartość naczelną, centralną. Wartość zdrowia doceniana jest zazwyczaj w momencie jego utraty. Wówczas staje się właśnie wartością autoteliczną. Gdy jednostkę nie trapią problemy zdrowotne, stanowi ono środek do osiągnięcia sukcesów, jest więc wartością instrumentalną, wartością służącą realizacji innych wartości i celów. Tak więc, jedną z perspektyw rozpatrywania zdrowia w kategoriach wartości autotelicznych bądź instrumentalnych jest dychotomiczny podział w obszarze zdrowie – choroba.

Podobnie jest z pojęciem czasu wolnego. Możemy analogicznie postrzegać je jako wartość autoteliczną bądź instrumentalną – czas wolny może być dobrem samym w sobie ale też środkiem do osiągnięcia określonych celów – w tym przypadku będzie to dbałość o zdrowie. Jednak w świadomości społecznej czas wolny służy zwykle odpoczynkowi oraz rozrywce. Przypisuje mu się więc raczej wartość instrumentalną niż autoteliczną. Uznaje się, iż wypoczywanie umożliwia ludziom uwolnienie się od zmęczenia i znużenia, chroni przed monotonią i rutyną codzienności. [11]

Niezależnie od wagi wartości można wśród nich wyróżnić także wartości uznawane i odczuwane [12]. Wartości uznawane to takie, o których człowiek wie, że powinny być dla niego atrakcyjne i że powinien je cenić [13]. Za takie uznawane jest bez wątpienia zdrowie, ale także pojęcie czasu wolnego. Człowiek dąży do realizacji wartości zdrowia bądź czasu wolnego, niejednokrotnie odczuwając przy tym pewien przymus zewnętrzny. Wartości odczuwane to takie, które zostały głęboko wchłonięte i stały się częścią wewnętrznego świata człowieka, a dążenie do ich osiągnięcia odczuwane jest przez niego jako własna, nagląca potrzeba. Są to wartości zinternalizowane [14]. W taki rodzaj wartości także wpisuje się koncepcja zdrowia jako potrzeby uznanej przez jednostkę naprawdę za ważną, w odróżnieniu od wartości deklarowanych. Należy podkreślić, iż zdrowie może stanowić dla jednych wartość uznawaną, dla innych zaś odczuwaną. Niezależnie od tego, zarówno wartości odczuwane co i uznawane mogą być wartościami realizowanymi. Jednak odczuwanie i uznawanie nie jest tożsame z realizacją w praktyce życia codziennego. W kwestii wartości zdrowia realizacja wydaje się najistotniejszym elementem faktycznego dopełnienia wartości. Choć realizacja wartości odczuwanych przychodzi jednostkom łatwiej, to częściej realizowane są wartości uznawane. Niezależnie czy dbanie o zdrowie jednostka traktuje jako obowiązek (czynność wykonywana wbrew ochocie) czy spełnianie pragnień (czynność wykonywana z ochotą) i czy rezygnuje z realizacji wartości odczuwanej na rzecz uznawanej, skutek jest pożądany w przypadku rozpatrywania realizacji wartości zdrowia. Pojęcia czasu wolnego nie może „wpisać się” w charakterystykę wartości zinternalizowanych, ponieważ nie stanowi części wewnętrznego świata człowieka, nie mniej jednak, jednostka może odczuwać tę potrzebę jako naglącą i konieczną do zaspokojenia.

„Wartość zdrowie” a „wartość zdrowia”

W kontekście powyższych rozważań należy rozróżnić, czym jest „wartość zdrowie” a „wartość zdrowia”. W literaturze przedmiotu spotkać można powyższe rozróżnienie w ramach dwóch tradycji badań nad wartościami w socjologii polskiej. Jedna związana jest z Florianem Znanieckim, druga ze Stanisławem Ossowskim.

Ta pierwsza skupia się bardziej na samym przedmiocie cenienia czy pożądania, z mniejszą uwagą traktuje natomiast te aspekty świadomości danego podmiotu, które czynią określony przedmiot wartością, a więc sądom wyrażającym oceny i pragnienia. Z tego względu F. Znaniecki wprowadza rozróżnienie na wartości i postawy, z czego te pierwsze to obiekty posiadające swoje określone znaczenie społeczne, a drugie to emocjonalny stosunek do danego obiektu-wartości. Z kolei w koncepcji S. Ossowskiego mniejszy nacisk położony jest na charakterystykę samego przedmiotu będącego wartością, a większy na postawy osób, dla których przedmiot ów stanowić może wartość [15].

Koncepcję „wartości zdrowie” wpisuje się w szkołę F. Znanieckiego. „Wartość zdrowie” istnieje wtedy, kiedy rozpatruje się zdrowie jako to przede wszystkim, co jest cenione, jako przedmiot pożądania, i zarazem niewielką rolę przypisuje się elementom świadomości podmiotu, który czyni dany przedmiot wartością [16]. Zakładając, że zdrowie (zarówno jako pojęcie jak i zjawisko) wywołuje określone postawy emocjonalne względem niego, pytania empiryczne dotyczą znaczeń, które przypisywane są zdrowiu przez podmioty społeczne ujmowane w sposób ponadjednostkowy [17]. „Wartość zdrowie” odnosi się głównie do przekonań, a nie celów, dlatego też zachodzi tu związek z czynnościami profilaktycznymi i terapeutycznymi oraz obyczajami, sztuką, językiem, prawnymi regulacjami ochrony zdrowia [18].

Z kolei o „wartości zdrowia” można mówić w przypadku kiedy charakterystyka przedmiotu (tj. zdrowia) będącego wartością ma mniejsze znaczenie niż postawy osób, dla których ów przedmiot (tj. zdrowie) może stanowić wartość. Gdy St. Ossowski odnosi pojęcie wartości do przedmiotów, którym towarzyszą sądy wyrażające ich pragnienie, to wartości klasyfikuje ze względu na charakter owych sądów [19]. Rozpatrując kategorię „wartości zdrowia” podejmuje się analizy dotyczące siły pożądania tej wartości oraz sposobów uprawomocnienia emocjonalnych postaw jednostek w stosunku do zdrowia [20].

„Wartość zdrowia” może pełnić dwie istotne funkcje będące wypadkową oddziaływania wartości zdrowia i ukształtowanego ustosunkowania się do tej wartości. Pierwsza to funkcja motywacyjno-integrująca, która odnosi się do aktywności własnej jednostki nadającej sens życia i umożliwiającej perspektywicznie uporządkować działania. Druga – funkcja rozstrzygająca – jest związana z podejmowaniem wyborów określonych zachowań o charakterze zdrowotnym dotyczących zarówno innych ludzi, jak i własnej osoby. Ustosunkowanie się do wartości zdrowia jest świadomym wyborem cennego dobra, które pragnie się urzeczywistnić [21]. Pytanie jakie można postawić w tym miejscu dotyczy tego jakie przekonania społeczne panują wśród poszczególnych jednostek w kwestii ważności zdrowia i roli jaką przypisują mu w swoim życiu. Warto podkreślić, iż pomimo faktu, że zdrowie jest wartością powszechnie uznawaną, zauważalna jest tendencja w kierunku degradacji ważności zdrowia w życiu codziennym.

