Starość w (wielkim) mieście

Jolanta Klimczak, Dorota Nowalska-Kapuścik

Starość w (wielkim) mieście

© Copyright by

Autorki: dr Jolanta Klimczak, dr Dorota Nowalska-Kapuścik

& e-bookowo 2018

Uniwersytet Śląski, Instytut Socjologii, Katowice 2018

Recenzentka: dr Iza Desperak

Projekt okładki:

e-bookowo

ISBN e-book 978-83-8166-001-3

Wydawca: Wydawnictwo internetowe e-bookowo

www.e-bookowo.pl

Kontakt: wydawnictwo@e-bookowo.pl

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Kopiowanie, rozpowszechnianie części lub całości

bez zgody wydawcy zabronione

Wydanie I 2018

Konwersja do epub A3M Agencja Internetowa

Dodać życia do lat, które zostały dodane do życia”1

Słowo wstępne

Przedstawiamy raport z badań poświęcony opiniom seniorek i seniorów na temat ich potrzeb i zasobów w miejscu zamieszkania. Spiritus movens tego przedsięwzięcia badawczego była Janina Piwowarczyk- prezeska stowarzyszenia „Nasze Osiedle Ścigały” w Katowicach. Z jej inicjatywy i z Jej wsparciem podjęłyśmy się zorganizowania i przeprowadzenia badań oraz przygotowania wstępnego raportu o potrzebach i zasobach osób starszych w jednym z rejonów miasta objętych planem rewitalizacji, starych Bogucicach. Społeczny i polityczny odzew na upublicznione rezultaty badań zmotywował nas do eksploracji szans i barier aktywności osób starszych także w innych dzielnicach Katowic oraz do przyjrzenia się instytucjonalnym i kulturowym mechanizmom kształtowania polityk miejskich „przyjaznych starości”. W efekcie tych działań powstała właśnie prezentowana książka.

W trwającej wielu miesięcy pracy badawczej mogłyśmy liczyć na zaangażowanie i pomoc studentek i studentów Instytutu Socjologii, zwłaszcza Teresy Krzemińskiej, członkiń stowarzyszenia „Nasze Osiedle Ścigały”, nieformalnych liderek bogucickiej społeczności lokalnej, dyrekcji Miejskiego Domu kultury w Bogucicach, Agaty Kłyszewskiej z Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej oraz wielu innych osób, które pro bono poświęciły swój czas, wiedzę i życzliwość. W tym miejscu wszystkim Im dziękujemy!

Dziękujemy także naszym rozmówczyniom i rozmówcom, uczestniczkom i uczestnikom wywiadów indywidualnych i grupowych, za udział w realizacji tego projektu badawczego oraz okazane zaufanie i otwartość.

I na koniec, last but not least, kierujemy podziękowania do Recenzentki, której wnikliwe uwagi i sugestie okazały się dla nas niezwykle pomocne.

dr Jolanta Klimczak, dr Dorota Nowalska-Kapuścik

CZĘŚĆ 1. Starość z perspektywy miasta1. Miasto przyjazne starzeniu się: globalne wyzwania i lokalne działania

Demograficzne starzenie się społeczeństw jest procesem, który zmienia i zmieniać będzie nie tylko struktury społeczne, ale także inne wymiary życia społeczeństw. Już teraz osoby starsze stanowią 12% populacji globalnej, a szacuje się, że w 2050r stanowić będą 22% (www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ageing-and-health). Z tych powodów starość, starzenie się i życie osób starszych w społeczeństwie nie jest tylko przedmiotem zainteresowania gerontologii, geriatrii czy socjologii starości, ale jest kwestią polityczną. Już w 1982r na pierwszym Światowym Zgromadzeniu w Sprawie Starzenia się (w Wiedniu) przyjęto „Międzynarodowy plan działania w sprawie starzenia się”, w którym apelowano m.in. o godność i równość wszystkich grup wiekowych, o solidarność międzypokoleniową, o włączanie osób starszych do tworzenia i realizacji programów społecznych” (Szatur-Jaworska 2013:12). Dwadzieścia lat później, w Madrycie, na drugim Światowym Zgromadzeniu w Sprawie Starzenia się przyjęto deklarację o eliminowaniu wszelkich form dyskryminacji, w tym także ze względu na wiek (ageizmu) i włączeniu do ekonomicznych i społecznych strategii kwestii starzenia się społeczeństwa (Szatur-Jaworska 2013:14). A Europejska Komisja Gospodarcza ONZ przyjęła „Regionalną strategię wdrażania międzynarodowego planu działania w sprawie starzenia się” i rekomendowała włączenie do wszystkich polityk perspektywy mainstreaming ageing (Szatur- Jaworska 2013: 15).

Aksjologicznym fundamentem postulowanych i wdrażanych projektów mają być rekomendowane w 1991 przez ONZ „Zasady działania na rzecz osób starszych” (Szatur- Jaworska 2013: 12- 13), za podstawowe prawa uznające:

NIEZALEZNOŚĆ

UCZESTNISTWO.

