W cieniu siedmiu wojen

Spis treściPrzedmowaOd autorkiZamiast wstępu. Wspomnienie o Róży z Mańkowskich JełowickiejW cieniu siedmiu wojen. Jadwiga JełowickaZ opowiadań RodzicówPierwsze własne wspomnienia. ŻukocinStyl wychowania w naszym domuŻycie sąsiedzkie, społeczne i polityczne naszej rodzinyKołomyja 1934–1937Lata tułaczki: 1937–1939Wojna, 1939 rokWarszawa okupacyjnaPierwsze lata PRL-uZakończenieDodatekMoje wspomnienia. Teresa z Jełowickich Korolcowa…KołomyjaCzar­no­łoź­ceIn­ter­na­tyWoj­na. Tu­łacz­kaWa­wer i zno­wu tu­łacz­kaKoniec wojny i powrót do domuOkres stu­diówŚlub, mał­żeń­stwo, dzie­ciZa­koń­cze­nieAneks. Listy rodzinneListy Henryka Jełowickiego do siostry, Eweliny JełowickiejList Krystyny Wieczffińskiej-Janickiej do Jadwigi JełowickiejLi­sty Ro­za­lii We­ryń­skiej do Ja­dwi­gi Je­ło­wic­kiejListy Marii Orzechowskiej-Pupin do Jadwigi JełowickiejPrzypisyPrzedmowaPół­ka z pa­mięt­ni­ka­mi w ostat­nich dwóch de­ka­dach znacz­nie się roz­ro­sła. W du­żym stop­niu to za­słu­ga zmian po­li­tycz­nych w Pol­sce po 1989 roku, ale tak­że prze­jaw ogól­ne­go za­in­te­re­so­wa­nia hi­sto­rią, szcze­gól­nie tą nie tak bar­dzo od­le­głą, obej­mu­ją­cą wy­da­rze­nia ostat­nich dwóch, trzech po­ko­leń. Pa­mięt­ni­ki, obok bio­gra­fii, re­por­ta­ży oraz zbio­rów ko­re­spon­den­cji sta­ły się li­te­ra­tu­rą po­szu­ki­wa­ną i chęt­nie czy­ta­ną. Oczy­wi­ście naj­więk­sze na­kła­dy mają tek­sty do­ty­czą­ce osób zna­nych. Tak za­wsze było, że uwa­gę więk­szo­ści lu­dzi przy­cią­ga­ły głów­nie wy­bit­ne jed­nost­ki. Inną ska­lą war­to­ści po­słu­gu­ją się hi­sto­ry­cy, któ­rzy z rów­ną do­cie­kli­wo­ścią oce­nia­ją cha­rak­ter re­la­cji, jak i sa­me­go au­to­ra. Ba­da­jąc prze­szłość, nie mo­że­my się obejść bez wspo­mnień mniej zna­nych po­sta­ci. Im jest ich wię­cej, tym otrzy­mu­je­my peł­niej­szy, stąd bar­dziej obiek­tyw­ny, ob­raz mi­nio­ne­go cza­su.Z in­dy­wi­du­al­nych opo­wie­ści po­wsta­je opis ży­cia więk­szych zbio­ro­wo­ści, wresz­cie ca­łe­go spo­łe­czeń­stwa. Ma­jąc do dys­po­zy­cji jed­ną sagę ro­dzin­ną, jesz­cze nie­wie­le wie­my o po­zo­sta­łych lu­dziach; gdy mo­że­my przyj­rzeć się więk­szej licz­bie po­sta­ci, ro­dzin i grup spo­łecz­nych, wów­czas na­sza wie­dza po­waż­nie się roz­sze­rza i po­zwa­la na pew­ne uogól­nie­nia i pod­su­mo­wa­nia. Dzie­je państw i na­ro­dów to wła­śnie ko­lek­cja ta­kich mniej­szych lub więk­szych, wy­raź­niej­szych lub sła­bych, ja­skra­wych lub cał­ko­wi­cie bla­dych ogniw, z któ­rych ukła­da­ny jest ob­raz prze­szło­ści. Tek­sty za­miesz­czo­ne w pre­zen­to­wa­nym to­mie są jed­nym z ta­kich ogniw skła­da­ją­cych się na hi­sto­rię Pol­ski. Ty­tuł W cie­niu sied­miu wo­jen wy­mow­nie cha­rak­te­ry­zu­je nie tyl­ko losy bo­ha­te­rów książ­ki, ale też ca­łe­go po­ko­le­nia Po­la­ków, któ­rych ży­cie przy­pa­dło na XX wiek. Ty­tu­ło­we sie­dem wo­jen to ko­lej­no: pierw­sza woj­na świa­to­wa (1914 r.), re­wo­lu­cja w Ro­sji (1917 r.), woj­na z bol­sze­wi­ka­mi (1920 r.), wy­buch woj­ny z Niem­ca­mi i wkro­cze­nie So­wie­tów (1939 r.), woj­na nie­miec­ko-so­wiec­ka (1941 r.), po­wsta­nie w War­sza­wie (1944 r.) i ko­lej­ne wkro­cze­nie So­wie­tów do Pol­ski.

Choć bra­ku­je obiek­tyw­nej ska­li do oce­ny prze­żyć ludz­kich, mo­że­my wska­zać tych, któ­rzy czę­ściej byli do­świad­cza­ni w mi­nio­nym stu­le­ciu. Do nich z pew­no­ścią na­le­że­li miesz­kań­cy daw­nych ziem wschod­nich Rze­czy­po­spo­li­tej. Ich bio­gra­fie nie­zwy­kle in­ten­syw­nie są prze­pla­ta­ne woj­na­mi, re­wo­lu­cja­mi, wy­sie­dle­nia­mi, czyst­ka­mi po­li­tycz­ny­mi i et­nicz­ny­mi itd. Naj­bar­dziej dra­ma­tycz­ne były losy lud­no­ści pol­skiej na zie­miach ukra­iń­skich, skąd też po­cho­dzą Au­tor­ki za­miesz­czo­nych tu tek­stów.

Je­ło­wic­cy h. Je­ło­wic­ki na­le­żą do ro­dzin po­cho­dze­nia ru­skie­go, we­dług tra­dy­cji byli po­tom­ka­mi ksią­żąt pe­re­ja­sław­skich. Miesz­ka­li na Wo­ły­niu, gdzie na­le­ża­ła do ich pro­to­pla­stów już w wie­kach śred­nich wieś Ja­ło­wi­cze (Je­ło­wi­cze) na Wo­ły­niu (k. Łuc­ka), od któ­rej wzię­li na­zwi­sko. Póź­niej uży­wa­li tak­że przy­dom­ku – Bo­że­niec. Z cza­sem Je­ło­wic­cy spo­lo­ni­zo­wa­li się, przy­ję­li ka­to­li­cyzm i zwią­za­li się ko­li­ga­cja­mi ze szlach­tą pol­ską. Ro­dzi­na ta wy­da­ła wie­le wy­bit­nych po­sta­ci, za­słu­żo­nych dla Rze­czy­po­spo­li­tej. Nie­któ­rzy Je­ło­wic­cy peł­ni­li urzę­dy ziem­skie, byli po­sła­mi na sej­my, a po roz­bio­rach mar­szał­ka­mi szlach­ty. Inni wy­bra­li ka­rie­ry woj­sko­we lub du­chow­ne. W XIX wie­ku wie­lu Je­ło­wic­kich wzię­ło udział w po­wsta­niach na­ro­do­wych. Alek­san­der Je­ło­wic­ki był naj­pierw po­słem na Sejm war­szaw­ski w 1831 roku i żoł­nie­rzem po­wsta­nia li­sto­pa­do­we­go, ka­wa­le­rem Krzy­ża Zło­te­go Vir­tu­ti Mi­li­ta­ri, na­stęp­nie pa­mięt­ni­ka­rzem, pi­sa­rzem oraz wy­daw­cą, a wresz­cie księ­dzem Zgro­ma­dze­nia Zmar­twych­wstań­ców.

Do Je­ło­wic­kich od śre­dnio­wie­cza na­le­ża­ły na Rusi róż­ne do­bra ziem­skie. Jesz­cze w koń­cu XIX wie­ku, mimo licz­nych kon­fi­skat po­po­wsta­nio­wych, w trzech gu­ber­niach ukra­iń­skich (ki­jow­skiej, po­dol­skiej i wo­łyń­skiej) po­sia­da­li bli­sko 20 ty­się­cy hek­ta­rów. Oj­ciec Au­to­rek: Ja­dwi­gi (ur. 1924) i Te­re­sy (ur. 1925), Alek­san­der Je­ło­wic­ki, ra­zem ze swo­im ro­dzeń­stwem był współ­wła­ści­cie­lem Basz­tań­ko­wa (Basz­tan­ko­wa) na Po­do­lu (po­wiat ol­ho­pol­ski). Ro­dzi­na mat­ki, Róży Mań­kow­skiej, osie­dli­ła się na Rusi do­pie­ro w XVIII wie­ku, szyb­ko zdo­by­wa­jąc tu wy­so­ką po­zy­cję spo­łecz­ną i eko­no­micz­ną. Do ojca mat­ki na­le­ża­ły do­bra w Sa­hin­ce na Po­do­lu (po­wiat jam­pol­ski). Już w XIX wie­ku obie ro­dzi­ny złą­czy­ły się ko­li­ga­cja­mi, tak że ro­dzi­ce (ślub już po wy­bu­chu re­wo­lu­cji, w 1918 roku w Win­ni­cy) au­to­rek byli da­le­ki­mi ku­zy­na­mi. Po wej­ściu woj­ska pol­skie­go na Po­do­le w 1920 roku prze­nie­śli się do Pol­ski. Re­wo­lu­cja ro­syj­ska i osta­tecz­ne opusz­cze­nie ziem ro­dzin­nych za­my­ka­ło waż­ny etap w hi­sto­rii obu ro­dzin. Au­tor­ki przy­szły na świat i do­ra­sta­ły w wol­nej Pol­sce, ale w zu­peł­nie in­nej rze­czy­wi­sto­ści niż ich ro­dzi­ce, któ­rzy w wy­ni­ku prze­wro­tu bol­sze­wic­kie­go z za­moż­nych wła­ści­cie­li ziem­skich sta­li się dzier­żaw­ca­mi i ad­mi­ni­stra­to­ra­mi cu­dzych ma­jąt­ków, w no­wym oto­cze­niu, w zu­peł­nie in­nych wa­run­kach. Ale i tak okres mię­dzy­wo­jen­ny ze swo­imi kło­po­ta­mi i trud­ny­mi do­świad­cze­nia­mi wy­da­wał się cu­dow­ny z per­spek­ty­wy ko­lej­nej epo­ki, jaka mia­ła nie­ba­wem na­stą­pić. Ro­dzi­na Je­ło­wic­kich spę­dzi­ła dwu­dzie­sto­le­cie we wschod­niej czę­ści daw­nej Ga­li­cji, któ­ra we wrze­śniu 1939 roku zo­sta­ła wchło­nię­ta przez So­wie­tów. Po kosz­ma­rze oku­pa­cji so­wiec­kiej przy­szła ko­lej­na in­wa­zja – nie­miec­ka. Już po roz­po­czę­ciu woj­ny nie­miec­ko-so­wiec­kiej umarł oj­ciec au­to­rek (1942 r.). Wkrót­ce wdo­wa z dzieć­mi mu­sia­ła ucie­kać do War­sza­wy przed ko­lej­nym nie­bez­pie­czeń­stwem – ban­da­mi ukra­iń­ski­mi, któ­re roz­po­czę­ły sys­te­ma­tycz­ne czyst­ki et­nicz­ne na tym te­re­nie. Część mło­dzie­ży wzię­ła udział w po­wsta­niu w 1944 roku. Brat Olo był cięż­ko ran­ny w nogę. W koń­cu dłu­go ocze­ki­wa­na wol­ność nie oka­za­ła się tym, o czym wszy­scy ma­rzy­li i o co wal­czy­li pod­czas woj­ny.

Oba pa­mięt­ni­ki wza­jem­nie się uzu­peł­nia­ją i po­ka­zu­ją z róż­nych stron prze­ży­cia tej sa­mej ro­dzi­ny w ko­lej­nych epo­kach: w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym, pod­czas oku­pa­cji so­wiec­kiej i nie­miec­kiej, w PRL. Au­tor­ki nie po­mi­ja­ją w swo­ich re­la­cjach na­wet bar­dzo trud­nych te­ma­tów – cier­pie­nia i śmier­ci swo­ich naj­bliż­szych. Jed­no­cze­śnie spo­ro miej­sca po­świę­ci­ły zwy­kłym opi­som dnia co­dzien­ne­go, ilu­stru­jąc czy­tel­ni­ko­wi naj­drob­niej­sze spra­wy: wa­run­ki miesz­ka­nio­we, edu­ka­cję, pra­cę za­wo­do­wą, sto­sun­ki ro­dzin­ne, ży­cie to­wa­rzy­skie, od­po­czy­nek i za­ba­wy, spo­sób od­ży­wia­nia, zma­ga­nia ze zdro­wiem i hi­gie­ną itd. Ude­rza w ca­łej nar­ra­cji, szcze­gól­nie Ja­dwi­gi Je­ło­wic­kiej, pe­wien spo­kój i opty­mizm. Na­wet w tych frag­men­tach, w któ­rych Au­tor­ka opi­su­je tra­gicz­ne wy­da­rze­nia woj­ny i oku­pa­cji, nie znaj­dzie­my za­cie­kło­ści czy nie­na­wi­ści do wro­ga, po­staw zu­peł­nie zro­zu­mia­łych w ta­kich sy­tu­acjach. Z pew­no­ścią upły­wa­ją­cy czas uła­twia spoj­rze­nie na prze­szłość z więk­szym dy­stan­sem, ale tu do­dat­ko­wym so­jusz­ni­kiem jest wia­ra Au­tor­ki, któ­ra po­zwa­la jej wi­dzieć głę­bo­ki sens na­wet w naj­po­waż­niej­szych do­świad­cze­niach ży­cio­wych.