Socjologiczna koncepcja zdrowia i czasu wolnego w relacji do innych wartości

Socjologiczne rozważania dotyczące koncepcji zdrowia dalekie są od modelów fizjologicznych i morfologicznych – stricte medycznych. Badacze społeczni koncentrują się na konceptualizacji zdrowia poprzez wskaźniki funkcjonowania społecznego patrząc w głównej mierze na behawioralne aspekty choroby oraz zachowania i postawy dotyczące problematyki zdrowia i choroby. Drogę dla socjologicznego spojrzenia na zdrowie otworzyła sama medycyna. W 1923 roku w wyniku prac Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) powstała definicja, w której zdrowie zostało określone nie tylko poprzez czynniki fizyczne i psychiczne ale także społeczne, koncentrujące się na społecznym dobrostanie człowieka, a więc czymś więcej niż tylko brakiem choroby [22].

Definicji zdrowia jest wiele, a ich historyczna zmienność jest pochodną przemian wyobrażeń społecznych o tym, czym ono właściwie jest. Przy próbie określenia tego, czym jest zdrowie najważniejszy wydaje się zakres jednostkowej odpowiedzialności, jaki za jego utrzymanie przypisują sobie jednostki. Można więc wszystkie definicje zdrowia pogrupować w trzy typy:

– negatywne – określające stan zdrowia jako brak choroby. Zdrowie byłoby wówczas stanem, który polega na subiektywnym odczuciu niewystępowania jakichkolwiek dolegliwości fizycznych bądź psychicznych;

– pozytywne – określające stan zdrowia w kategoriach dobrego samopoczucia, zadowolenia z siebie. W tym względzie pojęcie zdrowia współwystępuje razem z odczuwanym poziomem szczęścia;

– holistyczne – które łączy w sobie oba wcześniejsze typy [23].

Jeden z pierwszych konstruktów teoretycznych w dziedzinie socjologii medycyny stworzył dr Jack Elinson, twórca nowego rozumienia „zdrowia”, pionier w dziedzinie nauk socjomedycznych, założyciel pierwszego na świecie wydziału nauk socjomedycznych w publicznej szkole zdrowia na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku [24]. J. Elinson wyróżnił jako pierwszy sojomedyczne wskaźniki zdrowia [25]. Zaliczył do nich następujące:

– określenie stopnia niezdolności jednostki do pełnienia ról społecznych;

typologię obecnych symptomów chorobowych i prognozę, które służyłyby do oceny prawdopodobnych potrzeb zdrowotnych;

– wskaźniki koncentrujące się nie tyle na profesjonalnych jednostkach chorobowych, co na behawioralnym wyrażaniu choroby;

– wskaźniki oparte na operacyjnych definicjach tzw. pozytywnego zdrowia psychicznego;

– ocenę jawnychi ukrytych potrzeb opinii zdrowotnej nie na poziomie całej populacji, ale raczej na płaszczyźnie tzw. społecznej zdolności opieki nad chorym [26].

Socjomedyczne wskaźniki zdrowia wiążą samo pojęcie zdrowia z dziedzinami spoza świata medycyny i niejako nakładają na nie związki z innymi obszarami nauki. W tym kontekście możemy mówić o bliskiej zależności zdrowia jako wartości wobec innych wartości i wymiarów społecznych. Zdrowie możemy rozpatrywać jako wartość w wymiarze religijnym, ekonomicznym oraz kulturowym. Jak zostanie wskazane w dalszej części artykułu, podobnie rzecz ma się z pojęciem czasu wolnego, które również ma swoje znaczenie religijne, ekonomiczne oraz kulturowe.

Zdrowie – immanentna cecha ludzkiego życia oraz religia – immanentna cecha społeczeństwa traktowane są w tradycji badawczej zazwyczaj jako dziedziny niezależne [27]. Jednak aksjologia jako dziedzina filozofii, której przedmiotem są wartości, łączy świat religii i zdrowia. Świadczy o tym choćby nauka Kościoła Katolickiego, która traktuje zdrowie jako dar od Boga, o który to człowiek obowiązany jest troszczyć się, a społeczeństwo pomagać w dążeniach do zaspokojenia tychże potrzeb. W Katechizmie Kościoła Katolickiego widnieje następujący zapis: Życie i zdrowie fizyczne są cennymi dobrami powierzonymi nam przez Boga. Mamy się o nie rozsądnie troszczyć, uwzględniając potrzeby drugiego człowieka i dobra wspólnego. Troska o zdrowie obywateli wymaga pomocy ze strony społeczeństwa w celu zapewnienia warunków życiowych, które pozwalają wzrastać i osiągać dojrzałość (2288) [28]. Przestrzeganie podstawowych reguł wiary i kierowanie się przykazaniami zawartymi w Dekalogu stanowi wyraz chrześcijańskiej dbałości o zdrowie. „Dbałością” jest także unikanie wszelkich zachowań, które stoją ze zdrowiem w sprzeczności i na gruncie religijnym rozumiane są z dopuszczeniem się grzechu [29]. Dążenie do zdrowia traktowane jest zatem jako obowiązek każdego człowieka i nakaz związany ze świadectwem wiary.

Pojęcie zdrowia i życia w kontekście wartości odnaleźć można także w Karcie Pracowników Służby Zdrowia, która integralnie traktuje zdrowie i określa je jako to wszystko, co dotyczy zapobiegania, diagnozy, leczenia i rehabilitacji, aby polepszyć równowagę i dobro fizyczne, psychiczne oraz duchowe osoby [30]. Karta określa także kwestię odpowiedzialności za zdrowie i nakłada na każdego obowiązek leczenia się i pozwolenia na leczenie. A zatem ci, którzy troszczą się o chorych, powinniz wielką pilnością wypełniać swoje czynności i stosować środki, które uznają za konieczne lub pożyteczne; nie tylko środki zmierzające do bezpośredniego uzdrowienia, lecz także te łagodzące ból i przynoszące ulgę, gdy powrót do zdrowia jest niemożliwy [31]. O odpowiedzialności za zdrowie wspomniał także Papież Franciszek w Orędziu na XXVI Światowy Dzień Chorego 2018r., w którym powiedział: lekarze i pielęgniarze, kapłani, osoby konsekrowane i wolontariusze, członkowie rodzin oraz wszyscy, którzy angażują się w opiekę nad chorymi, uczestniczą w misji Kościoła. Jest to wspólna odpowiedzialność, która podnosi wartość codziennej posługi każdego [32].

Rozpatrywanie pojęcia czasu wolnego w kontekście wartości religijnych pokazuje natomiast, iż czas jest darem Bożym i ma swój rytm. Wyznaczają go nie tylko same godziny określane przez zegar. Jest nim rytm czasu pracy i odpoczynku, codzienności i święta. Bóg stwarzając świat uporządkował go i nadał życiu człowieka rytm pracy i odpoczynku. Rytm ów ma charakter sakralny, naśladuje Boga pracującego i odpoczywającego [33].

Zdrowie rozpatrywane jako wartość w wymiarze ekonomicznym przybiera postać towaru, który – jak każdy inny – można kupić lub sprzedać. Z perspektywy gospodarki, zdrowie nie jest traktowane jako wartość bezcenna, a działania związane z ochroną zdrowia przybierają określoną wartość ekonomiczną. Podobnie jak inne towary i usługi, zdrowie jako produkt także podlega konkurencji rynkowej, reklamie i promocji.