OPIEKĘ

SAMOREALIZACJĘ

GODNOŚĆ

Maistreaming agieng odnieść można do trzech rodzajów polityk publicznych:

Polityki wobec starzenia się ludności, czyli działań państwa podejmowanych świadomie, w wielu obszarach i dziedzinach (gospodarki, infrastruktury, migracji) jako reakcję na zmiany demograficzne;

Polityki wobec ludzi starszych, a więc rozpoznawania potrzeb i problemów konkretnych zbiorowości osób starszych i reagowania na nie w danym miejscu i czasie;

Polityki wobec starości, rozumianej jako długookresowego projektu przygotowywania się do ostatniej fazy życia i uznawania jej za równie wartościową jak wcześniejsze, nie tylko przez pokolenie starsze, ale i przez pozostałe, młodsze pokolenia (Szatur-Jaworska 2013: 9-10).

Polityki te realizowane są na wielu poziomach życia społecznego, a ich zakres i skuteczność warunkują różne czynniki. Jednym z nich są globalne procesy urbanizacji, czyniące z miasta dominujące środowisko zamieszkania dla 54% ludności świata, (przewiduje się, że w 2050 będzie to 66%), (UN DESA 2014). Z tych powodów jedną z istotnych kwestii staje się tworzenie i wdrażanie polityk służących budowaniu „społeczności przyjaznej starzeniu się” rozumianej jako ta, w której optymalizuje się szanse „na zdrowie, uczestnictwo i bezpieczeństwo w celu poprawy jakości życia w miarę starzenia się ludzi (WHO2007: 1), ze szczególnym udziałem właśnie miasta jako rodzaju „zbiorowości społecznej skupiającej znaczną liczbę ludzi na określonym terenie, wyróżniającej się heterogeniczna strukturą i zróżnicowanymi stylami życia swoich członków. [w której – JK] Substrat materialny zorganizowanego życia w mieście tworzy zabudowa architektoniczna i urbanistyczna oraz rozbudowana infrastruktura usługowa” (Misiak 1999: 228).

Idea miasta przyjaznego starzeniu się sięga do koncepcji, wykraczającej poza wąską perspektywę postrzegania senioralnej aktywności przez pryzmat fizycznej sprawności czy udziału w rynku pracy, obejmuje bowiem uczestnictwo „w życiu społecznym, gospodarczym, kulturalnym, duchowym i obywatelskim” (WHO 2002: 12).

Rys. 1:

Uwarunkowania aktywnego starzenia się

Źródło: WHO 2002: 12 za: Maria Zrałek „Kształtowanie środowiska zamieszkania sprzyjającego aktywności osób starszych – aspekty międzynarodowe” 2014:104

Idea ta wskazuje także na miejskie środowisko mieszkalne jako odpowiedzialne za jakość życia osób starszych i stwarzanie warunków umożliwiających (tak rozumiane) aktywne starzenie się, jest ono bowiem „zbiorem obiektów oddziałujących aktywnie na ludzką świadomość, należących do wzajemnie współzależnych płaszczyzn: materialno-przestrzennej, zbiorowości oraz kultury i systemów wartości” (Majer 2010: 137). I to takie jego składowe jak transport, mieszkalnictwo, partycypacja społeczna, szacunek i inkluzja społeczna, zatrudnienie, komunikacja i informacja, wsparcie społeczności i usługi zdrowotne, przestrzenie publiczne i budynki znajdują się na liście wskazań dla Miast Przyjaznych Starzeniu, stworzonej przez osoby starsze (WHO 2007: 9).

Rys. 2: Obszary tematyczne Miasta Przyjaznego Wiekowi

Źródło: Global Age-friendly Cities: A Guide 2007, za: Maria Zrałek „Kształtowanie środowiska zamieszkania sprzyjającego aktywności osób starszych – aspekty międzynarodowe” 2014: 120

Miasta przyjazne starzeniu się mają eliminować zjawiska utrudniające aktywne starzenie się oraz stwarzać przyjazne warunki do życia poprzez włączenie do swoich polityk lokalnych kilku fundamentalnych perspektyw:

Obywatelstwa: rozumianego – za Henri Lefebvrem – jako prawo do korzystania z miasta i wszystkiego tego, co wiąże się z miejskim życiem, tych którzy są mieszkańcami; bez limitowania dostępu do zasobów w imię wskaźników makroekonomicznych i presji podmiotów biznesowych (deweloperów), bez redukowania życia w mieście do działalności gospodarczej i stawiania wartości wymiennej nad użytkową ( Painter 2005:9);

Ciała: rozumianego jako zmiennego w czasie, poddanego cyklom życia, tracącego swoją sprawność i siłę, chorującego krótko i przewlekle, które w tej swojej zmienności, zróżnicowane nie tylko wiekiem, ale i płcią, powinno być wolne od „geografii przemocy i strachu” (Tonkiss 2005: 94-95); od funkcjonalnych i przestrzennych wykluczeń i opresji, od patologizacji ufundowanej na czynieniu normą czy to Corbusierowskiego Modulora (Elber 2009:38). czy młodego robotnika/menedżera IT;

Cyklów życia: rozumianych jako następujące po sobie fazy biopsychiczne i społeczno-kulturowe, związane z nimi konfiguracje i ekspozycje ról oraz wielość i zmienność praktyk im towarzysząca w ramach elastycznych przestrzeni w miejscu zamieszkania;

Partycypacji- rozumianej jako upodmiotowienie osób starszych i włączenie jako aktorów społecznych w procesy nie tylko doradcze, ale i decyzyjne różnych obszarów polityki miejskiej, np. rewitalizacji (Phillipson 2011:287).