Pa­mięt­ni­ki Ja­dwi­gi i Te­re­sy Je­ło­wic­kich po­prze­dza krót­kie wspo­mnie­nie o ich mat­ce, Róży z Mań­kow­skich Je­ło­wic­kiej, na­pi­sa­ne przez Ma­rię Widt i Annę Mu­lak, sio­stry Róży. Re­la­cja oma­wia dzie­ciń­stwo i mło­dość Róży do opusz­cze­nia Po­do­la w 1919 roku. Uzu­peł­nie­niem opi­sa­nych wspo­mnień jest aneks, za­wie­ra­ją­cy wy­bór li­stów ro­dzin­nych, róż­nych osób i z kil­ku epok. Szcze­gól­nie in­te­re­su­ją­ce są li­sty z okre­su oku­pa­cji, któ­re do­da­ją wie­le waż­nych i no­wych szcze­gó­łów o ży­ciu ro­dzi­ny pod oku­pa­cją so­wiec­ką i nie­miec­ką.

Re­la­cje były ra­czej ad­re­so­wa­ne do węż­sze­go gro­na czy­tel­ni­ków, zwią­za­nych z Au­tor­ka­mi wię­za­mi ro­dzin­ny­mi i to­wa­rzy­ski­mi, co nie prze­szka­dza udo­stęp­nie­niu ni­niej­szej edy­cji szer­szej pu­blicz­no­ści, dla któ­rej opi­sa­ne tu do­świad­cze­nia mogą być in­te­re­su­ją­cym świa­dec­twem hi­sto­rycz­nym. Lek­tu­ra wszyst­kich tek­stów po­ka­zu­je m.in. ogrom­ną ży­wot­ność opi­sa­nej tu ro­dzi­ny, jej umie­jęt­ność do­sto­so­wa­nia się do zu­peł­nie no­wych wa­run­ków ży­cia i go­to­wość do po­dej­mo­wa­nia nie­ła­twych obo­wiąz­ków bez gry­ma­sze­nia czy oglą­da­nia się o za­pła­tę.
Tadeusz EpszteinOd autorkiSie­dem wo­jen!1914 – I woj­na świa­to­wa1917 – Re­wo­lu­cja bol­sze­wic­ka1920 – In­wa­zja bol­sze­wic­ka1939 – II woj­na świa­to­wa i wtar­gnię­cie Ar­mii Czer­wo­nej1941 – Woj­na nie­miec­ko-so­wiec­ka1944 – Po­wsta­nie War­szaw­skie1945 – Tak zwa­ne wy­zwo­le­nie – gor­sze niż woj­naKie­dy wi­dzę, że tyle przy­ja­znych mi osób po­chy­la się nad moją książ­ką, nie mogę nie zło­żyć wszyst­kim po­dzię­ko­wań zaW cie­niu sied­miu wo­jen. Opo­wieść ro­dzin­ną.
Naj­pierw dzię­ku­ję wy­daw­nic­twu „ADAM”, a ra­czej Panu Ada­mo­wi Ma­zur­ko­wi, Panu Ste­fa­no­wi Bu­dzyń­skie­mu i ca­łej Ofi­cy­nie Wy­daw­ni­czo-Po­li­gra­ficz­nej za pierw­sze wy­da­nie mo­jej książ­ki.

Tak­że dzię­ku­ję – Pań­stwu Her­mi­nie i To­ma­szo­wi Ha­int­ze za ini­cja­ty­wę no­wej re­dak­cji książ­ki i pra­cę tak kom­pe­tent­ną. Panu To­ma­szo­wi Zie­liń­skie­mu z wy­daw­nic­twa Cur­sor Me­dia za pra­cę wy­daw­ni­czo-spon­so­ru­ją­cą. Panu Pro­fe­so­ro­wi Ta­de­uszo­wi Epsz­te­ino­wi dzię­ku­ję za pięk­ny i tak po­chleb­ny dla mnie wstęp. Cho­dzi prze­cież o to, aby wy­peł­nić „bia­łe pla­my”, któ­re zo­sta­ły wy­two­rzo­ne przez sys­te­my to­ta­li­tar­ne, nie ma­ją­ce skłon­no­ści do szcze­rych wy­po­wie­dzi, gdy do­ty­czą wsty­dli­wych ak­tów prze­mo­cy i ra­bun­ków.

Dzię­ku­ję tak­że ze­słań­com – ro­dzeń­stwu Alek­san­dro­wi Orze­chow­skie­mu i Ma­rii Orze­chow­skiej-Pu­pin oraz Kry­sty­nie Wieczf­fiń­skiej-Ja­nic­kiej. Opi­sa­li oni swo­je dzie­je, za­ha­cza­ją­ce o dro­gi na­szej ro­dzi­ny.

Dzię­ku­ję też mo­je­mu ro­dzeń­stwu, Te­re­ni, mo­jej sio­strze, bra­tu Jó­ze­fo­wi i bra­tan­kom, Ta­de­uszo­wi i Ant­ko­wi, za wstaw­ki przy­po­mi­na­ją­ce ra­do­ści i wspo­mnie­nia z ich mło­do­ści.

Je­że­li te na­sze wspo­mnie­nia choć tro­chę wy­peł­nią luki w na­uce hi­sto­rii „na­szych cza­sów”, będę szczę­śli­wa. A ja bio­rę te moje ksią­żecz­ki i czy­tam, bo gdy tę­sk­nię do domu, do Mamy, Ta­tu­sia i mo­ich licz­nych bra­ci i je­dy­nej sio­stry – już je­stem w domu.

Uro­dzi­li­śmy się tu­ła­cza­mi, bo Ro­dzi­ce zo­sta­li wy­gna­ni z Po­do­la w 1919 roku. Ni­g­dy w na­szej mło­do­ści nie mie­li­śmy wła­sne­go miesz­ka­nia, ja oso­bi­ście miesz­kam już w sześć­dzie­sią­tym miej­scu, co wy­da­je się pew­ną prze­sa­dą, i nie­wąt­pli­wie jest. Jed­nak, na przy­kład, bę­dąc przez rok w szpi­ta­lu, w 1949, nie mia­łam do­kąd wró­cić, mu­szę więc ten po­byt li­czyć jako przy­naj­mniej dwa miej­sca za­miesz­ka­nia (Otwock i War­sza­wa). Ta­kie ży­cie wę­drow­ca ma swo­ją war­tość, ale też i swo­je uciąż­li­wo­ści. Dzię­ki Bogu, nie­dłu­go za­miesz­kam w Domu Ojca (mam już osiem­dzie­siąt sie­dem lat).
Ja­dwi­ga Je­ło­wic­kaul. Świer­ko­wa 403–054 War­sza­waDzieciom i wnukom śp. Róży z Mańkowskich Jełowickiej ofiarujemy te wspomnienia.Ciocie: Marynia i AndziaSa­hin­ka – ma­ją­tek na­sze­go ojca, odzie­dzi­czo­ny po przod­kach. Tam się uro­dzi­li­śmy i wy­cho­wa­li i tam za­wsze kie­ro­wa­li­śmy i kie­ru­je­my na­sze my­śli i ser­ca.
Na te­re­nie fa­li­stym, wśród roz­le­głe­go par­ku i sa­dów wzno­sił się dwór. Nie­da­le­ko od nie­go sta­ły bu­dyn­ki go­spo­dar­cze, kuch­nie, pral­nie, staj­nie, kur­ni­ki, a tak­że miesz­ka­nia służ­by.

Sa­dy­ba dwor­ska znaj­do­wa­ła się wśród du­żej wsi, za­miesz­ka­łej przez lud­ność ru­ską, pra­wo­sław­ną. Cer­kiew pra­wo­sław­na była on­giś cer­kwią grec­ko­ka­to­lic­ką, fun­do­wa­ną przez któ­re­goś pra­dziad­ka. Osób do ob­słu­gi ca­łe­go domu, nie li­cząc fol­war­ku od­da­lo­ne­go o kil­ka wiorst (wior­sta – ki­lo­metr i osiem­dzie­siąt me­trów), była znacz­na licz­ba, oko­ło dwa­dzie­ścia pięć osób sta­le za­trud­nio­nych (służ­ba do­mo­wa, ku­charz, pracz­ki, fur­ma­ni, ogrod­ni­cy itp.), a po­nad­to przy­cho­dzą­cy na dniów­ki do ogro­du i sadu.

Służ­ba była mie­sza­na: na­ro­do­wo­ści pol­skiej (z daw­nej szlach­ty za­gro­do­wej) i ru­skiej, ka­to­li­cy i pra­wo­sław­ni. Ję­zyk pa­nu­ją­cy we dwo­rze był pol­ski, a Ru­si­ni rów­nież mó­wi­li po pol­sku. Pa­ra­fia rzym­sko­ka­to­lic­ka była od­da­lo­na o pięć wiorst od Sa­hin­ki, w Czer­nie­jo­wi­cach (przez tam­tej­szą lud­ność zwa­nych Czer­niow­ca­mi), do­kąd co nie­dzie­la i w świę­ta jeź­dzi­ła cała ro­dzi­na (dzie­ci od siód­me­go roku) i służ­ba ka­to­lic­ka na Mszę Świę­tą. Nie­za­leż­nie od pory roku i po­go­dy, wszy­scy mu­sie­li być w ko­ście­le. Czer­nie­jo­wi­ce na­le­ża­ły do ro­dzi­ców na­szej Mat­ki, na­stęp­nie do bra­ta Mamy, Lu­dwi­ka Je­ło­wic­kie­go, któ­ry sprze­dał ten ma­ją­tek przed samą pierw­szą woj­ną świa­to­wą.

Dom nasz był pro­wa­dzo­ny do­stat­nio, ale skrom­nie i oszczęd­nie. Naj­więk­szą uwa­gę zwra­ca­li ro­dzi­ce na wy­cho­wa­nie dzie­ci w uczci­wo­ści i pra­cy dla Boga i upra­gnio­nej wol­nej Oj­czy­zny. Ry­gor w domu był duży, wy­ma­ga­no od nas po­słu­szeń­stwa, punk­tu­al­no­ści, oszczęd­no­ści i roz­po­czy­na­no na­uki z nami od naj­wcze­śniej­szych lat. Każ­dy z nas miał do­kład­ny plan ty­go­dnio­wy lek­cji, do któ­re­go mu­siał się sto­so­wać.

Rów­nież za­pra­wia­no nas do współ­ży­cia nie tyl­ko z naj­bliż­szą ro­dzi­ną i na­uczy­cie­la­mi, ale tak­że z ca­łym oto­cze­niem, sta­no­wią­cym jak­by małą spo­łecz­ność. W ten spo­sób przy­go­to­wy­wa­no nas do obo­wiąz­ków, któ­re nas ocze­ki­wa­ły w przy­szło­ści.

Je­śli któ­reś z dzie­ci było nie­grzecz­ne, to kar­co­no je nie tyle za wy­stę­pek, co za zły przy­kład da­wa­ny in­nym dzie­ciom, bo dwór miał świe­cić przy­kła­dem. Wy­ra­bia­ło to w nas opa­no­wa­nie i pew­ną god­ność oso­bi­stą. W ta­kim oto­cze­niu i at­mos­fe­rze uro­dzi­ła się 19 stycz­nia 1896 roku na­sza sio­stra Róża, w ro­dzi­nie zwa­na Ró­zią. Czwar­te dziec­ko z ośmior­ga ro­dzeń­stwa. Przed nią było trzech bra­ci. Była nie­du­ża, kształ­tów peł­nych (typ ojca). Sza­tyn­ka, twarz okrą­gła, o du­żych, ciem­nych, wy­ra­zi­stych oczach, brwi ciem­ne, moc­no za­ry­so­wa­ne, nos pro­sty. Pięk­no­ścią nie była, jed­nak in­te­li­gent­nym i mi­łym wy­ra­zem twa­rzy zjed­ny­wa­ła so­bie każ­de­go.

Przez służ­bę bar­dzo lu­bia­na, od dziec­ka chęt­nie z wszyst­ki­mi roz­ma­wia­ła o ich spra­wach ro­dzin­nych. Naj­czę­ściej szła do ofi­cy­ny, do sta­rej klucz­ni­cy, pani Ka­ta­rzy­ny Hry­nie­wi­czo­wej, na dłuż­sze roz­mo­wy. To­też pani Ka­ta­rzy­na „pan­nę Ró­ziecz­kę” bar­dzo ko­cha­ła.

Ró­zia mia­ła we­so­łe uspo­so­bie­nie z du­żym po­czu­ciem hu­mo­ru. Umia­ła śmiać się z dro­bia­zgów. Śmiech jej był udzie­la­ją­cy się, za­raź­li­wy. Nie­raz i póź­niej śmie­li­śmy się nie tyle z tego, co ją za­ba­wi­ło, ile ze spo­so­bu w jaki się śmia­ła.

Była roz­sąd­ną dziew­czyn­ką, zda­je się, że nie przy­spa­rza­ła ro­dzi­com kło­po­tu z wy­cho­wa­niem. Tem­pe­ra­ment mia­ła jed­nak żywy. Re­ago­wa­ła sil­nie na prze­ciw­no­ści, ale była opa­no­wa­na i naj­wy­żej moc­no się za­ru­mie­ni­ła i orze­kła, że coś nie ma sen­su.