Zdrowie z ekonomicznego punktu widzenia, posiada dwa wymiary. Pierwszy z nich dotyczy skuteczności i efektywności wykorzystania nakładów ponoszonych na zdrowie jednostek i grup społecznych oraz poszukiwania optymalnej alokacji środków, która umożliwiłaby uzyskanie możliwie jak najlepszych efektów zdrowotnych. Drugi, związany jest z określeniem wpływu stanu zdrowia społeczeństwa na gospodarkę. Rozważania te odnoszą się do różnych jej szczebli, począwszy od indywidualnej jednostki (np. jednostki jako pracownika), poprzez poszczególne podmioty gospodarcze, kończąc na gospodarce ujmowanej jako całość [34].

Zdrowie w czasach gospodarki rynkowej jawi się jako towar o wyjątkowym znaczeniu. Posiadanie go umożliwia dostęp do innych towarów i dóbr. Jednocześnie zdrowie stanowi taki rodzaj towaru, którego brak pociąga za sobą straty o charakterze materialnym i nie tylko. Brak możliwości nabywania towaru jakim jest zdrowie sprawia, że jego zasoby maleją a zapotrzebowanie na nie proporcjonalnie wzrasta [35].

Zdrowie rozpatrywać można w kategoriach ekonomicznych także ze względu na jego dynamiczny charakter. Zdrowie podlega ochronie (profilaktyka prozdrowotna), doskonaleniu, pomnażaniu, zwiększaniu własnego potencjału (promocja zdrowia). Problematyka zdrowia jest jednak nierozerwalnie związana z humanistycznym rozumieniem człowieka i człowieczeństwa i jako taka nie może być analizowana wyłącznie z punktu widzenia ekonomicznej opłacalności [36].

W kontekście ekonomicznym możemy także pojmować zagadnienie czasu wolnego. Socjologia czasu wolnego wskazuje, że sposób, w jaki ludzie spędzają czas wolny zależy w przewidywalny sposób od ich zasobów finansowych, natomiast tylko w niewielkim stopniu od takich zmiennych socjoekonomicznych jak ich klasa społeczna, wykonywany zawód czy wykształcenie [37].

Istotny jest także kulturowy kontekst rozpatrywania zdrowia, ale też czasu wolnego. Uwarunkowania kulturowe i społeczne, w jakich żyją ludzie odgrywa dużą rolę w sposobie patrzenia na zdrowie i realizacji potrzeb zdrowotnych w czasie wolnym. Niezwykle istotnym czynnikiem określanym przez kulturę dominującą w danym społeczeństwie jest wiedza dotycząca zagadnień związanych ze zdrowiem. Ona to decyduje w dużej mierze o podejmowanych działaniach na rzecz zdrowia. Renata Bogusz, idąc za literaturą przedmiotu, podaje następujące konstatacje dotyczące analizy wpływu kultury na zdrowie i realizację zachowań zdrowotnych: kultura danej społeczności stanowi punkt odniesienia w ocenie zdrowia jako jednej z wartości życiowych, potoczne określenia zdrowia i choroby uwarunkowane są kulturowo, kultura kształtuje wzory zachowań w zdrowiui chorobie, kultura określa normy dotyczące zdrowia i choroby [38].

Przemiany kulturowe związane z wielkimi procesami społecznymi także mają istotny wpływ na styl życia jednostek i grup społecznych. Wymuszają one przystosowanie się do określonych wymogów życia społecznego. Jednostki, które nie potrafią zaadaptować się do wymogów rzeczywistości społecznej są bardziej podatne na zachorowanie na niektóre choroby psychosomatyczne czy psychiczne [39]. W tym sensie, samo już pojecie zdrowia i choroby warunkowane jest poprzez kulturę. Symptomy chorobowe postrzegane w jednej kulturze za oznaki choroby, w innej traktowane będą jako oznaki zdrowia, dlatego niezwykle istotne dla zachowania zdrowia jest rozpoznawanie chorób i sposób zaspokajania potrzeb zdrowotnych jednostek, które to umiejętności kształtują się w procesie socjalizacji [40].

Kulturowo postrzega się także zjawisko czasu wolnego. Związane jest to chociażby z funkcjami jakie przypisuje się ww. pojęciu. Czas wolny może pełnić funkcję regeneracyjną, rozrywkową i rozwojową. Także sposoby spędzania czasu wolnego mają kontekst kulturowy i poprzez kulturę są determinowane. Należą do nich m.in. sposoby związane z: obowiązkami, aktywnością, uczestnictwem kulturalnym, uczestnictwem w społeczeństwie, realizacją indywidualnych zamiłowań oraz zachowania o charakterze patologii społecznej [41].

Warto także podkreślić, iż o powiązaniu zdrowia i czasu wolnego (przeznaczonego na zdrowie) z kulturą świadczy model Mandali Zdrowia prezentujący różnorodność czynników wpływających na zdrowie ­i ekosystem człowieka z uwzględnieniem aspektów społecznych i przyrodniczych. Graficzny kształt mandali składa się z kręgów. W jej centrum znajduje się człowiek i jego rodzina w wymiarze fizycznym, intelektualnym i duchowym. W jego bezpośrednim otoczeniu znajdują się czynniki osobiste oraz wytworzone przez człowieka i społeczeństwo: czynniki biologiczne, zachowania indywidualne, środowisko psycho-socjo-ekonomiczne, środowisko fizyczne. Najszersze kręgi modelu tworzą biosfera (kosmos) i właśnie kultura rozumiana jako wartości, postawy i przekonania [42].

Czynniki wpływające na postawy zdrowotne w czasie wolnym

Sposób gospodarowania czasem wolnym zależny jest od wielu zmiennych. Wśród nich wyróżnić możemy: poziom wykształcenia, warunki materialno-ekonomiczne, wysokość zarobków, standard życia, poziom wiedzy, znajomość własnych potrzeb, ukształtowane wzory i postawy wolnoczasowe, budżet czasu wolnego [43]. w tym przypadku jako budżet rozumiemy zestawienie odcinków czasu przewidzianych na realizację różnych czynności życiowych [44].

Z kolei na aktywność fizyczną – główny determinant zdrowia – wpływ ma bardzo wiele czynni­ków, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Niektóre z nich mogą pobudzać do ćwiczeń fizycznych, inne mogą być barierą i ograniczeniem [45]. Należą do nich następujące:

– status społeczno–zawodowy – im jest wyższy, tym więcej obowiązków posiada jednostka, jednak wraz ze wzrostem statusu społeczno-zawodowego wzrasta chęć poprawy zdrowia;

– poziom wykształcenie – im jest wyższy, tym większa świadomość i wiedza na temat zdrowego stylu życia. Osobnicy posiadający wyższe wykształcenie chętniej spę­dzają czas wolny aktywnie;

– status materialny – możliwości finansowe – mogą ale nie muszą stanowić ograniczenia w dbałości o zdrowie i formę aktywnego spędzania czasu wolnego;

– wiek;

– stan zdrowia;

– stosunek rodziny do aktywności fizycznej – głównym bodźcem, który może wpłynąć na styl życia dzieci w przyszłości są rodzice, którzy przekazują młodszemu pokoleniu swoje pasje lub, wręcz przeciwnie, nie angażują się zupełnie w organizowanie czasu wolnego rodziny. Funkcję motywatora pełnić może także współmałżonek bądź dziecko;

– wielkość czasu wolnego jaki jednostka ma do dyspozycji – mała jego ilość może, ale nie musi wpływać ograniczająco na aktywność fizyczną;

– infrastruktura sportowo–rekreacyjna w miejscu zamieszkania – w Polsce obserwuje się różnicę pomiędzy aktywnością rekreacyjną populacji wiejskiej a miejskiej. Ludność zamieszkują­ca obszary wiejskie charakteryzuje się niższym stopniem świadomości zdrowego stylu życia;

– poziom wiedzy o zdrowiu – aktualnie obserwuje się wzrost zapotrzebowania na usługi typu wellness;

– tradycje i zwyczaje społeczne – im wzorce dbałości o zdrowie są bardziej zakorzenione społecznie, tym formy aktywnego spędzania czasu wolnego są częstsze [46].