Międzynarodową Sieć Miast i Gmin Przyjaznych Starzeniu (The WHO Global Age-friendly Cities and Communities Network) tworzy 705 miast i społeczności w 39 krajach, obejmujących ponad 210 milionów ludzi na całym świecie (WHO Age-Friendly World 2018). Ta utworzona w 2010 roku przez Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) platforma międzynarodowej współpracy i wsparcia zrzesza te organizacje i społeczności, które chcą realizować postulowane przez Sieć idee, co nie oznacza, że już to robią, a jeśli to robią, to nie znaczy, że czynią to w ten sam sposób i w tym samym zakresie. Zarówno problemy osób starszych, doświadczanie wieku, jak i lokalne warunki życia miejskiego, zróżnicowane są kulturowo a zatem to kontekst i specyfika dominujących problemów, decyduje o podejmowanych działaniach. Największe zainteresowanie tym kierunkiem zmian w życiu osób starszych i rozwoju miast wykazują społeczności europejskie i amerykańskie. Z polskich miast, do sieci zostało przyjętych pięć: Gdynia, Poznań, Ostrów Wielkopolski, Stargard i Opole. Nie wiemy jednak czy ta liczba oznacza małe zainteresowanie polskich miast i gmin włączeniem się w budowanie społeczności przyjaznych starzeniu się, czy też jest efektem weryfikacji, którą pomyślnie udało się przejść jedynie tym pięciu miastom.

Wykres 1: Populacyjna prognoza starzenia się społeczeństwa w Polsce

Źródło: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-w-wieku-60-struktura-demograficzna-i-zdrowie,24,1.html [data dostępu: 12.12.2018]

Tymczasem w Polsce już teraz osoby 60+ stanowią ok.23% populacji a wciągu kolejnych dekad ich udział wzrośnie do ok.40,4% (w 2050) (GUS 2014: 111) a ponad 60% populacji mieszka i będzie mieszkać w miastach (GUS 2014:111).

Wykres 2: Trendy demograficzne w subpopulacjach osób starszych

Źródło: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-w-wieku-60-struktura-demograficzna-i-zdrowie,24,1.html [data dostępu: 12.12.2018]

W dodatku do 2043r wzrastać będzie liczba subpopulacji najstarszych seniorów (80+) a wraz z tym kumulacja potrzeb i problemów wynikających z potencjalnego wzrostu psychofizycznych niesprawności, zapotrzebowanie na usługi opiekuńcze i medyczne, instytucjonalne wsparcie i przestrzenną dostępność otoczenia mieszkalnego. I choć pod koniec lat 40’ trend ten zostanie zahamowany wzrostem subpopulacji młodych seniorów, nie zmienia to faktu, że polskie gminy będą konfrontować się oczekiwaniami i możliwościami osób starszych, jako liczbowo, społecznie i kulturowo znaczącej części swoich mieszkańców.

Te procesy stanowią wyzwanie polityczne, społeczne i infrastrukturalne przede wszystkim dla miast. Ponad 60% populacji mieszka i będzie mieszkać w miastach, miasto także już teraz jest obszarem liczniej zamieszkiwanym przez osoby starsze niż wieś (GUS 2015: 111).

2. Senioralna polityka lokalna: między teorią a praktyką

Starość w przestrzeni miasta Katowice

Przedmiotem naszej uwagi są wybrane aspekty życia osób starszych mieszkających w Katowicach i choć w dalszej części koncentrujemy się na społeczności (jednej z) dzielnic, to chcemy przyjrzeć się najpierw – tytułem wstępu – całej jednostce osadniczej jaką jest miasto.

Od lat widać w nim proces starzenia się mieszkańców, wzrasta bowiem odsetek subpopulacji osób starszych oraz współczynnika obciążenia demograficznego osób w wieku produkcyjnym osobami w wieku poprodukcyjnym.

Tab. 1. Wskaźniki obciążenia demograficznego: liczba ludności w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w Katowicach

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

27,4

28,0

28,9

29,8

30,6

31,5

31,9

33.0

34,2

35,6

37,2

28,8

40,4

Wykres 3:

Źródło: US, 2018, Statystyczne Vademecum Samorządowca, Katowice, s.1.