Do­wo­dem jej opa­no­wa­nia był fakt, po­ni­żej przy­to­czo­ny, z póź­niej­szych cza­sów. W 1917 roku w cza­sie re­wo­lu­cji ro­syj­skiej prze­ży­li­śmy, jesz­cze w Sa­hin­ce, na­pad ban­dy­tów. Wpa­dli oni jed­ne­go je­sien­ne­go wie­czo­ru, kie­dy by­li­śmy wszy­scy ze­bra­ni w sa­lo­ni­ku. Trzy­ma­li nas pod ka­ra­bi­na­mi tak dłu­go, aż nie ob­ra­bo­wa­li wszyst­kich z ze­gar­ków, pier­ścion­ków itp. Sy­tu­acja była groź­na. Każ­dy bez ru­chu sie­dział i cze­kał co bę­dzie da­lej. Jed­na tyl­ko Ró­zia, jak­by ni­g­dy nic, spo­koj­nie pod­ję­ła swo­ją ro­bo­tę i szy­ła da­lej.

Wy­gląd ze­wnętrz­ny mało Ró­zię ob­cho­dził. Nie mia­ła w so­bie nic ko­kie­te­rii, do lu­stra rzad­ko za­glą­da­ła. Nie lu­bi­ła, gdy zwra­ca­no jej na to uwa­gę. Uwa­ża­ła, że to nie­waż­ne. Jako dziew­czyn­ka za­baw­ka­mi mało się ba­wi­ła. La­lek nie cier­pia­ła. Ko­lek­cjo­no­wa­ła kart­ki pocz­to­we. Lu­bi­ła bar­dzo ka­nar­ka ślicz­nie śpie­wa­ją­ce­go i bar­dzo pła­ka­ła, kie­dy ka­na­rek wy­rwał się z klat­ki i uciekł przez otwar­te okno. A wła­ści­wie to pra­wie wszyst­kie wol­ne chwi­le od na­uki oraz nie­dzie­le i świę­ta po­świę­ca­ła czy­ta­niu ksią­żek, któ­re po­chła­nia­ła za­pa­mię­ta­le. Trud­no ją było od lek­tu­ry ode­rwać.
Z ro­dzeń­stwem sto­sun­ko­wo mało się ba­wi­ła, ra­czej na­ucza­ła cze­goś lub opo­wia­da­ła. Ru­cho­wych za­baw tak­że mało upra­wia­ła. Rzad­ko gra­ła z nami w te­ni­sa czy kro­kie­ta. Tro­chę wio­sło­wa­ła na sta­wie w par­ku i śli­zga­ła się na łyż­wach. Lu­bi­ła da­le­kie pie­sze spa­ce­ry, w cza­sie któ­rych chęt­nie roz­ma­wia­ła ze star­szy­mi lub przy­słu­chi­wa­ła się ich roz­mo­wom. Dla młod­szych dzie­ci była au­to­ry­te­tem, do któ­re­go się szło po radę w róż­nych kło­po­tach wie­ku dzie­cię­ce­go. Uczy­ła się ła­two, do­brze przy­swa­ja­ła so­bie ję­zy­ki. Pa­mięć mia­ła do­sko­na­łą. Po prze­czy­ta­niu paru stron książ­ki umia­ła pra­wie do­słow­nie po­wtó­rzyć ich treść.

Pod za­bo­rem car­skiej Ro­sji nie było pol­skich szkół. Star­si bra­cia uczy­li się w ro­syj­skim gim­na­zjum w Ode­ssie, gdzie na okres szkol­ny z ca­łym do­mem jeź­dzi­li­śmy (oj­ciec zo­sta­wał na wsi i tyl­ko do­jeż­dżał do nas). Tam bra­cia po­zda­wa­li ma­tu­ry. Ma­tu­ra w gim­na­zjum ro­syj­skim da­wa­ła pra­wo do krót­szej służ­by woj­sko­wej. Re­krut bez ma­tu­ry od­słu­gi­wał czte­ry lata.

Ró­zia uczy­ła się w domu pod kie­run­kiem na­uczy­ciel­ki, pani Eu­ge­nii Fi­lip­kow­skiej, któ­ra kil­ka­na­ście lat z nami miesz­ka­ła. Uczy­ła się we­dług pro­gra­mu pol­skich szkół żeń­skich, obo­wią­zu­ją­ce­go w ów­cze­snej Ga­li­cji. Gdy star­si bra­cia, po skoń­cze­niu gim­na­zjum w Ode­ssie, da­lej kształ­ci­li się w Kra­ko­wie i War­sza­wie, cały dom na zimę prze­no­sił się do Kra­ko­wa. Ró­zia na­dal uczy­ła się z pa­nią Fi­lip­kow­ską i in­ny­mi do­cho­dzą­cy­mi na­uczy­cie­la­mi i co roku jako eks­ter­nist­ka zda­wa­ła eg­za­mi­ny do na­stęp­nej kla­sy w li­ceum sióstr ur­szu­la­nek. Ostat­nią kla­sę prze­ro­bi­ła na miej­scu w li­ceum, gdzie w 1913 roku zda­ła ma­tu­rę. W roku 1913 w ka­pli­cy sióstr ur­szu­la­nek zo­sta­ła przy­ję­ta do So­da­li­cji Ma­riań­skiej, co so­bie za­wsze bar­dzo ce­ni­ła.
W zi­mie z 1913/14 roku, bę­dąc jesz­cze w Kra­ko­wie, do­kształ­ca­ła się na kur­sach dla ko­biet im. Ada­ma Ba­ra­niec­kie­go w za­kre­sie li­te­ra­tu­ry, hi­sto­rii i hi­sto­rii sztu­ki.

Lu­bi­ła mu­zy­kę. Czę­sto słu­cha­ła płyt pa­te­fo­no­wych z wy­bo­rem oper i pie­śni wy­ko­ny­wa­nych przez sław­nych śpie­wa­ków. Grę na for­te­pia­nie za­rzu­ci­ła, za to chęt­nie śpie­wa­ła z Ma­ry­nią przy akom­pa­nia­men­cie Mamy, przy for­te­pia­nie. Tro­chę ry­so­wa­ła i ma­lo­wa­ła pej­za­że olej­ny­mi far­ba­mi.

Ży­cie to­wa­rzy­skie od­po­wia­da­ło jej bar­dzo. Cie­szy­ła się na przy­jazd go­ści lub na wy­jaz­dy w są­siedz­two. Z ró­wie­śnicz­ka­mi po­tra­fi­ła roz­ma­wiać na te­ma­ty po­waż­ne, o przy­szłych pra­cach spo­łecz­nych, pro­jek­to­wa­nych fun­da­cjach szpi­ta­li, ochro­nek, szkół itp. Po­tem za­do­wo­lo­na mó­wi­ła: „Bu­do­wa­ły­śmy Pol­skę”.
W 1913 roku bar­dzo żywo i bo­le­śnie od­czu­ła śmierć na­szej sio­stry Ja­dwi­si, o dwa lata młod­szej od niej, z któ­rą była bar­dzo zży­ta. W cza­sie dłu­giej jej cho­ro­by na ty­fus i za­pa­le­nie płuc z kom­pli­ka­cja­mi, Ró­zia, szu­ka­jąc dla cho­rej ra­tun­ku, na­pi­sa­ła list do pa­pie­ża Piu­sa X z proś­bą o mo­dli­twę i bło­go­sła­wień­stwo.

Lata pierw­szej woj­ny świa­to­wej od po­ło­wy 1914 roku do 17 grud­nia 1917 spę­dzi­li­śmy w Sa­hin­ce. Młod­sze ro­dzeń­stwo uczy­ło się z pa­nią Fi­lip­kow­ską, czę­ścio­wo z Mamą, a tak­że z Ró­zią. Uczy­ła nas ma­te­ma­ty­ki i hi­sto­rii. Lek­cje z nią były zaj­mu­ją­ce, uroz­ma­ico­ne, pa­no­wał na nich na­strój po­go­dy. Poza lek­cja­mi po­ma­ga­ła Ró­zia Ma­mie w za­rzą­dza­niu do­mem. Za­jęć do­mo­wych ko­bie­cych nie lu­bi­ła i nie mia­ła do nich naj­mniej­sze­go ta­len­tu. Ce­ni­ła bar­dzo ład­nie urzą­dzo­ne miesz­ka­nia czy do­brze pro­wa­dzo­ne go­spo­dar­stwo, jed­nak sama nie umia­ła tego do­brze ani zor­ga­ni­zo­wać, ani wy­ko­nać. Na­to­miast bar­dzo ją in­te­re­so­wa­ło ogrod­nic­two i go­spo­dar­stwo rol­ne. Umia­ła do­brać ga­tun­ki kwia­tów, ro­ślin i krze­wów, aby klom­by w par­ku efek­tow­nie wy­glą­da­ły, jak rów­nież ro­dza­je drzew owo­co­wych dla od­no­wie­nia sa­dów.

Za­wsze zna­la­zła czas na lek­cje z dzieć­mi pol­skiej służ­by, któ­re do ro­syj­skich szkół nie cho­dzi­ły. W tym cza­sie zaj­mo­wa­ły­śmy się, wszyst­kie sio­stry wraz z Mamą, prze­pi­sy­wa­niem ksią­żek al­fa­be­tem Bra­il­le`a dla ociem­nia­łych. Książ­ki te od­sy­ła­ło się do za­kła­du ociem­nia­łych w War­sza­wie na ręce pani Czac­kiej, póź­niej­szej za­kon­ni­cy, za­ło­ży­ciel­ki i pierw­szej prze­ło­żo­nej za­kła­du w La­skach.

Ró­zia poza prze­pi­sy­wa­niem tych ksią­żek zszy­wa­ła je, opra­wia­ła w kar­ton i zaj­mo­wa­ła się wy­sył­ką. Słu­żył jej do tego wła­sny warsz­tat in­tro­li­ga­tor­ski. Se­zo­no­we za­ję­cia mia­ły­śmy w okre­sie je­sien­nym. Wie­czo­ra­mi szy­ły­śmy cie­płe su­kien­ki na gwiazd­kę dla dzie­ci ca­łej służ­by dwor­skiej. Ró­zia spo­rzą­dza­ła wy­kaz dzie­ci we­dług wie­ku, zaj­mo­wa­ła się kup­nem ma­te­ria­łów, a w koń­cu roz­daw­nic­twem po­da­run­ków.

Lu­bi­ły­śmy bar­dzo te wie­czor­ne ro­bo­ty, bo za­wsze ktoś ze star­szych czy­tał nam na głos róż­ne książ­ki pol­skich au­to­rów. Ró­zia sama dużo czy­ta­ła z dzia­łu hi­sto­rii i li­te­ra­tu­ry. Do­bie­rał jej lek­tu­rę Oj­ciec i nie­raz po­tem dys­ku­to­wa­li na te­ma­ty prze­czy­ta­ne. W domu bi­blio­te­ka była bo­ga­to za­opa­trzo­na (oko­ło pięć ty­się­cy po­zy­cji), tak że było w czym wy­bie­rać.
W 1915 roku przy­je­chał do Sa­hin­ki ze Lwo­wa Bro­ni­sław Widt, stu­dent pra­wa, póź­niej­szy mąż Ma­ry­ni. Mu­siał w związ­ku z roz­wią­za­niem w roku 1914 przez rząd au­striac­ki le­gio­nu pol­skie­go szu­kać schro­nie­nia poza gra­ni­ca­mi ów­cze­snej Au­strii. Szyb­ko się w na­szym domu za­akli­ma­ty­zo­wał. Udzie­lał lek­cji na­sze­mu bra­tu Lo­lo­wi, a poza tym brał udział we wszyst­kich na­szych pra­cach i roz­ryw­kach. W pierw­szym roku po­by­tu w Sa­hin­ce za­pi­sał wspo­mnie­nia z wra­żeń po przy­jeź­dzie do na­sze­go domu i krót­ką cha­rak­te­ry­sty­kę ca­łej ro­dzi­ny. O Rózi na­pi­sał te sło­wa:
„Pani Róża ni­skie­go wzro­stu, nie żad­na pięk­ność, bar­dzo miła i pro­sta. Zdol­na bar­dzo, a in­te­li­gen­cja błysz­czy w jej oczach. Uczy­ła się pod kie­run­kiem pani Fi­lip­kow­skiej. Zda­ła ma­tu­rę li­ce­al­ną w Kra­ko­wie u ur­szu­la­nek. Jest ulu­bie­ni­cą pani Fi­lip­kow­skiej, swo­ją dro­gą zu­peł­nie za­słu­że­nie”.
Naj­waż­niej­szą pra­cą Rózi od roku 1915 było na­ucza­nie dzie­ci w ochron­ce. Ty­sią­ce dzie­ci, wsku­tek dzia­łań wo­jen­nych odłą­czo­nych od ro­dzi­ców, zo­sta­ły ewa­ku­owa­ne z Lu­belsz­czy­zny i Kie­lec­czy­zny do Ki­jo­wa i da­lej w głąb Ro­sji. W Ki­jo­wie za­wią­zał się za­raz ko­mi­tet pol­ski, któ­ry zaj­mo­wał się tymi dzieć­mi i w po­ro­zu­mie­niu z wła­ści­cie­la­mi ziem­ski­mi po­roz­sy­łał gru­py dzie­ci do ma­jąt­ków. Tam za­pew­nio­no im od­po­wied­nią opie­kę, na­ukę i utrzy­ma­nie. Nasi ro­dzi­ce przy­ję­li kil­ka­na­ścio­ro dzie­ci, któ­re za­miesz­ka­ły w domu nie­da­le­ko dwo­ru pod opie­ką ochro­niar­ki. Dzie­ci te były w wie­ku od pię­ciu do pięt­na­stu lat, chłop­cy i dziew­czyn­ki. Ró­zia co­dzien­nie spę­dza­ła z nimi parę go­dzin. Po­dzie­li­ła je na gru­py i prze­ra­bia­ła z nimi nor­mal­ny pro­gram szkol­ny. Przy­go­to­wy­wa­ła je rów­nież do Pierw­szej Ko­mu­nii Świę­tej i po prze­eg­za­mi­no­wa­niu przez pro­bosz­cza przy­stę­po­wa­ły do sa­kra­men­tów świę­tych z dzieć­mi ca­łej pa­ra­fii. Na te­re­nie ochron­ki Ró­zia wy­ka­za­ła wiel­kie zdol­no­ści pe­da­go­gicz­ne. Dzie­ci z na­uki bar­dzo ko­rzy­sta­ły, ko­cha­ły Ró­zię i przy­wią­za­ły się do niej. Po woj­nie, już na te­re­nie Pol­ski, nie­któ­re z nich od­na­la­zły Ró­zię i na­wią­za­ły dal­szy kon­takt.
W la­tach wo­jen­nych ży­cie to­wa­rzy­skie na wsi było dość ogra­ni­czo­ne. Od­le­gło­ści, a tak­że złe dro­gi, zwłasz­cza w je­sie­ni i na wio­snę, utrud­nia­ły wszel­kie kon­tak­ty. Sta­cja ko­le­jo­wa od­le­gła o czter­dzie­ści osiem wiorst, oko­ło pięć­dzie­siąt dwa ki­lo­me­try. W le­cie ży­cie to­wa­rzy­skie oży­wia­ło się w cza­sie wa­ka­cji szkol­nych.

