Sztokholm. Przewodnik

Magdalena ‌Nowakowska, ‌Michał Głombiowski

SZTOKHOLM – PRZEWODNIK

Wprowadzenie

Sztokholm, ‌nazwany przez laureatkę ‌Nobla, pisarkę Selmę Lagerlof, ‌miastem unoszącym ‌się ‌na wodzie stał się ‌w ostatnich latach ‌jedną ‌z ‌atrakcyjniejszych i ‌bardziej ‌popularnych stolic Europy. Miastu, ‌rozrzuconemu na kilkunastu ‌wyspach i ‌oblewanemu ‌wodami Bałtyku ‌oraz jeziora ‌Melar z ‌pewnością nie ‌można ‌odmówić uroku. Przeglądające się ‌w powierzchni wody budynki ‌parlamentu, ‌pałacu królewskiego, ‌kościołów ‌i ‌eleganckich kamienic ‌tworzą niepowtarzalny charakter, skłaniając ‌do spacerów ‌nabrzeżami, ‌spotkań w ‌kawiarniach czy ‌niespiesznej trasy pomiędzy rozsianymi ‌po mieście ‌galeriami ‌sztuki.

Sztokholm, pomimo ‌pełnienia funkcji stolicy ‌kraju, zachował ‌dość ‌kameralny i ‌spokojny charakter. Duża ‌w tym ‌zasługa ‌planowego zagospodarowania miejskiej ‌przestrzeni, polegającej ‌na ograniczaniu w centrum ‌ruchu ‌samochodowego ‌i zastępowania go komunikacją ‌rowerową. ‌Miasto od wielu ‌lat stawia ‌na ‌ekologię.

Szwedzkiej stolicy atrakcyjności dodaje ‌bliskość morza i obecność ‌portu. Niemal z każdego ‌rejonu miasta jest niedaleko ‌do wody, a sukcesywnie ‌zagospodarowywane nabrzeża ‌goszczą ‌statki, promy, setki żaglówek, ‌a nawet barki ‌mieszkalne. Nie brakuje ‌także kawiarenek i małych ‌restauracyjek urządzonych na unoszących ‌się na wodzie platformach. ‌Bliskość morza wpływa na ‌codzienne funkcjonowanie ‌miasta, a przyjezdnym ‌daje ‌wspaniałą okazję do ‌ciekawych ‌spacerów. Piesze przemierzanie ‌stolicy ułatwia fakt, ‌że ‌większość atrakcji skupionych jest w pobliżu centrum, a odległości pomiędzy dzielnicami są niewielkie. 

Wizytą w Sztokholmie nie będą rozczarowani miłośnicy historii, muzeów i kolekcji artystycznych – jest ich tu tak wiele, że podczas krótszego pobytu problemem może okazać się odwiedzeni ich wszystkich. Zwiedzanie miasta uprzyjemni wizyta w wybranych restauracjach – Sztokholm może pochwalić się kilkoma lokalami oznaczonymi gwiazdkami Michelin – i skosztowanie typowych szwedzkich specjałów. A na zmęczonych miejskim gwarem czekają liczne parki – tereny zielone zajmują 1/3 terenu miasta – a nawet takie atrakcje, jak aspirujący do dzieła sztuki, wkomponowany w krajobraz ogromny cmentarz.

 I. Historia i kulturaHistoria

Nazwę Sztokholmu wywodzi się od szwedzkich słów oznaczających „kłodę” (stock) i „wyspę” (holm), co prawdopodobnie jest nawiązaniem do pierwszej osady założonej na jednej z wysp archipelagu i chronionej drewnianą palisadą. W staronorweskich sagach teren dzisiejszego Starego Miasta nazywany jest Agnafit i łączony z mitycznym królem Agne, który w tym miejscu stracił życie z ręki fińskiej branki. 