Ten trend ma jednak charakterystyczną dla regionu, a w związku z tym i miasta, swoją społeczno-ekonomiczna specyfikę. Mieszkańcy, zwłaszcza starsi, doświadczyli „na własnej skórze’ dynamicznych zmian ekonomicznych, społecznych i kulturowych, charakterystycznych dla większości społeczeństw postkomunistycznych, powodowanych deindustrializacją. To, co miało ewolucyjny przebieg w krajach zachodnich, tutaj następowało gwałtownie (Wódz 2013). Zmiana materialnej i społecznej tkanki miasta oraz obecne do dziś (choćby w badanych przez nas starych Bogucicach) skutki transformowania się gospodarki z modelu fordowskiego do postfordowskiego (Gardawski 2009), wytworzyły – z monokulturowego- wewnętrznie zróżnicowane środowisko miejskie. Kapitał ekonomiczny, kulturowy i społeczny mieszkańców na nowo zaczął budował tożsamość dzielnic i ich status, doprowadzając do klasowej stratyfikacji. Zaś inwestycje i konsumpcjonizm zredefiniowały funkcje przestrzeni miejskiej oraz wytworzyły nowe dla niej zadania (Bierwiaczonek 2010).

Wydaje się, że dla najstarszej populacji mieszkańców procesy te niosły najbardziej odczuwalną zmianę w doświadczaniu miasta, bo ucieleśniona wcześniej przestrzeń coraz mniej była fizyczną: pozostał krajobraz pamięci oraz konieczność przeorganizowania relacji z nowym (choć starym) miejscem zamieszkania. To także dla tej kategorii mieszkańców zabrakło miejsca w micie o „niewidzialnej ręce rynku”.

Tym bardziej więc w obecnie prowadzonej polityce lokalnej (podobnie jak w przypadku wielu innych miast) ze względu na proces starzenia się społeczeństwa, powinno znaleźć się w końcu miejsce dla perspektywy zorientowanej na starość. W Katowicach mieszkańcy w wieku 65+ stanowią 21% populacji, w wieku 59+ już 25,2%, a w ciągu najbliższych lat w okres dezaktywacji zawodowej wchodzić będzie liczna, bo prawie 40% kategoria osób w wieku produkcyjnym niemobilnym (GUS 2017). Dla miasta oznacza to nie tylko demograficzną zmianę dominującego profilu mieszkańców, ale idącą w ślad za tym, zmianę oczekiwań i potrzeb, zwłaszcza społecznych i mieszkaniowych. W części odnosi się do tego „Miejska Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2016-2022”, w której znajdujemy zapis wskazujący na potrzebę „wzmocnienia zasobów służących zdrowiu i aktywnemu uczestnictwu osób starszych [podkreślenie własne]w życiu społecznym” (BIP 2015). Starzenie się jest jednak procesem przestrzennie zróżnicowanym, a poszczególne obszary miasta- wraz ze swoją historią, kulturową tożsamością, zasobami mieszkańców – stwarzają różne (a nie równe) możliwości i warunki dla wspomnianej aktywności czy świadczeń zdrowotnych. Południowa część Katowic ma przeciętny albo niższy od przeciętnego udział starszych mieszkańców w strukturze populacyjnej, gdy tymczasem już teraz są obszary miasta, w których liczbowa kumulacja osób starszych jest bardzo wysoka, a wartość wskaźnika starzenia się przekracza 217 pkt., nie mówiąc o tym, że w czterech historycznie najstarszych dzielnicach mieszka większość osób 75+ (Śródmieście, Brynów- Osiedle Zgrzebnioka, Dąb i Koszutka).

Świadomość kumulacji przestrzennej osób starszych w mieście wydaje się obecna w polityce lokalnej, skoro w „Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Katowice na lata 2016-2022” na piątej stronie dokumentu czytamy „Podejście zintegrowane stanowi odpowiedź wobec wyzwań wynikających z charakteru i skali problemów społeczno-gospodarczych zidentyfikowanych w poszczególnych podobszarach zdegradowanych miasta Katowice, odnoszących się do: depopulacji, starzenia się społeczności [podkreślenie własne], bezrobocia, aktywności zawodowej, ubóstwa i wykluczenia społecznego, niskiej przedsiębiorczości oraz niskiego poziomu bezpieczeństwa publicznego w zidentyfikowanych obszarach kryzysowych” (BIP 2018:5) .Z dokumentu tego wynika jednak także, że wśród wszystkich dzielnic objętych rewitalizacją tylko w przypadku Śródmieścia, w programie zmian i formułowanych celów mowa jest o osobach starszych i działaniach, które służyć mają tej części mieszkańców (BIP 2018:31-35).. Na pozostałych obszarach objętych rewitalizacją cele koncentrują się albo na innych kategoriach społecznych, albo implicite włączają problemy osób starszych do programu zwanego „przeciwdziałaniem wykluczeniu społecznemu”.

Z jednej strony zatem starzenie się populacji jest widzialnym zjawiskiem demograficznym, z drugiej natomiast nie jest definiowane przez pryzmat autonomicznej perspektywy dla lokalnej polityki publicznej, gdy nie współwystępuje z innymi zjawiskami uznanymi za źródło sytuacji kryzysowych.