Do let­nich go­ści, a tak­że w okre­sie świąt Bo­że­go Na­ro­dze­nia, na­le­ża­ła bli­ska ro­dzi­na Je­ło­wic­kich z Basz­tań­ko­wa. Było ich sze­ścio­ro ro­dzeń­stwa (ro­dzi­ce ich wcze­śnie od­umar­li), ró­wie­śni­cy na­szych naj­star­szych bra­ci i sio­stry. Dom od naj­daw­niej­szych lat był za­przy­jaź­nio­ny. Chłop­cy basz­tań­kow­scy z na­szy­mi brać­mi uczęsz­cza­li w Ode­ssie do gim­na­zjum, stąd bli­skie i ser­decz­ne sto­sun­ki na­dal się utrzy­my­wa­ły. Nic dziw­ne­go, że sym­pa­tie wza­jem­ne się za­wią­zy­wa­ły.
W 1917 roku Olo Je­ło­wic­ki oświad­czył się o rękę Rózi. Nie zo­stał od razu przy­ję­ty. Ró­zia się na­my­śla­ła, bo zda­wa­ła so­bie do­brze spra­wę, ja­kie obo­wiąz­ki ją cze­ka­ją i czy im po­do­ła. Jed­nak Olo do­cze­kał się przy­chyl­nej od­po­wie­dzi, w 1918 roku Miesz­ka­li­śmy już wte­dy przez parę mie­się­cy w Sza­ro­gro­dzie, mia­stecz­ku od­da­lo­nym od Sa­hin­ki oko­ło dwa­dzie­ścia pięć wiorst. Tam był pierw­szy etap na­szej wę­drów­ki po na­głym wy­jeź­dzie z domu, gdy pa­lił się dwór w są­sied­niej Bo­rów­ce, ma­jąt­ku Eme­ry­ka Mań­kow­skie­go, bra­ta na­sze­go dziad­ka, Wa­le­re­go.

Pro­jek­ty na przy­szłość Rózi i Ola były bar­dzo pro­ble­ma­tycz­ne, wo­bec cią­głych prze­mian ogól­nych. W każ­dym ra­zie Olo­wie uzgad­nia­li pro­ble­my ro­dzi­ny, któ­rą mie­li za­miar za­ło­żyć, za­zna­cza­jąc, że dzie­ci bę­dzie dużo, bo dwa­na­ścio­ro. Gdy w 1933 roku po­je­cha­ła An­dzia do szpi­ta­la w Sta­ni­sła­wo­wie od­wie­dzić Ró­zię po uro­dze­niu syna, Jó­zia, przy­wi­ta­ła ją tymi sło­wa­mi: „No, Ró­ziu, już tyl­ko je­den raz i bę­dzie dwa­na­ścio­ro”. A bied­na Ró­zia od­po­wie­dzia­ła sła­bym gło­sem: „Z dwu­na­ste­go już re­zy­gnu­ję”.

Je­sie­nią 1918 roku miesz­ka­li­śmy w Win­ni­cy. Sto­sun­ki na tyle się unor­mo­wa­ły, że usta­ły dzia­ła­nia wo­jen­ne. Po­do­le zo­sta­ło za­ję­te przez woj­ska nie­miec­kie i we­zwa­no wła­ści­cie­li, aby za­czę­li tym­cza­so­wo ad­mi­ni­stro­wać ma­jąt­ka­mi. Olo Je­ło­wic­ki ob­jął za­rząd Basz­tań­ko­wa. Za­miesz­kał o dzie­sięć wiorst stam­tąd, w Ko­dy­mie, bo dwór w Basz­tań­ko­wie był znisz­czo­ny. Po urzą­dze­niu się jako tako przy­je­chał do Win­ni­cy, gdzie od­był się ślub z Ró­zią, i na­stęp­nie od­je­cha­li do sie­bie do Ko­dy­my. Krót­ko trwał ten względ­ny spo­kój. W 1919 Niem­cy opu­ści­li te te­re­ny i za­czę­ła się z po­wro­tem bra­to­bój­cza wal­ka czer­wo­nych i bia­łych. Ni­g­dzie nie było bez­piecz­nie. Do Ko­dy­my zbli­żał się front. Olo­wie mu­sie­li w sierp­niu 1919 roku ucie­kać pod ku­la­mi. Naj­pierw pie­szo, na­stęp­nie fur­ką cof­nę­li się aż do Win­ni­cy. W kil­ka­na­ście go­dzin po ich przy­jeź­dzie uro­dził się im pierw­szy syn, Ka­zio.

Po na­stęp­nych paru mie­sią­cach, w grud­niu 1919, uda­ło się Olom do­je­chać koń­mi z Mamą i dziec­kiem do Ka­mień­ca Po­dol­skie­go, gdzie sta­cjo­no­wa­ły woj­ska pol­skie, a na­stęp­nie do Krakowa.

Maria, Jadwiga i Róża Mańkowskie, około 1905 r.

Rodzina Mańkowskich, z Sahinki około 1907 r. Na dole, od lewej: Rózia (moja Mama – J.J.), Jaś, Lolo, Andzia, Paula Mańkowska (moja Babunia), Ludwik. Na górze, od lewej: Jadwisia, Jan Mańkowski, Walerek, Marynia.

Rodzina Jełowickich, Basztańków 1912 r.

Basztańków, dom rodzinny Tatusia, przed 1917 r.

Sahinka, 1914 r. Po lewej siedzi Wacio Jełowicki, za nim Aleksander Jełowicki (mój Tatuś – J.J.) i Walerek Mańkowski (stoi). Na środku siedzi Ewelina Jełowicka (z psem), obok niej Edward Jełowicki (bliźniak Tatusia). Na ziemi siedzi Ludwik Mańkowski.

Róża Mańkowska, około 1918 r. „Budowałyśmy Polskę”.

Ślub Róży i Aleksandra Jełowickich w Winnicy, 8 października 1918 r.

Zdjęcie ślubne Róży i Aleksandra Jełowickich
Ma­mie i Ta­tu­sio­witę pra­cę po­świę­camZ opowiadań RodzicówOpo­wieść1 o na­szej ro­dzi­nie jest po­my­słem Szczep­ka, jed­ne­go z bra­ci, któ­ry po­wie­dział: „Cho­ciaż wy­szli­śmy cało z wszyst­kich opre­sji wo­jen­nych i wy­cho­wa­li­śmy się ja­koś przy wiel­kim wy­sił­ku na­szych ro­dzi­ców, to gdy­by się­gnąć pa­mię­cią w prze­szłość, zo­ba­czy­li­by­śmy, że prze­szli­śmy na­praw­dę rze­czy strasz­ne. War­to by to było opi­sać”. Nie chcę spe­cjal­nie pod­kre­ślać tej „strasz­no­ści”, ale ra­czej wiel­kość Mamy i Ta­tu­sia, oraz Opatrz­no­ści Bo­żej, któ­ra nad nami czu­wa­ła. Na na­szej ro­dzi­nie w peł­ni spraw­dzi­ło się po­wie­dze­nie: „Je­że­li Pan Bóg daje dzie­ci, to da i na dzie­ci”. Na ludz­ki ro­zum po­win­ni­śmy w po­ło­wie wy­mrzeć, a ży­je­my. Oczy­wi­ście, śmierć Ta­tu­sia to było strasz­ne nie­szczę­ście, ale rów­nież trud­no to tak na­zwać, bo prze­cież to było jego ży­cie za na­sze ży­cie, i w tym była jego wiel­kość.
Nasi ro­dzi­ce to Róża z Mań­kow­skich i Alek­san­der Je­ło­wic­ki. Ich mał­żeń­stwo zo­sta­ło za­war­te pod­czas re­wo­lu­cji paź­dzier­ni­ko­wej. Ro­dzi­na Mamy była już wte­dy wy­gna­na z Sa­hin­ki. Ta­tuś jesz­cze go­spo­da­ro­wał w ro­dzin­nym Basz­tań­ko­wie, ale kie­dy ro­dzi­ce się po­bra­li, 8 paź­dzier­ni­ka 1918 roku, byli już poza Basz­tań­ko­wem. Ta­tuś tam jesz­cze do­jeż­dżał i do­glą­dał prac je­sien­nych.

Sa­hin­ka i Basz­tań­ków leżą na da­le­kim Po­do­lu. Basz­tań­ków dwie­ście pięć­dzie­siąt ki­lo­me­trów, a Sa­hin­ka sto ki­lo­me­trów od Ka­mień­ca Po­dol­skie­go. By­li­śmy ro­dzi­ną rdzen­nie tam­tej­szą, ru­skim ro­dem ksią­żę­cym, a ra­czej knia­ziow­skim2. Pod Wied­niem, na Kah­len­ber­gu, wisi tar­cza ry­ce­rza Krzysz­to­fa Je­ło­wic­kie­go, z her­bem „wła­snym” Je­ło­wic­kich (bra­ma obo­zo­wa z mi­trą ksią­żę­cą); mu­sie­li­śmy być już wte­dy cał­ko­wi­cie pol­ską i ka­to­lic­ką ro­dzi­ną. Po­do­le na­le­ża­ło do ziem Rze­czy­po­spo­li­tej Pol­skiej od cza­sów unii z Li­twą, gdy zie­mie te wraz z Li­twą we­szły do Rze­czy­po­spo­li­tej Troj­ga Na­ro­dów. Na Kre­sach krze­wi­ła się pol­ska kul­tu­ra, na co mamy mnó­stwo do­wo­dów. Wie­lu pi­sa­rzy, po­etów, wie­lu wspa­nia­łych na­ukow­ców po­cho­dzi­ło wła­śnie z Po­do­la i two­rzy­ło pol­ską kul­tu­rę.
Z ta­kich dwóch za­moż­nych dwo­rów po­cho­dzi­li nasi ro­dzi­ce. Ta­tuś był w gor­szej sy­tu­acji, bo jego oj­ciec umarł, gdy on miał szes­na­ście lat, a jego Mama – gdy miał osiem­na­ście lat, więc ro­dzeń­stwo do­ra­sta­ło samo. Było ich sied­mio­ro, naj­star­sza Ewe­li­na (1883 † 1965), po­tem Wa­cław (1885 † 1937); obo­je za­stę­po­wa­li ro­dzi­ców i go­spo­da­ro­wa­li w Basz­tań­ko­wie do ja­kie­goś cza­su. Po Wa­cła­wie był Hen­ryk (1888 † 1953), po­tem bliź­nia­ki, Edward (1889 † 1941) i Alek­san­der (1889 † 1942), nasz Oj­ciec, a po­tem jesz­cze je­den bra­ci­szek, któ­ry w wie­ku sied­miu czy ośmiu lat umarł z po­wo­du uda­ru sło­necz­ne­go. Ostat­nią była Ma­ria (1896 † 1971), zwa­na Mi­cią.

Stryj­cio Wa­cio skoń­czył rol­nic­two na Uni­wer­sy­te­cie Ja­giel­loń­skim. Hen­ryś – nie pa­mię­tam – ale go­spo­da­ro­wał na roli. Edward skoń­czył che­mię na uni­wer­sy­te­cie w Ry­dze. Ta­tuś nie skoń­czył wy­dzia­łu rol­ni­cze­go na Uni­wer­sy­te­cie Ja­giel­loń­skim, bo po­szedł do woj­ska w 1920 roku. Hi­sto­rii bra­ci Ta­tu­sia do­kład­nie nie pa­mię­tam.

Mama była w Sa­hin­ce jed­ną z ośmior­ga ro­dzeń­stwa. Naj­pierw trzech bra­ci: Wa­le­ry, Lu­dwik, Jan. Po­tem Mama – Róża, na­stęp­na Ja­dwi­sia, któ­ra zmar­ła w wie­ku pięt­na­stu lat, po niej Ma­ry­nia, Lolo, czy­li Leon, i An­dzia; cio­cia An­dzia za­koń­czy­ła ży­cie w wie­ku dzie­więć­dzie­się­ciu sze­ściu lat, 4 lip­ca 2000 roku.