Wybór zależy od jednostki, od tego jaką podejmie decyzję, jak zaplanuje swój wolny czas, czy i jaką aktywność fizyczną wybierze.

Wartość zdrowia w badaniach empirycznych – przegląd zagadnień

Badania empiryczne dotyczące problematyki zdrowia stopniowo przechodziły z płaszczyzny analizującej wyłącznie chorobę, w kierunku analizy zdrowia i choroby, z przewagą na zdrowie. Jest to wynik ogólnie przyjętej orientacji socjomedycznej.

W dorobku socjologicznych badań nad wartościami społeczeństwa polskiego wyszczególnić można kilka sondaży, w których jedną spośród uwzględnionych wartości było zdrowie. Sondaże te w głównej mierze skupiały się na wartości pracy i prowadzone były w latach 60. i 70. XX w. Wyniki tych badań sytuowały zdrowie na czołowych pozycjach hierarchii wartości i pokazywały, iż konkurencyjne wobec zdrowia są jedynie szczęśliwe życie rodzinne, dobro dzieci, praca, sytuacja materialna i spokojne życie. Sondaż Gallupa (połowa lat 70.), który został przeprowadzony w 70 krajach świata, pokazał iż polepszenie stanu zdrowia i szczęście rodzinne są dla ówczesnych ludzi wartościami nadrzędnymi, zaś do najbardziej niepokojących należy m.in. choroba [47].

W czasach najbardziej współczesnych przedmiotem badaczy społecznych stają się nie tylko stan zdrowia w danym kraju, ale coraz częściej odczucia i postawy wobec zdrowia, analiza zachowań prozdrowotnych, troska o własne zdrowie, zdrowy styl życia, ochrona własnego zdrowia. Słowem, większą wagę przypisuje się badaniu wartości potencjalnie sprzyjających zdrowiu, niż badaniu wartości samego zdrowia.

Badanie „Aktualne problemy i wydarzenia” CBOS z 2016 r. pokazało, iż zdaniem respondentów zdrowie jest jednym z podstawowych dóbr cenionych w polskim społeczeństwie. Do wyżej cenionych należy jedynie szczęście rodzinne. Wartość zdrowia nieco częściej niż inni podkreślają osoby z wyższym wykształceniem, mieszkańcy miast liczących poniżej 20 tys. mieszkańców oraz od 100 tys. do mniej niż 500 tys., a także respondenci niezadowoleni ze swojej sytuacji materialnej. W grupach społeczno-zawodowych zdrowie cenią przede wszystkim renciści, kadra kierownicza i specjaliści wyższego szczebla, pracownicy usług oraz gospodynie domowe [48].

Mimo coraz silniejszego społecznego przekonania, że dbanie o zdrowie jest dla Polaków ważne, deklaracje dotyczące troski o stan własnego zdrowia pozostają dość stabilne na przestrzeni ostatnich lat. W 2012 r. zdecydowana większość badanych określiła się jako osoby dbające o swoje zdrowie. Patrząc z dłuższej perspektywy czasowej warto podkreślić, że od 1993 roku odsetek osób deklarujących dbałość o zdrowie znacznie się zwiększył [49].

Rzeczywistym wskaźnikiem oceny zdrowia jako wartości nie są jednak deklaracje, ale codzienne zachowania jednostek – prozdrowotne lub antyzdrowotne, będące konsekwencją typowego dla nich sposobu i stylu życia. Choć wyniki badań z 2012 r. nie są do końca optymistyczne, to warto podkreślić, iż ostatnie lata przyniosły jednak pewne znaczące zmiany, które wskazują na nieco bardziej prozdrowotny styl życia Polaków. W stosunku do roku 2007 wzrosła liczba respondentów przynajmniej okazjonalnie uprawiających określone formy aktywności fizycznej (z 45% do 55%). W porównaniu z rokiem 2007, w 2012 r. Polacy także nieco bardziej regularnie się odżywiają [50]. W roku 2016 znacznie zwiększył się (w porównaniu z 2012 r.) odsetek badanych dostrzegających symptomy dbałości o zdrowie. Jednocześnie wyraźnie ubywa badanych, którzy uważają, że zdrowy styl życia nie jest w Polsce popularny (od 1993 r. do 2016 r. nastąpił spadek odsetka takich opinii o 35 punktów procentowych) [51].

Z badań Krzysztofa Kwileckiego realizowanych wśród kobiet w dziedzinie rekreacji ruchowej i czasu wolnego wynika, iż zdrowie było i jest podstawową wartością warunkującą szczęśliwe życie rodzinne, zawodowe, społeczne. Zdrowe życie to podstawowe zadanie człowieka, determinu­jące praktycznie każdą sferę jego zachowań. Ze zdrowiem człowieka związane są zachowania zdrowotne będące nieodłącznym elementem stylu życia [52].

Badania dotyczące zdrowia jako wartości wśród młodzieży akademickiej wykazały zależność, iż studenci najwyższą wagę przykładają do zdrowia rozumianego jako stan i właściwości, zaś zdrowie jako cel zajmuje nieco dalsze miejsce. W kategorii definicji zdrowia jako celu badani studenci wskazali jako najważniejsze akceptację własnej osoby. Charakteryzując zdrowie jako stan, respondenci najwyżej klasyfikowali stwierdzenia „czuć się dobrze” oraz „czuć się szczęśliwym przez większość czasu”. W zdrowiu scharakteryzowanym jako właściwość badani uznali za najważniejsze nieodczuwalnie żadnych dolegliwości fizycznych oraz brak chorób. Wobec tego stwierdzić można, iż objęci tym badaniem studenci cechują się instrumentalnym podejściem do zdrowia [53].

Analizy dotyczące zdrowego stylu życia młodzieży akademickiej znaleźć można także w publikacji Kamili Zelga, która rozpatruje znaczenie realizowania prozdrowotnego stylu życia studentów oraz wpływ ich determinantów, nakierowanych na ochronę zdrowia i eliminację zachowań negatywnych, które winny być wspierane znajomością podstawowych zasad racjonalnego sposobu życia [54].

Ciekawa wydaje się także analiza sposobu postrzegania zdrowia jako wartości wśród mieszkańców obszarów wiejskich. W przeszłości zdrowie dla mieszkańców wsi nie stanowiło najwyższej wartości. Pomoc medyczna należała do rzadkości, a dominującym było lecznictwo ludowe i samolecznictwo [55]. Sytuacja zmieniła się w latach 80. XX w. kiedy to nastąpiła różnica w sposobie traktowania zdrowia i pojmowania go jako wartości naczelnej, autotelicznej. Ten stan rzeczy utrzymuje się po dzisiaj [56].