Pomimo wzrastającej liczby osób starszych, brakuje strategicznych, wieloletnich koncepcji działań mających na celu wspieranie ich aktywnego partycypowania w życiu społecznym, edukacyjnym i kulturowym. W konsekwencji potrzeby osób starszych są nie tylko lekceważone, co – całkowicie lub częściowo – ignorowane. Prowadzi to do poczucia bezsensowości i bezcelowości życia, apatii, wyuczonej zależności, agresji, a osoby starsze same (lub pod wpływem działań bliższego i dalszego otoczenia) zaczynają funkcjonować na marginesie życia społecznego. Tymczasem w myśl art. 166 ust. 1 Konstytucji RP z 1997 zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej wykonywane są przez jednostkę samorządu terytorialnego jako zadania własne. Oznacza to, że za realizację polityki lokalnej wobec osób w wieku poprodukcyjnym odpowiedzialna jest gmina, która winna projektować działania restrukturyzacyjne w taki sposób, aby służyły one dobru wspólnemu wszystkim grupom stanowiącym daną społeczność lokalną.

Prowadzenie efektywnej miejskiej polityki senioralnej wymaga stałego nadzorowania i kontrolowania zjawisk społeczno-gospodarczych i przestrzennych dokonujących się w poszczególnych dzielnicach danego miasta. Przepływ informacji pomiędzy działaniami realizowanymi w wyodrębnionych obszarach umożliwia nie tylko diagnozowanie sytuacji i kształtowanie strategii przeciwdziałania pojawiającym się problemom, ale także pozwala na dzielenie się doświadczeniem w ramach tzw. „dobrych praktyk”. Niewątpliwe korzyści płynące z monitoringu obszarów zurbanizowanych pozostają, póki co, raczej w teorii. Brak obiektywnych danych, zarówno ilościowych, jak i jakościowych, stanowi poważną przeszkodę do budowania skoordynowanego programu w zakresie polityki senioralnej, co przekłada się na nierównomierny dostęp do usług i dóbr oferowanych seniorom w poszczególnych dzielnicach. W tym kontekście uzasadniona staje się konieczność zobrazowania lokalnych strategii działania na rzecz osób starszych, uwzględniająca endemiczne warunki i możliwości.

Rys metodologiczny

Zgodnie z § 4 rozdziału I Statutu Miasta Katowice, dzielnice, osiedla lub ich zespoły działają w mieście jako jednostki pomocnicze. (Statut Miasta Katowice, 2003) Zasady funkcjonowania, wraz z rozpisanymi sposobami ich tworzenia, łączenia i podziału określa w/w Statut. Przyjmując jako priorytet imperatyw decentralizacji systemu obsługi mieszkańców, a – co za tym następuje – specjalizację funkcji poszczególnych dzielnic miejskich (Strategia Rozwoju Miasta Katowice, 2016: 11), wzrasta świadomość konieczności przekształcania Katowic w „miasto o zrównoważonej strukturze funkcjonalno-przestrzennej w relacji obszaru śródmiejskiego i dzielnic”. (Strategia Rozwoju Miasta Katowice, 2016: 15) Oznacza to wzmożoną koncentrację na włączeniu myślenia partycypacyjnego, bazującego na kooperacji społecznych inicjatorów, radnych i lokalnej społeczności w myśl idei budowania strategicznego planu rozwoju dzielnicy. Wzmocnienie dialogu społecznego stwarza dzielnicom możliwość lepszego rozpoznania problemów i wyzwań charakterystycznych dla poszczególnych dzielnic, a w dalszej perspektywie pozwala na bardziej precyzyjne wyznaczenie obszarów priorytetowych dla działań. Warto przy tym pamiętać, że dzielnice są zróżnicowane społeczno – przestrzennie. Ich możliwości rozwojowe, a także planowane działania uzależnione są od wielkości, struktury demograficznej mieszkańców, położenia geograficznego (ze szczególnym uwzględnieniem odległości od centrum miasta), najważniejszych pełnionych funkcji, a także innych uwarunkowań stanowiących odzwierciedlenie zaszłości historycznych i zmian cywilizacyjnych.

W przypadku Katowic przestrzenną strukturę miasta tworzy 5 zespołów dzielnic:

Zespół dzielnic śródmiejskich (Śródmieście, Koszutka, Bogucice, Os. Paderewskiego – Muchowiec);

Zespół dzielnic północnych (Załęże, Os. Witora, Os. Tysiąclecia, Dąb, Wełnowiec – Józefowiec);

Zespół dzielnic zachodnich (Ligota – Panewniki, Brynów – Os. Zgrzebnioka, Janów – Nikiszowiec, Załęska Hałda – Brynów);

Zespół dzielnic wschodnich (Zawodzie, Dąbrówka Mała, Szopienice – Burowiec, Janów – Nikiszowiec, Giszowiec);

Zespół dzielnic południowych (Murcki, Piotrowice – Ochojec, Zarzecze, Kostuchna, Podlesie).