Gdy za­czę­ła się re­wo­lu­cja, Dzia­du­nio, Jan Mań­kow­ski, prze­wiózł całą ro­dzi­nę do Win­ni­cy i tam ja­koś za­bez­pie­czył. Sam zo­stał aresz­to­wa­ny i roz­strze­la­ny w Ki­jo­wie przez bol­sze­wi­ków, 26 sierp­nia 1919 roku. Kil­ka ty­go­dni wcze­śniej zo­stał roz­strze­la­ny jego syn, wuj­cio Lu­dwiś. W 1920 zgi­nął w cza­sie woj­ny bol­sze­wic­kiej – Wa­le­rek. Oj­ciec i dwóch sy­nów w jed­nej woj­nie, a po­tem, jak­by tego było jesz­cze mało, w dru­giej woj­nie świa­to­wej zgi­nął w Ka­ty­niu Leon. Tyl­ko je­den z Mamy bra­ci oca­lał, Jan, ale się nie oże­nił, tak że na nim ta ga­łąź rodu Mań­kow­skich się za­koń­czy­ła. Tyl­ko my „po ką­dzie­li” je­ste­śmy je­dy­ny­mi po­tom­ka­mi z tej licz­nej ro­dzi­ny sa­hi­niec­kiej.

Ślub na­szych ro­dzi­ców od­był się w Win­ni­cy, jak już mó­wi­łam, 8 paź­dzier­ni­ka 1918 roku. Ro­dzi­ce za­miesz­ka­li w Ko­dy­mie, nie­wiel­kim mia­stecz­ku koło Basz­tań­ko­wa, skąd Ta­tuś jesz­cze do­jeż­dżał do pra­cy. Po­tem zro­bi­ło się cał­kiem nie­bez­piecz­nie; ro­dzi­ce mu­sie­li ukry­wać się w Ko­dy­mie. Wspo­mi­na­li nie­raz, jak to przez cały dzień sie­dzie­li w domu u przy­ja­ciół, naj­czę­ściej u We­ryń­skich albo u Ro­zal­ki Kre­tów­ny, daw­nej ma­mi­nej uczen­ni­cy, i tyl­ko w nocy wy­cho­dzi­li ze swe­go ukry­cia na spa­ce­ry. Cała ro­dzi­na We­ryń­skich w tym sa­mym cza­sie co ro­dzi­ce stam­tąd się wy­do­sta­ła i wła­ści­wie całe ży­cie nam to­wa­rzy­szy­ła.
W tym cza­sie Mama była już w po­waż­nym sta­nie: miał się uro­dzić Ka­zio. Ucie­ka­jąc z Ko­dy­my furą, do­je­cha­li do Win­ni­cy. Mama w bó­lach je­cha­ła na wo­zie przez trzy­dzie­ści sześć go­dzin, do­pie­ro po przy­jeź­dzie do Win­ni­cy przy­szedł na świat Ka­zio, 23 sierp­nia 1919 roku. Kil­ka dni póź­niej przy­szła wia­do­mość, że trzy dni po uro­dze­niu Ka­zia zo­stał roz­strze­la­ny oj­ciec Mamy. Całe więc na­sze ży­cie ro­dzin­ne roz­po­czę­ło się od strasz­li­we­go do­świad­cze­nia i wiel­kiej ża­ło­by, bo Dzia­du­nio, Jan Mań­kow­ski, był bar­dzo ko­cha­nym oj­cem. To był papa, uko­cha­ny papa, więc stra­ta była strasz­na. Ba­bu­nia, co nas okrop­nie dzi­wi­ło, była z domu Je­ło­wic­ka, więc mamy krew­nych Je­ło­wic­kich od stro­ny Ta­tu­sia i od stro­ny Mamy. Ba­bu­nia na­zy­wa­ła się: Pau­la z Je­ło­wic­kich Mań­kow­ska. Do koń­ca ży­cia no­si­ła ża­ło­bę po mężu i sy­nach.

Gdy i w Win­ni­cy zro­bi­ło się nie­bez­piecz­nie – re­wo­lu­cja, rze­zie, prze­ga­nia­nie, mor­do­wa­nie – Ta­tuś po­sta­no­wił prze­bić się do Kra­ko­wa. Była zima, mie­li ja­kieś sa­nie, ko­nie, wy­ru­szy­li więc w dro­gę do Pol­ski cen­tral­nej. Ba­bu­nia je­cha­ła z na­szy­mi ro­dzi­ca­mi, jako ostat­nia, gdyż cała ro­dzi­na była już w Kra­ko­wie, a więc: Wa­le­rek, Jaś, Ma­ry­nia, Lo­luś i An­dzia. Ba­bu­nia mia­ła ty­fus pla­mi­sty. Wy­obraź­my so­bie te­raz: Ba­bu­nia leży na sa­niach, Mama z ma­leń­kim dziec­kiem obok, Ta­tuś sie­dzi na oca­la­łych rze­czach i po­wo­zi. Po dro­dze spo­ty­ka­ją pa­trol bol­sze­wic­ki, któ­ry za­gra­dza im dro­gę. Pada py­ta­nie: „Kto wy je­ste­ście?”. I, jak Ta­tuś opo­wia­dał: „Wte­dy przy­szło na­tchnie­nie jak­by z nie­ba: mów praw­dę”, więc po­wie­dział: po­miesz­czi­ki, to zna­czy: zie­mia­nie. Bol­sze­wik się ro­ze­śmiał i po­wie­dział: „Gdy­byś ty był po­miesz­czik, to byś się nie przy­znał, da­waj jidi”, co zna­czy – jedź. Do­je­cha­li do Ka­mień­ca Po­dol­skie­go i tam spo­tka­li pol­skie woj­sko, któ­re z Pił­sud­skim szło w kie­run­ku Ki­jo­wa. Była taka umo­wa z Pe­tlu­rą, przy­wód­cą ukra­iń­skim, że mia­ła po­wstać nie­pod­le­gła Ukra­ina obok nie­pod­le­głej Pol­ski. Do­kład­nie nie znam tej hi­sto­rii. Ta wy­pra­wa była nie­uda­na, ale ura­to­wa­ła na­szych ro­dzi­ców, bo w tej strasz­nej za­wie­ru­sze spo­tka­li się z Po­la­ka­mi i już mo­gli do­stać się do Kra­ko­wa.

Wte­dy się oka­za­ło, że Mama tak­że do­sta­ła ty­fu­su, a Ka­zio, małe nie­mow­ląt­ko – czer­won­ki. To wszyst­ko było bar­dzo nie­bez­piecz­ne, ale w Kra­ko­wie byli już le­ka­rze. Ba­bu­nia do­szła do zdro­wia, Mama się prze­cho­ro­wa­ła, ale wy­zdro­wia­ła. Ka­zia le­czył dok­tor Cy­bul­ski. Dla­te­go za­pa­mię­ta­łam jego na­zwi­sko, że był on po la­tach le­ka­rzem w Rab­ce. Gdy ja mia­łam czter­na­ście lat, w 1938 roku, i mia­łam zmia­ny w płu­cach, by­łam w Rab­ce u cio­ci Dziu­ni (Wa­cła­wo­wej). Mama po­szła ze mną do dok­to­ra Cy­bul­skie­go. A on mówi: „A ja pa­nią znam, tyl­ko, o ile pa­mię­tam, była pani wte­dy z syn­kiem”. Mama była zdu­mio­na, że dok­tor ma taką pa­mięć i że po osiem­na­stu la­tach pa­mię­ta jesz­cze Mamę i Ka­zia. Było to bar­dzo sym­pa­tycz­ne.
W 1920 Ta­tuś idzie do woj­ska, tak jak wszy­scy zresz­tą – na ochot­ni­ka, na woj­nę bol­sze­wic­ką. Na fron­cie jed­nak nie był. Wiem, że przy­jął się taki zwy­czaj, aby nie wy­sta­wiać na nie­bez­pie­czeń­stwo mło­dych oj­ców. Był w puł­ku uła­nów kre­cho­wiec­kich ra­zem z dwu­na­sto­ma in­ny­mi Je­ło­wic­ki­mi. Wró­cił. Zło­żył ofia­rę za oj­czy­znę, nie z ży­cia, ale taką, że prze­rwał stu­dia na Uni­wer­sy­te­cie Ja­giel­loń­skim w Kra­ko­wie. Prze­rwał je po dru­gim roku i już ni­g­dy nie skoń­czył. Mimo to kształ­cił się w swo­jej dzie­dzi­nie, bar­dzo dużo czy­tał, znał wszyst­kie no­wo­ści rol­ni­cze. Był bar­dzo do­bry w swo­im za­wo­dzie. Gdy wró­cił po Cu­dzie nad Wi­słą, ro­dzi­ce po­my­śle­li o ja­kiejś sta­bi­li­za­cji. Był to 1922 rok.

Ta­tuś wy­dzier­ża­wił Hur­ko pod Prze­my­ślem od swe­go stry­jecz­ne­go bra­ta, a mo­je­go chrzest­ne­go ojca, księ­dza Eu­sta­che­go Je­ło­wic­kie­go. On i jego brat, Wło­dzi­mierz, byli sy­na­mi Alek­san­dra Je­ło­wic­kie­go i Olgi Su­la­tyc­kiej – po­dwój­nie stry­jecz­ni bra­cia Ta­tu­sia, bo ich oj­co­wie byli brać­mi, a mat­ki sio­stra­mi. Wło­dzi­mierz miał Cho­ci­mierz nie­da­le­ko Ko­ło­myi, Eu­sta­chy – Hur­ko. Moi ro­dzi­ce nie mie­li nic. Dzia­dek zgi­nął w Ki­jo­wie, ro­dzi­ce mu­sie­li ucie­kać stam­tąd i nie mie­li żad­nych środ­ków, aby się urzą­dzić – wszyst­ko stra­ci­li w cza­sie re­wo­lu­cji. Stryj­cio Sta­szek dał im tę dzier­ża­wę i tam się na­sza ro­dzi­na osie­dli­ła. Był już Ka­zio, uro­dzo­ny w Win­ni­cy, po­tem uro­dzi­li się Edzio i Olo, po roku Jaś, po­tem ja – Ja­dwi­sia, i jesz­cze Te­re­nia. Po­byt w Hur­ku trwał czte­ry lata. Te­re­nia była nie­mow­lę­ciem, ja mia­łam dwa lata, kie­dy stam­tąd wy­jeż­dża­li­śmy.

Hur­ko le­ża­ło nad sta­rym ko­ry­tem Sanu i to tak zwa­ne „Sa­ni­sko” co roku wy­le­wa­ło. Były z tym zwią­za­ne stra­ty, ale Mama mó­wi­ła, że prze­ży­li­by te po­wo­dzie. Może by się tro­chę ure­gu­lo­wa­ło brzeg sta­re­go ko­ry­ta Sanu, może by się coś prze­ko­pa­ło, lecz stryj wy­mó­wił im dzier­ża­wę. Bu­do­wał ko­ściół w Trem­bow­li i po­trze­bo­wał na to pie­nię­dzy, dla­te­go Hur­ko sprze­dał, a my mu­sie­li­śmy iść da­lej. Było to bar­dzo przy­kre dla ro­dzi­ców, bo mie­li na­dzie­ję, że bę­dzie­my całe ży­cie na tej dzier­ża­wie, że może z cza­sem Ta­tuś by Hur­ko ku­pił. Spra­wy Hur­ka po­to­czy­ły się nie­szczę­śli­wie, bo gdy je stryj sprze­dał, zo­stał ob­ra­bo­wa­ny, więc na bu­do­wę ko­ścio­ła nic nie zo­sta­ło. Po­mi­mo to stryj ko­ściół wy­bu­do­wał, a my bez Hur­ka mu­sie­li­śmy też da­lej żyć.

Hur­ko było uro­czym do­mem, a Mama była uro­czą go­spo­dy­nią. Przy­jeż­dża­ło tam oczy­wi­ście Mamy ro­dzeń­stwo, bo Ba­bu­nia była z nami, więc wszy­scy od­wie­dza­li ją w Hur­ku. Poza tym przy­jeż­dżał star­szy pan, na któ­re­go mó­wi­li­śmy „dzia­du­nio”, jego pa­mię­tam, bo póź­niej też przy­jeż­dżał do Żu­ko­ci­na. Na­zy­wał się Ka­zi­mierz Kos­sow­ski, da­le­ki krew­ny. Dzie­ciom było przy­jem­nie mó­wić do nie­go „dzia­du­nio”, bo już ani je­den nasz dzia­dek nie żył. Bar­dzo lu­bił Mamę i spe­cjal­nie od­wie­dzał Hur­ko, żeby u Mamy trosz­kę po­być3.

Przy­jeż­dżał tak­że brat ojca Mamy, ar­cy­bi­skup Piotr Mań­kow­ski, i róż­ni inni krew­ni i zna­jo­mi. Dom był uro­czy i ser­decz­ny, go­ścin­ny, cie­pły – i nas co­raz wię­cej. Po­tem zda­rzył się tra­gicz­ny wy­pa­dek, gdy Jaś, pół­to­ra­rocz­ne dziec­ko, wpadł pod koła wozu i zgi­nął na miej­scu (1924 r.). Zo­stał po­cho­wa­ny w Hur­ku. Mama opła­ka­ła pierw­sze zmar­łe dziec­ko, było ono bar­dzo uda­ne i sym­pa­tycz­ne, okaz zdro­wia. Ja się do­pie­ro uro­dzi­łam, mia­łam kil­ka mie­się­cy. Było nas pię­cio­ro: Ka­zio, Edzio, Olo, Jaś, Ja­dwi­sia. Ubył Jaś. Po­tem jesz­cze w Hur­ku uro­dzi­ła się Te­re­nia. To zna­czy, że z pię­cior­giem dzie­ci po­je­cha­li ro­dzi­ce na na­stęp­ne miej­sce – do Żu­ko­ci­na. Był to fol­wark nie­da­le­ko Ko­ło­myi, dzier­ża­wio­ny od pani Hen­ry­ki Szy­ma­now­skiej. Jest to głów­ne miej­sce na­sze­go dzie­ciń­stwa, bo Hur­ka nie pa­mię­tam, znam tyl­ko z opo­wia­dań.
Róża i Aleksander Jełowiccy, Winnica 1919 r.