Deklaracja a realizacja wartości zdrowia w relacji do czasu wolnego

Bez wątpienia świadomość znaczenia zdrowia w praktyce dnia codziennego jest w polskim społeczeństwie bardzo duża. Do powszechnych należą deklaracje dotyczące troski o własne zdrowie, a także coraz częstsze przekonanie, że w Polsce popularny jest model zdrowego stylu życia. Deklaracje te znajdują potwierdzenie w nieco częstszej niż kilka lat temu aktywności fizycznej Polaków oraz wzrostem zadowolenia z własnej kondycji zdrowotnej.

W popularyzacji atrakcyjnych zajęć rekreacyjnych– niezależnie od stanu zdrowia, wie­ku, zawodu – należy wziąć pod uwagę rozkład i całkowitą ilość czasu wolnego w stosunku do czasu przeznaczonego na pracę i inne zajęcia [57]. Z kolei brak wolnego czasu ma silny, i w tym przypadku ujemny, wpływ na zdrowie. Czas wolny mądrze wypełniony odpowiednimi zajęciami ma pozytywne znaczenie przede wszystkim dla zdrowia fizycznego oraz dla rozwoju i odpoczynku psychicznego [58].

Zdaniem Anny Titkow rola i znaczenie socjalizacji w kształtowaniu postaw oraz zachowań wobec zdrowia i choroby jest kwestią kluczową. Autorka podkreśla również, iż sposób manifestacji objawów oraz kryteria wyboru drogi leczenia także są determinowane przez background kulturowy [59]. Rzecz w tym, że wszelkie działania jakie człowiek przejawia w dbałości o swoje zdrowie są następstwem praktykowania określonego stylu życia, zależnego od wychowania, socjalizacji, kontekstu społeczno–kulturowego, w którym żyje, ale także od odpowiedzialności jaką przejawia w stosunku do swojego stanu zdrowia.

Działania Polaków dotyczące dbałości o własne zdrowie pozostają nadal w znacznym stopniu w obrębie działań medycznych. Co prawda, do powszechnych należy świadomość dbania o zdrowie, jednak nie wpływa ona znacząco na codzienne zachowania. Biorąc pod uwagę większą część społeczeństwa można mówić bardziej o realizacji poszczególnych zachowań zdrowotnych, niż regularnego wdrażania prozdrowotnego stylu życia, jako komplementarnego wzoru zachowań Analizując działania poszczególnych grup społecznych, można wskazać, iż najbliżej praktykowaniu zdrowego stylu życia jest nowo tworząca się klasa średnia (middle class), składająca się z inteligencji, pracowników umysłowych w sektorze knowledge class, przedsiębiorców i prywatnych właścicieli [60]. Osoby należące do klasy średniej postrzegają schorzenie w kategoriach atrybutów i postaw psychicznych, częściej postrzegają siebie jako osoby mające „wewnętrzną” kontrolę; natomiast klasa robotnicza postrzega zdrowie bardziej w kategoriach fizycznych i funkcjonalnych, bez poczucia posiadania kontroli [61]. Klasa średnia gwarantuje dodatkowo powszechny dostęp do swoich struktur, w przeciwieństwie do elit. Każdy, kto sprosta wymaganiom, może stać się ich członkiem, między innymi także poprzez akceptację stylu życia, który (…) jest w znacznej mierze prozdrowotny [62].

W kwestii kształtowania zachowań zdrowotnych istotny okazuje się także wpływ innych osób. Do mechanizmów tego wpływu należą bezpośrednio wyrażane sugestie i oczekiwania (w tym sugestie ze strony profesjonalnych autorytetów), społeczne wzory zachowań (występujące w funkcji ukierunkowującej oraz wyzwalającej działania), jak również chęć zaimponowania lub przeciwstawienia się tym osobom. Należy zaznaczyć, iż wyzwalanie działań zdrowotnych może być efektem zdobywanej wiedzy o zdrowiu, obserwacji własnego organizmu, określonych sytuacji życiowych związanych ze zdrowiem (na przykład ciąża, nagła choroba czy też obawa związana z nagłym pojawieniem się choroby) [63].

Wprawdzie nadal dominuje przekonanie, że obowiązek ochrony zdrowia spoczywa głównie na nas samych, jednak w porównaniu z rokiem 2012, w 2016 r. aż dwukrotnie więcej panowało opinii, że to przede wszystkim państwo i jego odpowiednie władze powinny troszczyć się o zdrowie obywateli [64]. Zdaniem badaczy tematu, to właściwe formy spędzania czasu wolnego zapobiegają powstawaniu wielu zaburzeń zdrowia fizycznego i psychicznego. Dzięki nim wyrabia się poczucie dystansu wobec problemów życia codziennego i motywacja do dbania o zdrowie własne. To z kolei daje szansę efektywniejszego i twórczego podejścia do dalszej pracy, nauki czy innych obowiązków. Różnorodność form czasu wolnego ma też niejako implikować do różnorodnego jego spędzania w całym życiu.

Jedyną szansą poprawy stanu zdrowia jest kształtowanie prozdrowotnej świadomości i odpowiedzialności własnej za zdrowie. Celem tego winno być oddziaływanie w kierunku przemiany codziennych zachowań zdrowotnych, by możliwie najbardziej sprzyjały one kondycji psychofizycznej i zdrowiu społeczeństwa. Ważne jest, aby zdrowie wśród innych cenionych w życiu wartości zajmowało realnie – nie tylko w sferze życzeń i deklaracji – wysoką pozycję [65].

Bibliografia:

[1] Bures R., Wstęp do teorii ochrony zdrowia, Warszawa, 1963.

[2] Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972.

[3] Gochman D. S., Heath behavior: plural perspectives, Heath behavior. Emerging research perspectives, Plenum Press, 1988.

[4] Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków, 2004.

[5] Kwilecki K., Rozważania o czasie wolnym. Wybrane zagadnienia, Katowice, 2011.

[6] Czajka, S., Z problemów czasu wolnego. Warszawa, 1979.

[7] Strzemińska H., Praca zawodowa kobiet a ich budżet czasu, Warszawa, 1970.

[8] http://www.zeszyty.awf.katowice.pl/pdf/vol%2021/08%20maciol.pdf, data dostępu: 21.05.2018.

[9] Wiśniewski A., Śleszyński D., Koncepcja hierarchicznej struktury potrzeb w teorii Abrahama H. Masłowa, Studia Philosophiae Christianae, nr 12/2, 1976.

[10] Maslow A., Motywacja i osobowość, Warszawa 2006.

[11] Kędzior J., Wawrzak-Chodaczek M., Czas wolny w różnych jego aspektach, Wrocław, 2000.

[12] Ossowski S., Z zagadnień psychologii społecznej, Warszawa 1967.

[13] Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003.

[14] Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003.

[15] Puchalski K., Zdrowie w świadomości społecznej, Łódź, 1997.

[16] Gaweł A., Kowalski M., Zdrowie. Wartość. Edukacja, Kraków, 2006.

[17] Puchalski K., Zdrowie w świadomości społecznej, Łódź, 1997.