W ramach wyszczególnionych zespołów wyodrębniono 22 dzielnice, które zachowują swój własny charakter. Znajdziemy tutaj zarówno dzielnice elitarne, cieszące się dużą popularnością ze względu na atrakcyjne zaplecze rekreacyjne, usługowe i korzystną zabudowę mieszkaniową, jak i dzielnice robotnicze, z mniej rozwiniętą infrastrukturą, borykające się z problemem marginalizacji i peryferyczności. Przynależność do określonej dzielnicy niejednokrotnie określa lub wręcz determinuje sposób funkcjonowania społeczności lokalnej, co odpowiada koncepcji głoszonej przez prof. Węcławowicza. Twierdzi on, iż „w miastach działają mechanizmy naturalnej rynkowej selekcji; w wielu dzielnicach większość stanowią mieszkańcy o podobnym statusie, dochodach, poziomie wykształcenia”. (Węcławowicz 2003) Zgodnie z powyższym, usytuowanie jednostek w ramach danej dzielnicy może prowadzić do pewnej homogenizacji, zwłaszcza w odniesieniu do występujących tam przestrzennych ram konstruujących i determinujących dostęp do lokalnych zasobów. W dalszej perspektywie, może to prowadzić do gettyzacji, przy czym gettyzacja niekoniecznie musi mieć zabarwienie pejoratywne: „obszar (…) może być traktowany jako wyznacznik statusu, jako potencjalny obiekt identyfikacji i układ odniesienia oraz jako materialne podłoże więzi społecznej, czyli w aspekcie strukturalnym, kulturowym i integracyjnym.” (Frykowski, 2004, s. 100) W myśl przywołanej koncepcji Frykowskiego w przestrzeni miasta Katowice znajdujemy dzielnice, które cieszą się tzw. „dobrą sławą”. Postrzegane są jako miejsca modne, zamieszkiwane przez zamożną część społeczeństwa, sprzyjające rodzinom z dziećmi. W każdym jednak mieście znajdujemy również takie miejsca, którym nieobce są rozboje, bieda czy wandalizm. Przypisana im „łatka” stanowi, niejednokrotnie, efekt zakorzenionych od dziesięcioleci stereotypów, które niekonieczne są odzwierciedleniem stanu rzeczywistego. To przekonanie stało się impulsem do uwzględnienia w projekcie analizy wszystkich wyszczególnionych w mieście dzielnic pod kątem ich atrakcyjności.

Na atrakcyjność dzielnicy składa się wiele elementów: dostęp do infrastruktury zdrowotnej, obecność terenów zielonych, spełniających funkcję wypoczynkową, przedszkola, szkoły, sklepy i punkty usługowe. Ocena atrakcyjności warunków życia w poszczególnych dzielnicach zawsze będzie sprzężona z oczekiwaniami i potrzebami określonych grup społecznych. Poza dyskusją pozostaje stwierdzenie, że inne elementy będą znajdowały się w centrum zainteresowań młodych, a inne starszych mieszkańców. Dobór wskaźników wykorzystanych w niniejszych badaniach był skorelowany z tymi elementami, które mogą być potencjalnie uważane za istotne z punktu widzenia seniorów. I tu jednak pojawiają się rozbieżności. Specyfika badań (badania jakościowe) z konieczności wyeliminowała takie wskaźniki, które mogłyby być mierzalne dzięki zastosowaniu metody ilościowej (np. dane statystyczne dotyczące liczby punktów usługowych, aptek itd.). Biorąc pod uwagę powyższe, w opracowaniu podjęto rozważania nad kapitałem społecznym (seniorów). Jak bowiem zauważa Tomczyk: „Dostrzeżenie oraz rozwój kapitału tkwiącego w członkach społeczeństwa służy rozwojowi całej zbiorowości, gdyż wszystkie osoby, niezależnie od wieku, poprzez nieustanną interakcję tworzą struktury, w których egzystują.” (Tomczyk 2011: 126) Kształtowana w ramach poszczególnych dzielnic aktywność obywatelska odgrywa kluczową rolę w „waloryzacji” fazy starości (Rysz-Kowalczyk, Szatur-Jaworska 2004: 232), wykorzystującej potencjał seniorów. Istotne jest zatem poznanie i odpowiednie zaprogramowaniezasobów, którymi dysponują osoby starsze, poprzez rozbudowywanie relacji społecznych, organizacji rządowych i pozarządowych, instytucji i programów aktywizujących i jednoczących społeczność senioralną.

Powyższe spostrzeżenia potraktowano jako punkt wyjścia do sformułowania celu badań, za który uznano rozpoznanie dostępnych form aktywizacji lokalnego środowiska osób starszych.

Przedmiot badań rozstał rozpisany na poszczególne problemy badawcze, traktowane jako wskaźnik wyboru konkretnych metod i technik badawczych ora konstrukcji narzędzi. Wyznaczony obszar problemowy podzielono ze względu na założone cele.

W pierwszej części skoncentrowano się na:

Ocenie środowiska lokalnego;

Identyfikacji poszczególnych instytucji/organizacji wraz z dokonaniem oceny (analiza SWOT) ich działalności;

Poszukiwaniu sieci wsparcia (współpracy z innymi instytucjami/organizacjami).