Mama, Róża Jełowicka, z Kaziem, około 1920 r.

Hurko k. Przemyśla, pierwszy dom naszej rodziny (1922–1926)

Hurko, ogród

Kazio i Olo w Hurku

Babunia, Paula z Jełowickich Mańkowska w Hurku
Pierwsze własne wspomnienia. ŻukocinKie­dyś się za­sta­na­wia­łam, ja­kie jest moje naj­daw­niej­sze wspo­mnie­nie, od kie­dy ja w ogó­le pa­mię­tam. A było ta­kie naj­waż­niej­sze wy­da­rze­nie, już w Żu­ko­ci­nie, o któ­rym się mó­wi­ło: „kie­dy Te­re­nia stłu­kła lu­stro”. Był to „fakt hi­sto­rycz­ny”, gło­śny i prze­ra­ża­ją­cy.
Te­re­nia racz­ko­wa­ła, mia­ła nie­ca­ły rok. Pa­mię­tam po­kój, naj­więk­szy, cen­tral­ny, sy­pial­nia ro­dzi­ców, a jed­no­cze­śnie w ra­zie po­trze­by po­kój za­baw. I to małe dziec­ko tam racz­ko­wa­ło. Od stro­ny Mamy łóż­ka – bo były dwa wiel­kie łoża, jak by­wa­ło w sy­pial­niach ro­dzi­ców – sta­ło coś ta­kie­go, ni to sto­lik, ni to szaf­ka, ja­kieś ta­kie coś, ple­cio­ne z wi­kli­ny, sto­lik mało sta­bil­ny i na nim lu­stro: duże, cięż­kie, opra­wio­ne tak jak ob­raz, w sze­ro­ką, czar­ną, drew­nia­ną ramę. Te­re­nia za­czę­ła się wspi­nać po no­dze tego sto­li­ka i wte­dy wszyst­ko się za­trzę­sło i ru­nę­ło z wiel­kim hu­kiem. Pa­mię­tam (mia­łam ja­kieś dwa i pół roku, bo nie mo­głam mieć wię­cej), że za­mar­łam z prze­ra­że­nia, a Te­re­nia pod­wi­nę­ła nóż­kę i „po­że­glo­wa­ła”, też trosz­kę wy­stra­szo­na, w inną stro­nę. Jesz­cze do dziś dnia pa­mię­tam jej minę. Mia­ła ogrom­ne piw­ne oczy i nie­bie­ska­we biał­ka, więc te swo­je oczy­ska po­ka­za­ła i za­do­wo­lo­na „od­że­glo­wa­ła” z tego miej­sca. A tu wszę­dzie peł­no roz­bi­te­go szkła. Jesz­cze pa­mię­tam mój lęk, żeby nie „wje­cha­ła” na ja­kiś odła­mek. By­łam taki ma­lu­szek, a za­pa­mię­ta­łam tyle rze­czy, a na­wet to za­tro­ska­nie.

Mama wpa­dła do po­ko­ju, zła­pa­ła Te­re­nię na ręce i tu­li­ła prze­ra­żo­na. Po­tem po­zbie­ra­li to szkło, po­za­mia­ta­li, i już było wszyst­ko do­brze. Te­re­ni nic się nie sta­ło. Nie było już tego lu­stra, zja­wi­ło się nowe, któ­re sta­ło w in­nym miej­scu. Pa­mię­tam, jak to nowe wy­glą­da­ło, było w me­ta­lo­wej ra­mie, a z tyłu skó­ra. Sta­ło tak ja­koś, jak ob­raz, pod­par­te na nóż­ce, i już na moc­niej­szym sto­li­ku. Przed tym no­wym lu­strem Ta­tuś się go­lił, a Mama się cze­sa­ła. W każ­dym ra­zie te lu­stra były hi­sto­rycz­ne.

Po­tem był dru­gi wy­pa­dek, może ja­kieś dwa lata póź­niej. W tym sa­mym po­ko­ju w ką­cie przy drzwiach sta­ła ogrom­na sza­fa, a na tej sza­fie ma­szy­na do szy­cia. Mama mia­ła ręcz­ną ma­szy­nę, nie­raz była ona uży­wa­na, a nie­raz cał­kiem ze­psu­ta i od­sta­wia­na na bok. I wła­śnie wte­dy sta­ła ze­psu­ta na tej sza­fie. Dom w Żu­ko­ci­nie był drew­nia­ny, do­syć sta­ry, de­ski w pod­ło­dze tro­chę „kla­wi­szo­wa­ły”. Kie­dy się tam ba­wi­li­śmy, w pew­nym mo­men­cie ta sza­fa „wzię­ła i się prze­wró­ci­ła” w moim kie­run­ku. Ja by­łam nie­da­le­ko. Ma­szy­na też spa­dła obok mnie, ale by­łam na tyle da­le­ko, że nic mi się nie sta­ło. Gdy­bym była pół kro­ku bli­żej, ta sza­fa by mnie roz­płasz­czy­ła. Mama wpa­dła do po­ko­ju, sły­sząc ło­skot i mój płacz z prze­ra­że­nia. Zła­pa­ła mnie na ręce, ale tyl­ko się prze­stra­szy­łam.

Ta­kie roz­ma­ite przy­go­dy by­wa­ły. Wi­dać, że Pan Bóg chro­nił przed naj­gor­szym. Gdy jest tak dużo dzie­ci, to ja­kieś wy­pad­ki cią­gle się zda­rza­ją. Anio­ło­wie stró­żo­wie mają wie­le ro­bo­ty.
W Żu­ko­ci­nie uro­dził się Staś i – po roku – Szcze­pek. Staś umarł bar­dzo szyb­ko, miał może mie­siąc. W tym sa­mym roku (1927) umarł tak­że Edzio, bliź­niak Ola. Miał za­pa­le­nie ucha, po­tem za­pa­le­nie opon mó­zgo­wych. Zro­bi­ło się wo­do­gło­wie. Mama go ja­koś le­czy­ła, pie­lę­gno­wa­ła do sze­ściu lat, i w tym wie­ku umarł. O an­ty­bio­ty­kach jesz­cze nie było mowy. Staś umarł już jako nie­mow­lę. Te­raz by pew­nie po­wie­dzie­li, że było to dziec­ko „bez­glu­te­no­we”, bo mu wszyst­ko szko­dzi­ło. Miał strasz­ną bie­gun­kę i ni­czym nie moż­na było tej bie­gun­ki za­ha­mo­wać. Umarł z od­wod­nie­nia. Le­karz za­le­cił śmie­tan­kę. Mama mó­wi­ła, że nie była cał­kiem prze­ko­na­na, czy od­po­wied­nio się go le­czy, ale nie mia­ła nic lep­sze­go. Może wła­snym po­kar­mem by go wy­le­czy­ła, ale wła­śnie stra­ci­ła po­karm po ja­kiejś gry­pie i nie od­zy­ska­ła go dla na­stęp­nych dzie­ci.

Były więc dra­ma­tycz­ne rze­czy. Śmierć Ja­sia, Sta­sia i Edzia. Już tro­je dzie­ci umar­ło. Mama bar­dzo prze­ży­wa­ła ich utra­tę. Ja wte­dy nie zda­wa­łam so­bie z tego spra­wy. Tyl­ko jed­ne­go Edzia pa­mię­tam, choć nie pa­mię­tam kie­dy „znik­nął”. Kie­dyś, gdy mi­nę­ło dwa­dzie­ścia lat, spy­ta­łam się Mamy o tam­te dzie­ci, a Mama w płacz. Po dwu­dzie­stu la­tach! Są ta­kie ża­ło­by nie do za­go­je­nia. Mama mó­wi­ła, że tak bar­dzo się mo­dli­ła za te dzie­ci, a Pan Bóg nie wy­słu­chał. Mia­ła po­dwój­ną zgry­zo­tę, nie tyl­ko stra­tę dzie­ci, ale mu­sia­ła ja­koś wró­cić do za­ufa­nia Panu Bogu.

Te wy­pad­ki two­rzy­ły na­sze ży­cie. Kie­dyś przy­go­to­wy­wa­no ką­piel, pew­nie dla Szczep­ka. U nas nie było ła­zien­ki – wiej­ski dom – więc usta­wia­ło się na dwóch stoł­kach czy krze­słach wa­nien­kę. Przy­no­si­ło się z kuch­ni go­rą­cą wodę. Ja sta­łam przy tym wia­drze z go­rą­cą wodą – pra­wie ukrop. Ja­kiś pa­pie­rek wpadł mi do wia­dra, a ja, nie my­śląc wie­le, za­nu­rzy­łam całą rękę aż po pa­chę, szu­ka­jąc tego pa­pier­ka. Opa­rzy­łam całą. Cho­dzi­łam po­tem z za­ban­da­żo­wa­ną ku­kłą w miej­scu ręki. Cie­ka­we, że nie pa­mię­tam bólu. Pa­mię­tam to wia­dro z wodą, pa­mię­tam ten pa­pie­rek, nie pa­mię­tam bólu, gdy za­nu­rzy­łam rękę. Po­tem cho­dzi­łam i mó­wi­łam: „Ja mam dzieć­ko” i ko­ły­sa­łam tę za­ban­da­żo­wa­ną ku­kłę.
Z ta­kich naj­daw­niej­szych lat pa­mię­tam, jak by­ły­śmy małe; ja jesz­cze nie mó­wi­łam „r”. Mó­wi­łam „j” za­miast „r”. Przy­je­chał naj­star­szy brat Ta­tu­sia, stryj­cio Wa­cio. Pod­niósł mnie do góry i pyta: „Jak ty się na­zy­wasz?”. A ja mó­wię: „Kjó­jo­wa Ja­dwi­ga”, bo wie­dzia­łam, że jak Ja­dwi­ga, to kró­lo­wa. Strasz­nie się ze mnie śmie­li, a ja nie wie­dzia­łam, o co im cho­dzi.
W tym cza­sie, kie­dy mia­łam czte­ry lata, Te­re­nia mia­ła dwa i pół. Gdy skoń­czy­ła trzy lata, cho­dzi­ła z za­ci­śnię­ty­mi piąst­ka­mi i wszyst­kich py­ta­ła: „Co ja tsi­mam?”. Cho­dzi­ło o to, że ma trzy lata, ale od­kry­ła, że „trzy mam” wy­cho­dzi­ło na to samo, co „trzy­mam”. Tym dow­ci­pem za­ba­wia­ła całe oto­cze­nie.

Te­re­nia zresz­tą była bar­dzo roz­kosz­nym dziec­kiem. Mia­ła bar­dzo de­li­kat­ne wło­ski i to do­da­wa­ło jej wdzię­ku. Ta­tuś się z nami ba­wił. Jego buty z cho­le­wa­mi słu­ży­ły nam jako zjeż­dżal­nia z ko­lan na zie­mię. Ta­tuś na no­dze bu­jał Te­re­nię i mó­wił: „Te­re­niu­cha, Te­re­niu­cha, jaka z cie­bie ro­pu­cha”. Te­re­nia śmia­ła się za­chwy­co­na. Mama mó­wi­ła, że ona się tak śmia­ła, jak „woda z ka­raf­ki”, taki był „per­li­sty” śmiech Te­re­ni. Wszy­scy ra­zem śmie­li­śmy się z nią. W pew­nym mo­men­cie Te­re­nia za­py­ta­ła: „A cio to jest ro­pu­cha?”. Ta­tuś od­po­wie­dział: „To taka brzyd­ka żaba”. Te­re­nia za­czę­ła pła­kać, nie chcia­ła, żeby Ta­tuś tak na nią mó­wił. Naj­pierw się po­do­ba­ło, było miłe i ser­decz­ne, a po­tem się oka­za­ło, że ja­kiś pod­stęp kry­je się pod ślicz­nym sło­wem „ro­pu­cha”.

Jak Szcze­pek się uro­dził, mia­łam czte­ry lata, Te­re­nia od­po­wied­nio mniej, nie­ca­łe trzy. Star­szych chłop­ców Ta­tuś wy­wiózł do Cho­ci­mie­rza, do cio­ci Mici, a Mama na ten czas prze­nio­sła się do po­ko­ju Ba­bu­ni. My by­ły­śmy małe i mało to nas ob­cho­dzi­ło. W każ­dym ra­zie były ja­kieś dziw­ne rze­czy: Mama w po­ko­ju Ba­bu­ni, tam ją od­wie­dza­ły­śmy. I na­gle przy­cho­dzi Ta­tuś, woła nas i mówi, że uro­dził się nam bra­ci­szek i mo­że­my go zo­ba­czyć. Bar­dzo by­ły­śmy cie­ka­we. Le­żał wy­ką­pa­ny, pur­pu­ro­wy, roz­grza­ny, z ja­kąś pie­lusz­ką na gło­wie. Wy­da­wa­ło się, że to kap­tur. Pa­mię­tam tyl­ko, że miał wy­raź­nie za­ry­so­wa­ną, wy­sta­ją­cą bród­kę, któ­ra zo­sta­ła mu na całe ży­cie. Bar­dzo się nam po­do­bał, te rącz­ki, te pa­zno­kiet­ki, cho­ciaż wte­dy, w pierw­szym mo­men­cie, był ab­so­lut­nie „za­pa­ko­wa­ny”, ale po­tem były za­chwy­ty nad jego rącz­ka­mi, nóż­ka­mi, tak jak póź­niej za każ­dym ra­zem.