[18] Gaweł A., Kowalski M., Zdrowie. Wartość. Edukacja, Kraków, 2006.

[19] Ossowski S., Z zagadnień psychologii społecznej, Warszawa 1967.

[20] Puchalski K., Zdrowie w świadomości społecznej, Łódź, 1997.

[21]Obodyńska E., Zdrowie jako podstawowa wartość edukacyjna i życiowa, Edukacja-Technika-Informatyka, nr 6, 2015.

[22] Titkow A., Zachowania i postawy wobec zdrowia i choroby, Warszawa, 1983.

[23] Konstańczak S., Zdrowie jako wartość ogólnospołeczna, Studia Ecologiae et Bioethicae, nr 10/3, 2012.

[24]https://www.mailman.columbia.edu/public-health-now/news/remembering-jack-elinson-pioneer-sociomedical-sciences, data dostępu: 14.05.2018.

[25] Jack Elinsbył członkiem Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego i otrzymał nagrodę Leo G. Reeder Award za wybitne zasługi dla socjologii medycyny w 1985r.

[26] Elinson J., Socjomedyczne wskaźniki zdrowia [w:] Sokołowska M., Hołówka J., Ostrowska A. (red.), Socjologia a zdrowie, Warszawa, 1976, s. 371-389.

[27] Libiszowska-Żółtkowska M., Religia w trosce o zdrowie. Wybrane zagadnienia z pogranicza socjologii medycyny i socjologii religii [w:] Libiszowski-Żółtkowska M., Ogryzko-Wiewiórowska M., Piątkowski W. (red.), Szkice z socjologii medycyny, Lublin, 1998, s. 39.

[28] Katechizm Kościoła Katolickiego, Watykan, 1994.

[29] Bogusz Renata, Zdrowie jako wartość deklarowana i realizowana [w:] Piątkowski W. (red.), Zdrowie, choroba, społeczeństwo. Studia z socjologii medycyny, Lublin, 2004, s. 129.

[30] Karta Pracowników Służby Zdrowia, Watykan, 1995.

[31] Karta Pracowników Służby Zdrowia, Watykan, 1995.

[32] https://w2.vatican.va/content/francesco/pl/messages/sick/documents/papa-francesco_20171126_giornata-malato.html, data dostępu: 11.05.2018.

[33] Marciniak G., Orliński K., Czas wolny jako prawo jednostki – fenomen czasu wolnego [w:] Tanaś V., Welskop W. (red.), Kultura czasu wolnego we współczesnym świecie, Łódź, 2016, s. 358.

[34] Rydlewska-Liszkowska I., Ekonomiczny aspekt zdrowia i opieki zdrowotnej nad pracującymi, Nowiny Lekarskie, nr 76/2, 2007.

[35] Bogusz R., Zdrowie jako wartość deklarowana i realizowana [w:] Piątkowski W. (red.), Zdrowie, choroba, społeczeństwo. Studia z socjologii medycyny, Lublin 2004, s. 131.

[36] Konstańczak S., Zdrowie jako wartość ogólnospołeczna, Studia Ecologiae et Bioethicae, nr 10/3, 2012.

[37]Milian L., Socjologia czasu wolnego: wiedza o czynnościach swobodnie wybieranych, Gdańsk, 2010.

[38] Bogusz R., Zdrowie jako wartość deklarowana i realizowana [w:] Piątkowski W. (red.), Zdrowie, choroba, społeczeństwo. Studia z socjologii medycyny, Lublin 2004 [w:] Zalewska D., Kontekst kulturowy funkcjonowania zdrowia jako wartości. Zdrowie w kulturze wedyjskiej, w kulturach pierwotnych, w kulturze starego testamentu, polskiej kulturze ludowej, współczesnych ruchach alternatywnych i nauce, Wrocław, 1994, s. 58.

[39] Tobiasz-Adamczyk B., Wybrane elementy socjologii zdrowia, Kraków, 1995.

[40] Tobiasz-Adamczyk B., Wybrane elementy socjologii zdrowia, Kraków, 1995.

[41] Marciniak G., Orliński K., Czas wolny jako prawo jednostki – fenomen czasu wolnego [w:] Tanaś V., Welskop W. (red.), Kultura czasu wolnego we współczesnym świecie, Łódź, 2016, s. 352.

[42] https://zdrowie.tvn.pl/a/mandala-zdrowia-definicja-znaczenie-interpretacja, data dostępu: 17.05.2018.

[43] Brochociński M., Przygotowanie dzieci do racjonalnego wykorzystania czasu wolnego, Warsza­wa, 1979.

[44] Pięta J., Pedagogika czasu wolnego, Warszawa, 2014.

[45] Dutkowski M,. (red.), Problemy turystyki i rekreacji, Szczecin, 2009.

[46] Kwilecki K., Rozważania o czasie wolnym. Wybrane zagadnienia, Katowice, 2011.

[47] Puchalski K., Zdrowie w świadomości społecznej, Łódź, 1997.

[48] Zdrowie i prozdrowotne zachowania Polaków. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, nr 138, 2016.

[49] Polacy o swoim zdrowiu oraz prozdrowotnych zachowaniach i aktywnościach. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, nr 110, 2012.

[50] Polacy o swoim zdrowiu oraz prozdrowotnych zachowaniach i aktywnościach. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, nr 110, 2012.

[51] Zdrowie i prozdrowotne zachowania Polaków. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, nr 138, 2016.

[52] Kwilecki K., Rozważania o czasie wolnym. Wybrane zagadnienia, Katowice, 2011.

[53] Piasecka H., Ślusarska B., Nowicki G., Zdrowie jako wartość wśród młodzieży studenckiej w uwarunkowaniach społeczno – demograficznych i ocena żywienia badanej grupy, Pielęgniarstwo Polskie, nr 2 (56), 2015.

[54] Zelga K., Zdrowy styl życia wśród młodzieży akademickiej [w:] Tanaś V., Welskop W. (red.), Kultura czasu wolnego we współczesnym świecie, Łódź, 2016, s. 186.

[55] Bogusz R., Zdrowie jako wartość deklarowana i realizowana [w:] Piątkowski W. (red.), Zdrowie, choroba, społeczeństwo. Studia z socjologii medycyny, Lublin, 2004 [w:] Piątkowski W., Zdrowie i choroba w rodzinach chłopskich [w:] Mirkowska-Mankiewicz A. (red.), Rodzina a problemy zdrowia i choroby, Warszawa, 1990, s. 55.

[56] Bogusz R., Zdrowie jako wartość deklarowana i realizowana [w:] Piątkowski W. (red.), Zdrowie, choroba, społeczeństwo. Studia z socjologii medycyny, Lublin, 2004 [w:] Bogusz R., Zdrowie w systemie wartości mieszkańców wsi (na przykładzie gm. Wąwolnica) [w:] Kropińska I. (red.), Zdrowie człowieka w jego egzystencji – edukacja, wspomaganie, terapia salutocentryczna, powinności, odpowiedzialność, Elbląg, 2000, s. 407-413.

[57] Kuś W. M., Sołtysiak J., Stecińska-Majkowska E., Wyszogrodzki P., Czas wolny, rekreacja i zdrowie, Warszawa, 1981.

[58] Dąbrowski Z., Czas wolny dzieci i młodzieży, Warszawa, 1966.