Druga część to próba oceny kapitału społecznego seniorek i seniorów zamieszkujących poszczególne dzielnice miasta Katowice. W tej części szczególne znaczenie miało:

Określenie aktywności obywatelskiej seniorów (ocena poziomu zaangażowania seniorów w inicjatywy kulturalne, rozrywkowe i inne realizowane w danej dzielnicy)

Czas wolny seniorów (częstotliwość spędzania czasu wolnego w miejscu zamieszkania, najczęściej wybierane i realizowane formy zagospodarowania czasu wolnego, identyfikacja i ocena dostępnych form zagospodarowania czasu wolnego seniorów w danej dzielnicy);

Edukacja, ochrona zdrowia (określenie stopnia zaangażowania seniorów w programy i inicjatywy realizowane w obrębie edukacji i profilaktyki zdrowia w danej dzielnicy, wskazanie szans i barier kształtowania postaw prozdrowotnych w środowisku lokalnym);

Identyfikacja kondycji fizycznej i psychicznej seniorów.

Wyjściowym kryterium dla dokonanej analizy było przeprowadzenie badań przeprowadzono osób pracujących w instytucjach/organizacjach, które realizowały/realizują programy dedykowane osobom starszym. Kryterium to miało charakter stosunkowo otwarty i szeroki, istotne jednak było założenie, że seniorzy, jako grupa odbiorców korzystająca z oferty instytucji/organizacji muszą być potraktowani jako odrębna, wydzielona grupa odbiorców. Autorkom zależało na zebraniu opinii, które mogłyby stanowić podstawę do formułowania prognoz w zakresie określania potrzeb i sytuacji osób starszych w poszczególnych dzielnicach Katowic. Wyjściowym kryterium było

Materiał empiryczny pozyskano w oparciu o badania o charakterze jakościowym. Do realizacji celu wybrano metodę wywiadu swobodnego ukierunkowanego, bazującego na dyspozycjach do wywiadu, które zostały opracowane zgodnie z zarysowaną koncepcją badawczą. Wybrana metoda wydawała się najlepszym sposobem gromadzenia informacji o poglądach, opiniach, spostrzeżeniach respondentów. Zebrany materiał miał (w założeniu) spełniać funkcję diagnostyczną i prognostyczną, stanowiąc jednocześnie swoiste kompendium informacji ważnych nie tylko z perspektywy samych mieszkańców, ale i osób bezpośrednio zaangażowanych w realizację założeń polityki senioralnej.

Badania realizowane były przy współudziale studentów2 w okresie od marca do czerwca 2018 r.

Ankieterzy zostali przeszkoleni oraz wyposażeni w szczegółowe instrukcje bazujące na poniższym scenariuszu:

Przedstawienie się ankietera (wyjaśnienie jego roli);

Przedstawienie celu wywiadu i badania (określenie idei badania, a także roli wywiadu respondenta, z którym przeprowadzany jest wywiad);

Określenie kluczowych wątków rozmowy;

Ustalenie zasad rozmowy (przekazanie informacji o nagrywaniu, kwestia wykorzystania danych, zapewnienie o anonimowości).

Próba badawcza dobrana była przy wykorzystaniu doboru celowego (badawcze sami włączali określone osoby do próby badawczej).

Najważniejsze wnioskii konkluzje – analiza materiału badawczego

Jak wynika z danych Głównego Urzędu Statystycznego, liczba ludności woj. śląskiego na koniec 2016 r. wynosiła 4 559 2000. Największą liczbę osób zameldowanych na pobyt stały i czasowy odnotowano w Ligocie – Panewniki (30 408), Śródmieściu (29 504) oraz w Piotrowicach – Ochojec (3 905) (Śląski Urząd Statystyczny). Najmniej zamieszkaną dzielnicą okazało się Zarzecze (2 403). Jeżeli chodzi o gęstość zaludnienia to największa jest ona na Osiedlu Tysiąclecia (tam na 1 km² przypada 11 818). Na drugim miejscu uplasowała się Koszutka (8 117 osób/km²) oraz Środmieście z wynikiem 7 744 osób/km².3 Najniższa gęstość zaludnienia przypada na Murcki (128 osób/km²), Zarzecze (472 osób/km²) oraz Podlesie (727 osób/km²). Różnice pomiędzy poszczególnymi dzielnicami są znaczące, co niewątpliwie wpływa na jakość życia oraz dostęp do określonych dóbr i usług.

Wśród całej populacji miasta Katowice 79060 osób znajduje się w wieku 65 lat i więcej. W ciągu ostatniej dekady (2007-2016) liczba osób w starszym wieku wzrosła o ponad 146 000, tym samym udział osób w wieku min. 65 lat w ogólnej populacji wzrósł do 17,3% w 2016 r. W populacji osób w starszym wieku większość stanowiły kobiety tj. 60,1%; na 100 mężczyzn przypadało 151 kobiet. Według prognoz, w 2020 roku w regionie będzie już blisko 1 200 000 osób starszych. W Katowicach współczynnik starości demograficznej jest jednym z najwyższych w regionie. GUS określa go na poziomie 18,8 – 20,4% → średnio 19,6%. Naturalnie, podobnie jak w przypadku gęstości zaludnienia tak i tutaj, znajdujemy spore dysproporcje pomiędzy poszczególnymi dzielnicami. I tak najwięcej osób w wieku przedprodukcyjnym zamieszkuje tereny Podlasia i Zarzecza (udział ludności w wieku przedprodukcyjnym wynosi 22% ogółu ludności). W dalszej kolejności mamy Kostuchnę (21%), Dąbrówkę Małą (19%) oraz Szopienice – Burowiec (19%). Najwięcej osób w wieku poprodukcyjnym, stanowiących 32% ogółu ludności zamieszkuje z kolei Brynów Część Wschodnią – Os. Zgrzebnioka oraz Kosztukę. Taki układ koresponduje z wielkością współczynnika feminizacji; zgodnie z przewidywaniami najwyższy jest on w dzielnicach demograficznie najstarszych (Koszutka – współczynnik feminizacji wynosi tutaj 131), najmniejszy natomiast w regionach, w których zamieszkuje największy odsetek ludzi młodych (Murcki, Kostuchna, Podlesie – 105).