Historycy potwierdzają, że już ok. 1000 r. tereny dzisiejszej aglomeracji sztokholmskiej zamieszkiwali Wikingowie, którzy stworzyli szlaki handlowe umożliwiające późniejszy rozwój osady. Miano oficjalnego założyciela miasta przypadło jednak żyjącemu w XIII w. jarlowi Birgerowi Magnussonowi, uznawanemu za najwybitniejszego męża stanu średniowiecznej Szwecji i twórcę skonsolidowanego Królestwa Szwecji. Wzniesiona przez niego twierdza chroniła przed łupieżami położonej nad jeziorem Melar Sigtuny, ówczesnego centrum handlowego i gospodarczego szwedzkich władców. Już wtedy rejon ten czerpał zyski z handlu rudami metalu pochodzącymi z rozciągających się na północ od jeziora Melar kopalni. W tym czasie, dokładnie w 1253 r., miasto o nazwie Sztokholm pojawiło się po raz pierwszy w świadectwach pisanych, a już parędziesiąt lat później określane było jako najludniejsze w kraju. 

Kariera Sztokholmu nabrała szczególnego rozpędu od połowy XIV w., dzięki ożywionej współpracy handlowej z miastami hanzeatyckimi, m.in. Lubeką, Hamburgiem, Gdańskiem, Visby czy Rygą. W 1397 r. Szwecja (wraz z należącą do niej Finlandią), Dania i Norwegia zawarły unię kalmarską, mającą jednoczyć trzy królestwa pod jedną koroną i wspomagać wspólne interesy. Małżeństwu temu daleko jednak było do równowagi i dla Szwedów zakończyło się krwawą łaźnią zgotowaną przez króla duńskiego Chrystiana II w 1520 r. – na placu Stortorget stracono z jego rozkazu ponad 80 opozycjonistów. 

Wśród zamordowanych był ojciec oraz krewni młodego szlachcica Gustawa Erikssona, który wkrótce został królem Szwecji jako Gustaw I Waza. Godność tę zapewnił sobie dzięki zwycięskiej walce z duńskim tyranem, jak nazywali Chrystiana II Szwedzi. Stojąc na czele powstania, Gustaw ostatecznie pokonał duńskiego władcę 6 czerwca 1523 r. Ogłoszenie Gustawa królem było równoznaczne z wystąpieniem Szwecji z unii kalmarskiej, a dzień ten obchodzony jest jako święto narodowe.

Wstępując na tron, Gustaw zastał kraj w kryzysie. By wspomóc zubożały skarb państwa, poparł więc reformy luteranów dążące do upaństwowienia dóbr kościelnych. Ten ruch uczynił kościół całkowicie podległym władzy państwowej, a duchowni zyskali status urzędników państwowych. Stan ten utrzymał się do 2000 r.

Król wzmocnił też swoją władzę  przejmując kontrolę nad wyborem urzędników, a w 1544 r. doprowadził do uchwalenia dekretu o dziedziczności tronu. Życie handlowe i kulturalne miasta toczyło się za panowania Gustawa wokół dworu królewskiego. Rządy jego synów, kolejno Eryka XIV, Jana III i Karola IX, upłynęły na umacnianiu potęgi militarnej Szwecji oraz wojennych potyczkach z Danią, Rosją i Polską. Kiedy w 1611 r. na tronie zasiadł Gustaw II Adolf, Szwecja była już mocarstwem, a jej rola w basenie Morza Bałtyckiego stale rosła. Władca, po modernizacji armii (wprowadził m.in. powszechny pobór) zdecydował się zaangażować w wojnę trzydziestoletnią, podczas której stracił życie w bitwie pod Lützen. Jedynemu dziecku króla, panującej po nim Krystynie, nie brakowało umiejętności politycznych, nieśpieszno jej było natomiast do małżeństwa, co stawiało pod znakiem zapytania zachowanie ciągłości dziedziczenia tronu. W końcu doprowadziła ona do wyboru na następcę swego kuzyna, Karola Gustawa, a sama abdykowała i wyjechała do Rzymu, gdzie przeszła na katolicyzm. 

Polacy zapamiętali Karola X Gustawa jako inicjatora „potopu szwedzkiego” w 1655 r. Szwedom znany jest jednak również z innych wojennych dokonań, zwłaszcza ze spektakularnego zwycięstwa nad Duńczykami w 1658 r., odniesionego w dużej mierze dzięki odważnej decyzji o przeprowadzeniu wojska zmierzającego na Kopenhagę przez zamarzniętą cieśninę Wielki Bełt.