[59] Titkow A., Zachowania i postawy wobec zdrowia i choroby. Studium warszawskie, Warszawa, 1983.

[60] Ostrowska A., Prozdrowotne style życia [w:] Domański H., Rychard A. (red.), Elementy nowego ładu, Warszawa, 1997, s. 222.

[61] Blaxter M., Zdrowie, Warszawa, 2009.

[62] Słońska Z., Promocja zdrowia w Polsce. Ograniczenia systemowe [w:] Piątkowski W., Titkow A., W stronę socjologii zdrowia, Lublin, 2002, s. 263.

[63] Puchalski K., Korzeniowska E., Piwowarska-Pościk L., Aktywność zdrowotna a świadomość potoczna. Raport z badań, Łódź, 1999.

[64] Zdrowie i prozdrowotne zachowania Polaków. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, nr 138, 2016.

[65] Bogusz R., Zdrowie jako wartość deklarowana i realizowana [w:] Piątkowski W. (red.), Zdrowie, choroba, społeczeństwo. Studia z socjologii medycyny, Lublin, 2004, s. 139.

Patrycja Paczyńska-Jasińska

Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Nauk Społecznych, kierunek: Socjologia

ROZKOSZE PODNIEBIENIA I FILMOWE APETYTY

Abstrakt

Istotą przesłania niniejszego artykułu jest przedstawienie oglądania filmu oraz jedzenia jako sposobu spędzania czasu wolnego. Autorka próbuje odpowiedzieć na pytanie dlaczego chcemy oglądać filmy o jedzeniu? Czynności, która dla wielu reżyserów światowej kinematografii urosła do rangi celebracji życia i śmierci. Tekst stanowi omówienie przemian, jakie zachodziły w sposobie przedstawiania jedzenia oraz czynności spożywanie pokarmu.

Podjęta tematyka rzuca światło na współczesne tendencje związane z problematyką czasu wolnego. Przez kolejne dekady kina, gatunki oraz nurty filmowe, sprowadzały one funkcję jedzenia do określonych zasad: świętowania (wesela), wspominania bliskich (stypy), nieumiarkowania w jedzeniu i piciu (obżarstwa) czy diety (postu). Film jako obraz daje nam coraz nowsze, bogatsze przeżycie. My sami jesteśmy utkani z tej materii, dla której z kolei nasze krótkie życie jest matrycą. Filmy często dopingują do działania albo pomagają w trudnych chwilach. Jedzenie rozumiane powinno być tutaj bardzo szeroko, bo jednocześnie, jako źródło życia, ale i narzędzia, do osiągnięcia celów jak i szczęścia.

Słowa kluczowe

czas wolny, film, jedzenie, mass media.

Wstęp

Definicja czasu wolnego uznana i wyprowadzona na konferencji UNESCO w 1957 roku, z biegiem lat stała się obiektem rosnącego zainteresowania wielu dziedzin nauki m.in.: filozofii, antropologii, socjologii, kulturoznawstwa, psychologii, nawet medycyny [1]. Bowiem czas wolny jest nieodłącznym elementem życia każdego z nas, bez względu na wiek, płeć czy pochodzenie społeczne. Zazwyczaj sprzyja zaspokajaniu różnych potrzeb jednostki, podnosi poziom i pozwala się zrelaksować.

Jan Pięta sugeruje, że człowiek w swoim życiu nieustannie wchodzi w określone role społeczne. Czas wolny można definiować zatem w kategoriach aktywności, w jaką angażujemy się po uprzednim wywiązaniu ze swoich obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych [2]. W niniejszym artykule autorka poszła o krok dalej i potraktowała czas wolny jako obszar szeroko rozumianej socjologii kultury. Stawiając sobie pytanie o to, co w świecie hedonistyczno-ludycznym jest rozrywką i przyjemnością w sensie spędzania czasu wolnego. Według autorki film bowiem najszybciej reaguje na różnego rodzaju zjawiska społeczne, relacjonując je, interpretując i ukazując często odmienny punkt widzenia.

Marian Golka sugeruje, że życie ludzkie nie przebiega w pustce, co więcej żyjemy mniej lub bardziej pośród innych ludzi i pośród wytworów kultury, które zresztą pośredniczą w relacjach z innymi odbiorcami i nadawcami. Pojęcie jakim jest recepcja kultury, które odnosi się do przyjmowania treści kultury, w dobitny sposób pokazuje jak widz pojmuje oglądanie danego filmu. Przyswaja on, poznaje, rozumuje i interpretuje sugerowane treści. Pojawi się pytanie: czy spędzanie czasu wolnego na oglądaniu filmów (w przypadku poniższego artykułu filmów z jedzeniem w tle) to również uczestniczenie w kulturze? Golka proponuję określić uczestnictwo w kulturze jako wszelki kontakt człowieka z wytworami kultury oraz zachowaniami kulturowymi. Kontakt ten polega na używaniu wytworów kultury, na przyswajaniu i odtwarzaniu tkwiących w nich wartości, ale także na tworzeniu nowych wartości oraz zachowań. Co za tym idzie uczestnicząc w czasie wolnym w seansie kinowym czy spędzając czas na wspólnym gotowaniu uczestniczymy w kulturze, bowiem jest to forma interakcji społecznej, wymiany poglądów i wyciągania wniosków [3].

Ucztowanie, gotowanie oraz celebracja chwili, to tematy obecne w światowej kinematografii od początku jej istnienia. Przykładów wplecenia motywu kulinarnego w fabułę, bądź wykorzystania jako głównego wątku znajdziemy dziesiątki, żeby nie powiedzieć setki. W XXI wieku rozwinęła się również moda na prezentowanie jedzenia nie tylko w filmach, ale również w gałęziach powiązanych stricte z X muzą: kulinarne blogi filmowe (np. www.kinoikuchnia.pl), vlogi (np.www.frommovietothekitchen.pl), a nawet całe festiwale i przeglądy poświęcone filmom o jedzeniu – (Food Film Fest. czy „Apetyt na kino”) [4].

Cofnijmy się jednak do początków powstania kina. Od roku 1895 powstawały pierwsze filmy Augusta Marie Louisa i Louisa Jean Lumière. Obiad dziecka [5], film nakręcony wiosną 1895 roku w rodzinnym ogrodzie reżyserów, prezentuje Augusta, który pilnuje, żeby jego córeczka Andrée wszystko zjadła. Razem z żoną cieszą się wspólnymi chwilami przy rodzinnym stole.

Mijają lata, a funkcja jedzenia jako elementu dobrobytu i szczęścia zakorzenia się we wszystkich powstających gatunkach filmowych. W 1919 roku melodramat Złamana Lilia [6] w reżyserii Davida Griffitha w doskonały sposób pokazuje utopijność marzeń, jakimi są dobrobyt i szczęście. Bohaterem filmu jest Huan Cheng, młody chińczyk przybywający do Londynu w celu propagowania filozofii buddyjskiej. Powstrzymuje się przed nadmiernym spożywaniem posiłków, celebrując każdy kęs pożywienia. Pewnego dnia poznaje dziewczynę o imieniu Lucy, która pochodzi z patologicznego domu, gdzie ojciec bokser znęca się nad nią. Ze względu na status społeczny, dziewczyna często nie ma możliwości zjeść ciepłego posiłku, o którym marzy każdego dnia.