Można byłoby spodziewać się, że tak duże obciążenie demograficzne w sposób oczywisty skłania do podejmowania szeroko rozumianych działań zaradczych, które mogą niwelować negatywne skutki starzenia się populacji. Należałoby oczekiwać, że wraz z postępującym wydłużaniem się średniej długości życia jednostek i spadkiem dzietności, szczególnie mocno akcentowane będą inicjatywy, które przyczyniać się będą do inspirowania działań na rzecz osób starszych. Zmiany struktury demograficznej stanowią wyzwanie dla logistyki społecznej, rozumianej jako „kształtowanie przepływów materialnych (…) o szczególnej roli społecznej w celu uzyskania określonych walorów czasoprzestrzennych (…), wynikających z potrzeb społeczeństwa i zapewniających jego prawidłowe funkcjonowanie.” (Szołtysek, Twaróg 2013:13). W świetle przytoczonych danych uzasadnione wydaje się przekonanie, że logistyka ta obfitować będzie w działania oscylujące wokół „kwestii zdrowia, opieki, warunków życia, ograniczenia wykluczenia społecznego, zagospodarowania czasu w znaczeniu zagwarantowania aktywności i akceptacji społecznej”. (Trzpiot 2015: 23) Zadania te scedowane są na barki podmiotów polityki społecznej, czyli „różnego typu instytucje społeczne (…) i grupy społeczne, które przyczyniają się do kształtowania i realizowania polityki społecznej, dzieli się na trzy sektory. Sektor pierwszy tworzą podmioty publiczne, programujące i realizujące politykę państwa, finansowane ze środków publicznych. Sektor drugi – to sektor rynkowy, którzy tworzą podmioty (…) działające na zasadach komercyjnych, uczestniczące w procesie zaspokajania potrzeb społeczeństwa, niekiedy uzyskujące środki publiczne. Trzeci sektor (…) tworzą bardzo zróżnicowane podmioty – funkcjonujące w różnych formach prawnych, realizujące zróżnicowane cele, obejmujące zasięgiem swojego działania obszary o bardzo różnej wielkości oraz zaspokajające potrzeby i interesy bardzo różnych zbiorowości. Tym, co łączy te podmioty jest działanie nienastawione na zysk.” (Szatur-Jaworska, 2016: 70-71)

Funkcjonowanie podmiotów określają przepisy wynikające z międzynarodowych i krajowych regulacji prawnych. Zasadniczym przesłaniem jest podniesienie jakości życia osób starszych, przy czym idea ta znajduje odzwierciedlenie w rozmaitych działaniach i inicjatywach. Część organizacji integruje seniorów poprzez zapewnienie im możliwości wspólnego spędzania czasu (imprezy towarzyskie, kulturalne), inne organizują różnorodne kursy, zajęcia specjalistyczne lub hobbystyczne. Jeszcze inne starają się aktywizować osoby starsze do większej aktywności fizyczne poprzez organizowanie wspólnej gimnastyki, aerobicu czy spacerów nordic walking. Heterogeniczność podmiotów może rodzić trudności w wyborze organizacji odpowiadającej potrzebom poszczególnych seniorów. Rodzi się zatem konieczność zebrania usystematyzowania danych na temat profilu działalności i stopnia zaangażowania organizacji w konkretne działania. Pomocna tutaj może okazać się ogólnopolska baza organizacji senioralnych (http://wiemiumiem.pl/organizacje, która zawiera spis w/w podmiotów wraz z danymi teleadresowymi, umożliwiającymi szybkie nawiązanie kontaktu z wybraną organizacją oraz zdobycie bardziej szczegółowych informacji. Trudno oszacować, na ile baza ta faktycznie stanowi wsparcie dla osób starszych (dostęp do Internetu, umiejętność posługiwania się wyszukiwarką internetową). Można zakładać, iż z perspektywy seniorów większą popularnością cieszyć się będą specjalne punkty informacyjne dla seniorów (takie punkty tworzone są w większych miastach kraju), które w określonych godzinach dyżurów służą wsparciem i pomocą. Rolę punktów konsultingowych pełnią również np. ROPS-y, które najlepiej orientują się w wydarzeniach/inicjatywach realizowanych na lokalnym gruncie.

W