Te­raz ko­niecz­nie na­le­ży opo­wie­dzieć, jak wy­glą­dał dom w Żu­ko­ci­nie. Był to dom drew­nia­ny, nic spe­cjal­ne­go, bez żad­ne­go sty­lu. Czte­ry po­ko­je, pią­ty był do­ro­bio­ny z du­żej sie­ni, z któ­rej szły scho­dy na strych, co było dla nas wiel­ką atrak­cją. W koń­cu przy­był po­kój szó­sty, prze­ro­bio­ny z kuch­ni. Po­nie­waż ro­bi­ło się cia­sno, Ta­tuś wy­bu­do­wał mały bu­dy­ne­czek na kuch­nię obok domu. Miesz­ka­li tam naj­pierw star­si chłop­cy, bo my ro­śli­śmy, więc chłop­ców i dziew­czyn­ki trze­ba było po­roz­dzie­lać: Ka­zio i Olo ra­zem, Ja­dwi­sia i Te­re­nia w dru­gim po­ko­ju, Szcze­pek ra­zem z ro­dzi­ca­mi. Po­tem, gdy Szcze­pek pod­rósł, uro­dzi­ły się bliź­nia­ki, Pio­truś i Pa­we­łek, Ka­zio i Olo wy­je­cha­li do in­ter­na­tu do Lwo­wa, więc po­kój chłop­ców zo­stał za­mie­nio­ny na po­kój dzie­cin­ny. Na koń­cu przy­był tam Jó­zio.

Cha­rak­te­ry­stycz­na dla tego bu­dyn­ku była tak zwa­na „ga­le­ria”. Na­zy­wa­li­śmy ją ga­le­rią, ale na­praw­dę była to dłu­ga we­ran­da, któ­ra ota­cza­ła dom pod ką­tem pro­stym, od fron­tu i jesz­cze wzdłuż bocz­nej ścia­ny. Tam się roz­sze­rza­ła pół­okrą­gło w ro­dzaj sa­lo­ni­ku: fi­ran­ki na wiel­kich oknach, sto­lik trzci­no­wy i fo­te­li­ki. Sia­da­li tam do­ro­śli z go­ść­mi, a my uga­nia­li­śmy się po ca­łej ga­le­rii. Było tam bar­dzo dużo skrzy­nek z kwia­ta­mi, roz­sa­dy, róż­ne zi­mu­ją­ce kwia­ty. Ta ga­le­ria była bar­dzo do­bra i wy­god­na. Na ścia­nie od stro­ny po­ko­ju Ba­bu­ni wi­sia­ła tak zwa­na „bu­zia dzicz­ki”. Był to wy­pcha­ny łeb dzi­ka – czy­jeś tro­feum, któ­re już tu za­sta­li­śmy. Bar­dzo się ba­li­śmy tego łba i nie­raz Mama mu­sia­ła nas obok nie­go prze­pro­wa­dzać, gdy któ­reś z nas „uda­wa­ło się na ko­niec ga­le­rii”, to zna­czy do pew­ne­go miej­sca, urzą­dzo­ne­go wła­snym prze­my­słem przez Ta­tu­sia. Gdy by­łam więk­sza, spe­cjal­nie cho­dzi­łam z Mamą na strych, żeby zo­ba­czyć „dal­szy ciąg” tego dzi­ka. My­śla­łam, że on stoi na stry­chu i wy­glą­da przez ja­kieś okien­ko na „ga­le­rię”. Bar­dzo się dzi­wi­łam, gdy się oka­za­ło, że on tam nie stoi, że sam łeb „wy­glą­da” i stra­szy.

Oczy­wi­ście, „ga­le­ria” słu­ży­ła nam naj­bar­dziej w desz­czo­we dni lata. Bo nor­mal­nie w le­cie by­li­śmy cały dzień na dwo­rze, a w zi­mie było na niej zim­no. W „sa­lo­ni­ku” czę­sto sie­dzia­ła Ba­bu­nia, bo był on obok Ba­bu­ni po­ko­ju. Stam­tąd wy­cho­dzi­ły drzwi wprost do ogro­du pani Szy­ma­now­skiej.

Pani Szy­ma­now­ska, wła­ści­ciel­ka Żu­ko­ci­na, po­zwa­la­ła nam cza­sem wejść do jej ogro­du. Był to ogród z du­ży­mi, wy­so­ki­mi drze­wa­mi, ro­dzaj par­ku, a wa­rzyw­na część była gdzieś da­lej. Oczy­wi­ście do ogro­du pani Szy­ma­now­skiej szło się pod opie­ką, to już była tro­chę „wy­ciecz­ka”, utrud­nio­na tym, że pani Szy­ma­now­ska mia­ła pie­ska, Pika. Szcze­kał okrop­nie prze­raź­li­wie. Ba­li­śmy się go wszy­scy, na­wet Ta­tuś tro­chę się go bał. Piko sko­wy­czał prze­raź­li­wie, nie do wy­trzy­ma­nia. Zresz­tą był dość roz­pusz­czo­ny, a pani Szy­ma­now­ska do­ga­dza­ła mu nie­sa­mo­wi­cie, na przy­kład do­da­wa­ła mu śmie­tan­kę do je­dze­nia. Jed­nym sło­wem był to nasz „wróg kla­so­wy”, bo nie tyl­ko, że ha­ła­śli­wy, nie tyl­ko, że szcze­rzył zęby i stra­szył, że ugry­zie, to jesz­cze zja­dał ta­kie spe­cja­ły, któ­rych dzie­ci nie ja­da­ły. Oczy­wi­ście, że śmie­tan­ka była wła­sno­ścią pani Szy­ma­now­skiej i co nam do jej go­spo­da­ro­wa­nia, nie­mniej ja­koś nam to nie pa­so­wa­ło, żeby pie­sek jadł ta­kie fry­ka­sy. Od tam­tej pory lęk przed psa­mi ja­koś się nam wszyst­kim za­ko­do­wał. Szła po­nu­ra wieść za Pi­kiem, że ko­goś po­gryzł.

Spe­cjal­ną spra­wą były scho­dy w na­szym po­ko­ju. Scho­dy – wia­do­mo, kor­cą. Mama so­bie po­ra­dzi­ła z pro­ble­mem scho­dów i nie­bez­pie­czeń­stwem na­sze­go spa­da­nia z nich. Była usta­lo­na raz na za­wsze taka re­gu­ła, że wol­no wcho­dzić tyl­ko na ten scho­dek, ile kto miał lat. Jak miał czte­ry, to na czwar­ty, jak miał pięć, to na pią­ty. W dniu uro­dzin było uro­czy­ste wej­ście na ten swój nowy scho­dek. To był je­den z przy­wi­le­jów „awan­su spo­łecz­ne­go”.

Ale jesz­cze w róż­nych in­nych spra­wach awan­so­wa­li­śmy w dniu uro­dzin. Na przy­kład do sze­ściu lat mia­ło się ser­we­tę pod bro­dą, za­wią­za­ną jak u nie­mow­lę­cia. W dniu ukoń­cze­nia sze­ściu lat zdej­mo­wa­li z czło­wie­ka tę ser­wet­kę i do­sta­wał dużą ser­wet­kę, jak do­ro­śli, któ­rą kła­dło się przy je­dze­niu na ko­la­na. Od sied­miu lat do­sta­wa­ło się wi­de­lec i nóż. Już nie Mama kro­iła mię­so na ta­le­rzu, tyl­ko każ­dy sam so­bie kro­ił. Był jesz­cze je­den awans, a mia­no­wi­cie do czter­na­stu lat jeź­dzi­ło się na ko­niu na cza­pra­ku, a od czter­na­stu lat za­czy­na­ło się jeź­dzić w sio­dle. Ja już nie do­cze­ka­łam tego awan­su, bo wy­pro­wa­dzi­li­śmy się z Żu­ko­ci­na, po­tem już nie było koni. Na cza­pra­ku jeź­dzi­łam, mie­li­śmy sta­rą kasz­tan­kę – sta­rą klacz, któ­ra wo­zi­ła mle­ko do mle­czar­ni. Jak była za­ba­wa z Ta­tu­siem w jeż­dże­nie kon­no, Ta­tuś wsa­dzał na tę kasz­tan­kę i moż­na było trosz­kę po­je­chać. Była bar­dzo spo­koj­niut­ka i bez­piecz­na.

Nie wia­do­mo tyl­ko, co raz jej się sta­ło, bo wła­śnie po­ga­lo­po­wa­ła, po­nio­sła, i wte­dy na niej je­chał Szcze­pek. Był ma­leń­ki, czte­ro­let­ni, i pew­nie po raz pierw­szy w ży­ciu sie­dział sam na ko­niu, bo do­tąd małe dzie­ci Ta­tuś wo­ził przed sobą. Ona się na­gle po­de­rwa­ła, nie wia­do­mo co ją ugry­zło, i prze­le­cia­ła pod drze­wem ja­bło­ni, Szcze­pek za­cze­pił gło­wą o ga­łąź i spadł. Przez kil­ka dni ma­ja­czył, po­tem mu wszyst­ko prze­szło, ale nie wiem, czy to nie po­zo­sta­wi­ło ja­kie­goś śla­du. W ogó­le Szcze­pek miał wie­le ta­kich „pe­chów”, róż­ne inne wy­pad­ki i za­wsze cięż­kie. Był ja­koś na­zna­czo­ny na wiel­kie cho­ro­wa­nia i na­praw­dę trud­ne do­świad­cze­nia, ale o tym póź­niej.

Mu­szę jesz­cze opo­wie­dzieć o Ba­bu­ni, bar­dzo sym­pa­tycz­nej oso­bie. Była w domu kimś, kogo się ota­cza czcią, ale mia­ła też z nami swo­je za­ję­cia. Nie­raz czy­ta­ła nam gło­śno, nie­raz Mama zo­sta­wia­ła nas z Ba­bu­nią, nie­raz nas Ba­bu­nia pil­no­wa­ła, na przy­kład w ogro­dzie pod je­sio­nem. To było bar­dzo przy­jem­ne miej­sce. Ogrom­ne drze­wo, a pod nim sto­lik i ła­wecz­ka. Sie­dzie­li­śmy tam nie­raz po po­łu­dniu i je­dli­śmy pod­wie­czo­rek: chleb z se­rem i rzod­kiew­ką, ka­kao lub coś in­ne­go do pi­cia. Ba­bu­nia bar­dzo dba­ła o kwia­ty. Zmie­nia­ła kwia­ty w sa­lo­nie, przy oł­ta­rzy­ku do na­bo­żeństw ma­jo­wych i czerw­co­wych. To były róż­ne Ba­bu­nio­we za­ję­cia. Mia­ła bar­dzo ure­gu­lo­wa­ny tryb ży­cia. Rano po śnia­da­niu pi­sa­ła li­sty, czy­ta­ła, ro­bi­ła szy­deł­kiem, po obie­dzie od­po­czy­wa­ła, o pią­tej mó­wi­ła ró­ża­niec i to był że­la­zny po­rzą­dek dnia. W zi­mie wy­jeż­dża­ła do swo­jej ro­dzo­nej sio­stry – cio­ci Isi Or­set­ti4, do Ku­ro­wa. Poza tym była z nami.

Ba­bu­nia mia­ła swój osob­ny po­kój od stro­ny „ga­le­rii” i tam nie­raz sie­dzia­ła. Po­ko­je były ta­kie: po­kój ja­dal­ny, sion­ka, po­kój Ba­bu­ni. Od po­ko­ju ja­dal­ne­go wcho­dzi­ło się do tak zwa­ne­go sa­lo­nu i po­tem z sa­lo­nu wcho­dzi­ło się do po­ko­ju ro­dzi­ców. Z po­ko­ju ro­dzi­ców wcho­dzi­ło się do na­sze­go po­ko­ju, a póź­niej przez nasz po­kój do chłop­ców. Było też wej­ście z we­ran­dy do ich po­ko­ju. Jak przy­jeż­dża­li chłop­cy ze Lwo­wa, spa­li w róż­nych miej­scach: na stry­chu, na sia­nie, za­wsze gdzieś tam spa­li. To już trwa­ło bar­dzo krót­ko, ale nie chcę wy­bie­gać na­przód, bo jesz­cze mam dużo do opo­wia­da­nia o Żu­ko­ci­nie.
W fol­war­ku, w miesz­ka­niu służ­bo­wym, miesz­ka­li We­ryń­scy. Ci sami We­ryń­scy z Basz­tań­ko­wa i Ko­dy­my, któ­rzy u nas pra­co­wa­li. Po ko­lei wszyst­kie dziew­czę­ta nas niań­czy­ły. Chłop­cy uczy­li się. Nasi ro­dzi­ce wy­kształ­ci­li Fran­ka, a Sta­szek – naj­młod­szy syn, sam so­bie za­ła­twił stu­dia; za­trzy­mał sa­mo­chód pre­zy­den­ta Mo­ścic­kie­go w dro­dze do Spa­ły, wrę­czył list z proś­bą, aby pre­zy­dent ło­żył na jego na­ukę. Skoń­czył szko­łę ogrod­ni­czą na koszt Pre­zy­den­ta we Lwo­wie. Szko­ła mie­ści­ła się obok gma­chu uni­wer­sy­te­tu. Gdy go py­ta­no: „Stasz­ku, gdzie ty cho­dzisz?”, od­po­wia­dał: „Na pra­wo”. Szko­ła była na pra­wo od uni­wer­sy­te­tu. Ta­kie so­bie ro­bił dow­ci­py. Po tym cho­dze­niu „na pra­wo” zo­stał fa­cho­wym ogrod­ni­kiem i jesz­cze dłu­go, dłu­go po prze­pro­wa­dze­niu się do Wro­cła­wia pra­co­wał w Miej­skiej Zie­le­ni Wro­cław­skiej. Całe ży­cie w swo­im fa­chu. Fra­nek uczył się w se­mi­na­rium na­uczy­ciel­skim, Ma­nia wy­szła za mąż za Jana Orze­chow­skie­go. Miesz­ka­li w Żu­ko­ci­nie. Jó­zia była u nas dłu­go, niań­czy­ła Ka­zia i Ola, po­tem wy­szła za mąż i wy­je­cha­ła do Ar­gen­ty­ny. Po po­wro­cie z Ar­gen­ty­ny Sa­po­wie wy­bu­do­wa­li so­bie dom w Ka­mion­ce koło Ko­ło­myi i do­pie­ro wte­dy za­czę­ły się im ro­dzić dzie­ci. Po­tem była Ha­nia, żona Mi­cha­ła Ko­sia­ka – osia­dłe­go Cy­ga­na. Mie­li sied­mio­ro dzie­ci. Zo­sia, star­sza od Hani, nie wy­szła za mąż, miesz­ka­ła całe ży­cie u nas, aż do roz­sta­nia wo­jen­ne­go. Po­tem Elż­bie­ta, któ­ra skoń­czy­ła ja­kąś szko­łę, zda­je się ha­ftu. Pra­co­wa­ła sa­mo­dziel­nie, mało się u nas po­ka­zy­wa­ła. Naj­młod­sza, Ró­zia, prze­by­wa­ła też u nas dłu­go, a przed samą woj­ną wy­szła za mąż i wy­je­cha­ła do Lwo­wa. Wszy­scy tro­chę wcze­śniej do­ra­sta­li od nas.