Przez kolejne dekady kina, gatunki oraz nurty filmowe, sprowadzały one funkcję jedzenia do określonych zasad: świętowania (wesela), wspominania bliskich (stypy), nieumiarkowania w jedzeniu i piciu (obżarstwa) czy diety. Twórcy włoskiej kinematografii jak Federico Fellini w swoich obrazach Słodkie życie (1960) [7], Osiem i pół (1963) [8], Luchino Visconti w filmach Lampart (1963) [9], Zmierzch bogów (1969) [10] czy Marco Ferreri w Wielkim żarciu (1973) [11] najdobitniej ukazywali spożywanie posiłków jako swoistą ucztę dla ciała i umysłu. Wspomniane obrazy oczarowują kompozycją, kolorem, grą świateł i przede wszystkim spojrzeniem na aspekt jedzenia. Dostrzegamy zarazem nienawiść i pożądanie, jasność i mrok, miłość i samotność. Z kolei Pier Paolo Pasolini w kontrowersyjnym obrazie Salò, czyli 120 dni Sodomy (1975) [12] przedstawia „krąg karmienia jako nasycanie współczesnego człowieka produktami nie nadającymi się do konsumpcji, ale zachwalanymi jako „najlepsze dla jego zdrowia i samopoczucia” (Pasolini mówi tu wprost o jedzeniu, jakie przyswajane jest przez mieszkańca współczesnej, wielkomiejskiej aglomeracji, zwłaszcza dzieci, zmuszone do jedzenia sztucznego „gówna”) [13].

W tym miejscu należy się zastanowić nad relacjami zachodzącymi między jedzeniem, a celebracją życia. Zharmonizowanie pożywienia z instynktami, emocjami i uczuciami na określonych przykładach filmowych, pozwolą lepiej zrozumieć, jakie intencje kierowały autorami dzieł. Filmy takie jak Smak curry [14] oraz Kwiat wiśni i czerwona fasola [15] pokazują, że spożywanie posiłków służy w istocie nie tyle jedzeniu, co raczej demonstrowaniu afektów i instynktów. Przefiltrowane reakcje emocjonalne oraz ucieczki od wspomnień, podkreślają mediacyjną i sprawczą rolę jedzenia, zarówno w stosunku do innych ludzi, jak i samego podmiotu. Celem artykułu jest ukazanie filmowych reprezentacji jedzenia jako integralnej części każdej kultury narodowej, zarówno w jej kulinarnym, jak i medialnym aspekcie. Doboru analizowanych filmów z jednej strony determinowały kryteria artystyczne, a z drugiej intensywność znaczeń przywoływanych przez obecne w nich obrazy jedzenia.

Metoda analizy

Kulturoznawcze badania filmu traktują X muzę mniej jako dzieło sztuki, a bardziej jako cześć szerzej widzianego kontekstu i związanego z nim systemu znaczeń [16]. Do poniższego artykułu użyto „Opisu gęstego” Clifforda Geertza jako sposobu interpretacji zjawisk kulturowych. Jest to typ opisu, który uwzględnia nie tylko zachowanie kulturowe, ale także jego kontekst. Polega na detalicznej analizie symbolicznego wymiaru działania społecznego. Gęsty opis zalicza się do metod badań antropologicznych, powstałych na gruncie antropologii interpretatywnej1. Należy skupić się bardziej na interpretacji kultury, niż na doszukiwaniu się jej struktur – to główny wniosek jaki przedstawił Geertz [17].

W badaniach swych, Clifford Geertz starał się odpowiedzieć na fundamentalne pytanie: czym jest kultura? Przeprowadzając badania, sięgnął nie tylko do bogatego materiału zebranego w trakcie wieloletniej eksploracji badawczej po Indonezji i Maroku, lecz również do zagadnień bardziej ogólnych. W ujęciu Geertza, kultura to sieć znaczeń ucieleśnionych w zamkniętych symbolach. Człowiek tworzy tę sieć po to, by zrozumieć otaczający go fizyczny i społeczny świat, po to, by zrozumieć innych ludzi i samego siebie, jest poszukującym znaczeń zwierzęciem, który bez kultury byłby bezradny, niezdolny nie tylko do poznania, lecz również do sensownego działania. Zdaniem Geertza myślenie nie jest jedynie aktem wewnętrznym, lecz wykracza na zewnątrz, w sferę publiczną. Antropolog przedstawia transformacje kulturowe jako przemiany znaczeń, do których ludzie muszą twórczo się odnieść w nieustannym wysiłku poznawania i porządkowania świata.

Clifford Geertz z kolei przenosi perspektywę Ryle`a na grunt antropologii. W eseju pt. „Opis gęsty: w poszukiwaniu interpretatywnej teorii kultury” stwierdza, że antropologia powinna skupiać się na interpretowaniu sensów i znaczeń obserwowanych działań, a nie zapisywaniu faktów i poszukiwaniu obiektywnych zasad ich funkcjonowania. Opis gęsty ujmuje kulturę jako pewien kontekst w którym podejmowane działania ujawniają sens i które pod wpływem tychże działań nieustannie zmieniają się w sposób, którego nie da się z góry przewidzieć. Nie mówi się tu o niezmiennych, uniwersalnych formach kultury. Kultura bowiem jest dynamicznym procesem przeformułowywania i reinterpretacji, który dokonuje się po przez działania jednostek. Dlatego też opis gęsty jest perspektywą badawczą skupiająca się przede wszystkim na analizie działań podejmowanych przez aktorów społecznych i sensach jakie oni sami przypisują im w określonych okolicznościach. To przedstawiciel badanej kultury tworzy interpretacje życiowych doświadczeń i stosownie do nich reaguje. Tak rozumiane badania stają się zapisem na pograniczu nauki i literatury.

Kultura bowiem jest dynamicznym procesem przeformułowywania i reinterpretacji, który dokonuje się po przez działania jednostek. Dlatego też opis gęsty jest perspektywą badawczą skupiająca się przede wszystkim na analizie działań podejmowanych przez aktorów społecznych i sensach jakie oni sami przypisują im w określonych okolicznościach. To przedstawiciel badanej kultury tworzy interpretacje życiowych doświadczeń i stosownie do nich reaguje. Tak rozumiane badania stają się zapisem na pograniczu nauki i literatury [18].

Odwołując się do Opisu gęstego autorka artykułu sugeruje, by łączyć filmy jako dzieła reżyserów z wieloma innymi kulturowymi zjawiskami, które miały miejsce w określonym czasie, w tym również z dyskursem popularnej kultury i dyskursami pochodzącymi na przykład z takich dziedzin, jak polityka, ekonomia czy biologia. Wszystkie elementy prezentowane w wybranych przykładach filmowych są zmienne w czasie, stanowiąc element określonej aktualności, która dzieje się „tu i teraz” i nie jest podporządkowana jednemu tylko światopoglądowi czy systemowi.

Aleksandra Drzał-Sierocka zwraca uwagę na fakt, że w polskim piśmiennictwie w ostatnich latach opracowania związane z kulturowymi i społecznymi kontekstami jedzenia pojawiają się coraz częściej, a jedzenie jako obszar badawczy cieszą się rosnącym zainteresowaniem. Zjednuje sobie sympatię przedstawicieli różnych dyscyplin humanistycznych od socjologii i psychologii zaczynając, a kończąc na historii sztuki [19].