Siedemnasty wiek nie minął jednak jedynie pod znakiem wojen. W 1634 r. Sztokholm, skupiający już wtedy wszystkie centralne urzędy, został ogłoszony stolicą Szwecji. Stare mury miejskie zostały zburzone, a urbaniści rozplanowali nową siatkę ulic poza średniowiecznym centrum miasta. Życie kulturalne pozostawało pod wpływem europejskiej nauki i filozofii – wśród goszczących na dworze królewskim tęgich głów był francuski filozof i matematyk René Descartes (Kartezjusz). Pod koniec wieku dobra passa załamała się. Podczas ostrej zimy, jaka nawiedziła Szwecję w 1696 r. pozbawiając życia ok. 100 tys. ludzi, stolicę opanowały tłumy głodujących, a rok później wielki pożar doszczętnie zniszczył zamek królewski Tre Kronor.

W następnym roku władzę przejął młody, bo dopiero piętnastoletni Karol XII, wnuk Karola X Gustawa i od razu stanął przed niezwykle trudnym wyzwaniem. W 1700 r. sojusz przeciwko Szwecji, mający na celu przełamanie jej hegemonii, zawarły Dania, Polska i Rosja. Karol X okazał się w zdolnym wodzem i odniósł wiele zwycięstw na tej wojnie, jednak ostateczny bilans okazał się niekorzystny zarówno dla niego, jak i dla Szwecji. Po bitwie pod Połtawą, gdzie wojska szwedzkie poległy w starciu z armią Piotra I Wielkiego, ranny król uciekł do Turcji. Po 15 latach nieobecności wrócił do kraju i kontynuował wojnę. Zginął w 1718 r. podczas wyprawy na Norwegię. Systematycznie osłabiana działaniami wojennymi Szwecja pogrążyła się w kryzysie, a klęski nieurodzaju i epidemie dziesiątkowały ludność – w Sztokholmie, liczącym wtedy 50 tys. mieszkańców, codziennie umierało 1200 osób.

Karol XII był ostatnim władcą absolutnym. Nie ożenił się i nie pozostawił następców, a władzę przejęła jego siostra Ulryka Eleonora, a po niej jej mąż Fryderyk. Był to schyłek monarchii absolutnej. Uchwalona w 1719 r. nowa konstytucja zminimalizowała rolę króla, sprowadzając go do nominalnej głowy państwa, a rządy trafiły w ręce kanclerzy. Koronowany w 1722 r. Gustaw III krytykował opanowany przez anarchię i korupcję parlamentaryzm. Jego starania o przywrócenie nieograniczonej władzy królewskiej zakończyły się przyjęciem konstytucji będącej kompromisem między absolutyzmem, a ambicjami arystokratów. 

Gustaw był królem światłym i postępowym. Promował wolny rynek, zwalczał przywileje i monopole, przeforsował ustawę o wolności wyznania, zakładał szpitale, zreformował sądownictwo, znosząc tortury i procesy o czary. Był też wielkim miłośnikiem teatru i mecenasem literatury, sztuki i nauki. Za jego panowania powstała Akademia Szwedzka, która od 1901 r. wybiera laureatów Literackiej Nagrody Nobla. Mimo wszystkich tych zasług, arystokraci zafascynowani ideami rewolucji francuskiej widzieli w nim tyrana. W 1792 r. Gustaw III został zamordowany podczas balu maskowego w operze. 

Za panowania syna Gustawa III, Gustawa IV, Szwecja zaangażowała się w wojny napoleońskie, w wyniku których, po konflikcie z Rosją, utraciła Finlandię, stanowiącą trzecią część powierzchni kraju. Obwiniany za klęski wojenne król został zmuszony do abdykacji i opuszczenia kraju. Tym sposobem, monarchia absolutna przeszła do historii, a władza została podzielona między rząd i parlament, zmniejszając rolę arystokracji i tworząc przestrzeń do wyłonienia się klasy średniej. Pojawił się też problem następcy tronu i z braku kandydatów na króla wybrano w 1810 r. jednego z napoleońskich marszałków. Jean-Babtiste Bernadotte, jako Karol XIV Jan – mimo iż ledwie znał kraj, którym władał i nigdy nie nauczył się szwedzkiego – zapoczątkował dynastię panującą w Szwecji do dziś.