Pa­mię­tam po­waż­ne prze­ży­cie: po­grzeb Ma­te­usza We­ryń­skie­go, ojca. Na­zy­wa­li­śmy ich – praw­do­po­dob­nie był to ję­zyk Ka­zia i Ola – „Tutu” i „Mumu”. Gdy umarł „Tutu”, wte­dy prze­ży­łam pierw­szy raz spra­wę umie­ra­nia, że ktoś umarł. Umarł „Tutu”. Pa­mię­tam ten po­grzeb, śpie­wa­li na rzew­ną me­lo­dię Sa­lve Re­gi­na po ła­ci­nie. Ja szcze­rze pła­ka­łam i żal mi było, że nie ma już „Tutu”, ale w ogó­le sam pro­blem śmier­ci był dla mnie wstrzą­sa­ją­cy. Jak to, był i nie ma? Było to dla mnie bar­dzo dziw­ne: czło­wiek był i go nie ma. A jesz­cze to Sa­lve Re­gi­na ta­kie rzew­ne, wy­do­by­ło ze mnie strasz­ny szloch i smu­tek. Zresz­tą wszy­scy pła­ka­li, bo „Tutu” był oj­cem du­żej ro­dzi­ny. Zo­stał po­cho­wa­ny na cmen­ta­rzu w Żu­ko­ci­nie, tam gdzie już le­ża­ły na­sze dzie­ci, czy­li Edzio i Staś. Gdy cho­dzi­li­śmy na cmen­tarz w Dzień Za­dusz­ny, od­wie­dza­li­śmy te gro­by.

Pa­mię­tam jesz­cze ta­kie nie­mal „me­ta­fi­zycz­ne” prze­ży­cie, gdy kie­dyś do­szło do mo­jej świa­do­mo­ści, że Mama do Ba­bu­ni mówi „Mamo”. Mama? Mamo? Mama mówi do Ba­bu­ni „Mamo”? „Tak”, po­wie­dzia­ła Mama, „bo Ba­bu­nia jest moją mamą”. Mamo? To zna­czy, że Mama jest dziec­kiem? Mama się śmia­ła i mó­wi­ła: „Tak, je­stem dziec­kiem mo­jej mamy”. Jak Mama jest dziec­kiem, to za­czę­li­śmy Mamę obej­mo­wać, bo je­śli jest dziec­kiem, to trze­ba ją wziąć na ręce, ale to się nie dało. Mama była duża, dość gru­ba, więc gdzieś w miej­scu ko­lan obej­mo­wa­li­śmy Mamę, żeby ją wziąć „na ląć­ki”. Mama okrop­nie się śmia­ła, że dla nas by­cie dziec­kiem zna­czy, że trze­ba dziec­ko wziąć na ręce. I znów Mama tłu­ma­czy­ła, że gdy była mała, jej mama no­si­ła ją na rę­kach. Ale i te­raz nie prze­sta­ła być dziec­kiem swo­jej mamy, cho­ciaż jest duża. Bar­dzo to wy­da­wa­ło się dziw­ne, ale przy­jem­nie pa­mię­tać te od­kry­cia.

Trze­ba by te­raz po­wie­dzieć o oboj­gu ro­dzi­cach. Ta­tuś i Mama sta­no­wi­li na­praw­dę wspa­nia­łą parę. Moż­na po­wie­dzieć, że wspa­nial­szych ro­dzi­ców nie zna­łam. Nie taka sztu­ka nie znać wspa­nial­szych, jak się zna tyl­ko ich dwo­je, ale pa­trząc cał­kiem obiek­tyw­nie, byli bar­dzo zgod­ni i so­li­dar­ni. By­wa­ło tak, że je­że­li któ­reś z dzie­ci chcia­ło prze­chy­trzyć Mamę czy Ta­tu­sia, to na przy­kład py­ta­ją o coś Mamę, Mama nie po­zwa­la, lecą do Ta­tu­sia, któ­ry aku­rat nie zo­rien­to­wał się i po­zwo­lił. Po­tem jak to wy­szło na jaw, Ta­tuś się gnie­wał: „Co? Wy­ście przy­szli mnie py­tać, jak Mama nie po­zwo­li­ła? Tak nie wol­no”. I za to otrzy­my­wa­ło się cał­kiem re­al­nie w skó­rę. Ta­tuś da­wał w skó­rę za to, że dziec­ko pod­wa­ża za­sa­dę, że Mama i Ta­tuś my­ślą jed­na­ko­wo. Tak było po­sta­no­wio­ne i po­wie­dzia­ne. Je­że­li Mama coś mó­wi­ła, to choć­by Ta­tuś o tym nie wie­dział, mówi to samo. Je­że­li Ta­tuś coś mówi, to choć­by Mama o tym nie wie­dzia­ła i nic nie mó­wi­ła, mówi tak samo. Czy chce­cie nas po­dzie­lić? My je­ste­śmy zgod­ni. Ro­dzi­ce nam to wbi­ja­li do gło­wy. Wie­dzie­li­śmy, że oni sta­no­wią na­szą „pew­ność i za­ufa­nie”. Pew­na osto­ja! Tacy ro­dzi­ce to jest je­dy­ne bez­piecz­ne miej­sce na świe­cie. Bo gdy sty­ka­li­śmy się z „róż­ny­mi rze­cza­mi”, gdy już by­li­śmy poza Żu­ko­ci­nem, w Ko­ło­myi, i „róż­ne rze­czy” nas spo­ty­ka­ły, wia­do­mo było, że u nas wszyst­ko jest tak, jak po­win­no być.

Mó­wi­ła mi Mama, że po­ko­cha­ła Ta­tu­sia za to, że był re­li­gij­ny: w ogó­le go po­ko­cha­ła, ale ze wszyst­kich bra­ci Ta­tuś naj­bar­dziej jej się po­do­bał, bo był naj­bar­dziej re­li­gij­ny. Inni byli mniej prak­ty­ku­ją­cy. Ta­tuś na­le­żał do So­da­li­cji Ma­riań­skiej, był po­boż­ny tak po pol­sku. Mo­dlił się, słu­chał Pana Boga i przy­ka­zań Bo­żych. Sam nie­raz o so­bie mó­wił, że on tak za bar­dzo nie ma się z cze­go spo­wia­dać. Ow­szem, spo­wia­dał się, jak Ko­ściół wy­ma­gał, a w nie­dzie­le za­zwy­czaj przy­stę­po­wał do Ko­mu­nii Świę­tej. Po­tem na­wet czę­ściej, gdy było bli­żej do ko­ścio­ła.
W Żu­ko­ci­nie było da­le­ko do ko­ścio­ła5, więc trud­niej było o spo­wiedź i ko­mu­nię. Mama z Ba­bu­nią za­wsze przy­stę­po­wa­ły, ale zda­rza­ły się pew­ne ogra­ni­cze­nia z po­wo­du po­stu eu­cha­ry­stycz­ne­go, któ­ry obo­wią­zy­wał od pół­no­cy, i to bez kro­pli wody. Gdy je­cha­li­śmy na sumę, Ta­tuś pro­sił, żeby Mama, ocze­ku­ją­ca na na­stęp­ne dziec­ko, nie przy­stę­po­wa­ła do ko­mu­nii, aby nie była tak dłu­go na czczo. To też wiem od Mamy, bo wów­czas nie by­li­śmy świa­do­mi Mamy sta­nu. Ta­tuś, o ile wiem, nie mógł być dłu­go głod­ny, wte­dy za­wsze bo­la­ła go gło­wa. Post eu­cha­ry­stycz­ny stwa­rzał duże utrud­nie­nie, ale naj­czę­ściej ro­dzi­ce sta­ra­li się je­chać do ko­ścio­ła na go­dzi­nę dzie­wią­tą. Wte­dy nie było pro­ble­mu, śnia­da­nie ja­dło się po po­wro­cie.

Gdy za­czę­li­śmy pod­ra­stać, za­czął się pro­blem szko­ły. W Żu­ko­ci­nie była szko­ła jed­no­kla­so­wa6, ro­dzi­ce nie bar­dzo mie­li do niej za­ufa­nie. Chłop­cy przez ja­kiś czas do niej cho­dzi­li, ale krót­ko, bo nie przy­go­to­wy­wa­ła do szko­ły śred­niej. W szko­le kie­row­ni­kiem i je­dy­nym na­uczy­cie­lem był pan Bąk, któ­ry przez ja­kiś czas chłop­ców uczył, ale po­tem ro­dzi­ce zre­zy­gno­wa­li, może z po­wo­dów fi­nan­so­wych, może ze wzglę­du na po­ziom, osta­tecz­nie Mama sama przy­go­to­wa­ła ich do gim­na­zjum. Wy­je­cha­li do Lwo­wa, Ka­zio do pierw­szej kla­sy gim­na­zjum. Olo cho­dził jesz­cze do szko­ły po­wszech­nej. Dwa lata byli we Lwo­wie w za­kła­dzie Abra­ha­mo­wi­czów7. Dziew­czyn­ki, czy­li Te­re­nię i mnie, Mama uczy­ła sama. Pa­mię­tam, że jak mia­łam lat sześć, za­czę­ła się na­uka. Po­tem do­szła Te­re­nia. Były wszyst­kie przed­mio­ty, pi­sa­nie, czy­ta­nie, re­li­gia, ra­chun­ki i od­ra­bia­nie lek­cji.

Na­uka re­li­gii – wspa­nia­ła, fa­scy­nu­ją­ca, ale też drą­ży­ła na­sze su­mie­nia. Pa­mię­tam to moje su­mie­nie, któ­re oka­za­ło się peł­ne skru­pu­łów. Mia­łam dużo pro­ble­mów, któ­re Mama roz­strzy­ga­ła jak wy­traw­ny kie­row­nik du­cho­wy. Poza tym jeź­dzi­li­śmy w nie­dzie­le do ko­ścio­ła. Jak był duży mróz czy deszcz, wte­dy Mama nas nie za­bie­ra­ła, ale za­raz po po­wro­cie, po śnia­da­niu, sia­da­ło się ra­zem i Mama czy­ta­ła Ewan­ge­lię i wszyst­ko nam opo­wia­da­ła. Jed­nym sło­wem, ro­bi­ła nam ta­kie nie­dziel­ne po­ucze­nia, że­by­śmy przy­naj­mniej wie­dzie­li, co na dany ty­dzień było „za­da­ne” z li­tur­gii Ko­ścio­ła. Do­brze więc zna­li­śmy Ewan­ge­lię od ma­łe­go, by­li­śmy bar­dzo do­brze ka­te­chi­zo­wa­ni, dziś by się po­wie­dzia­ło – ewan­ge­li­zo­wa­ni.

Mama mia­ła ogrom­ny ta­lent pe­da­go­gicz­ny, umia­ła wy­słu­chać, roz­wią­zać pro­ble­my, bar­dzo mą­drze i na­praw­dę od­po­wie­dzial­nie. Na­wet mia­ła taką opi­nię w So­da­li­cji Ma­riań­skiej, do któ­rej na­le­ża­ła. Mo­de­ra­to­rem so­da­li­cji był ksiądz Adam Bog­da­no­wicz ze Lwo­wa, któ­ry mó­wił o Ma­mie „ta pani teo­log”.

Mama ni­g­dy nie prze­sa­dza­ła. Był wspól­ny pa­cierz, krót­ki, od­po­wied­ni do wie­ku dzie­ci. Była Msza nie­dziel­na, było przy­go­to­wa­nie do Pierw­szej Ko­mu­nii Świę­tej. Chłop­cy – o ile pa­mię­tam – mie­li Pierw­szą Ko­mu­nię Świę­tą w pa­ra­fii w Żu­ko­wie, a my, Te­re­nia i ja, cał­kiem osob­no. Mama nas przy­go­to­wa­ła, a sio­stry ur­szu­lan­ki w Ko­ło­myi urzą­dzi­ły nam uro­czy­stość 13 maja 1932 roku. Ksiądz Bog­da­no­wicz przy­je­chał ze Lwo­wa, wy­spo­wia­dał nas i on udzie­lił Pierw­szej Ko­mu­nii Świę­tej. Że­by­śmy nie czu­ły się same, tyl­ko dwie, sio­stry po­pro­si­ły star­sze uczen­ni­ce gim­na­zjum, aby to­wa­rzy­szy­ły nam w bia­łych mun­dur­kach.

Pa­mię­tam, że poza