Warszawski niebotyk

WARSZAWSKI

NIEBOTYK

MARIA

PASZYŃSKA

WARSZAWSKI

NIEBOTYK

Copyright © Maria Paszyńska, 2015

Copyright © Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o., 2015

Redaktor prowadząca: Monika Długa

Redakcja: Karolina Borowiec

Korekta: Malwina Błażejczak

Projekt okładki: Mariusz Banachowicz

Projekt typograficzny, skład i łamanie: Stanisław Tuchołka / panbook.pl

Fotografia ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego

Wydanie elektroniczne 2015

ISBN 978-83-7976-296-5

Konwersja publikacji do wersji elektronicznej

Dariusz Nowacki

CZWARTA STRONA

Grupa Wydawnictwa Poznańskiego sp. z o.o.

ul. Fredry 8, 61-701 Poznań

tel.: 61 853-99-10

fax: 61 853-80-75

redakcja@czwartastrona.pl

www.czwartastrona.pl

Jestem głęboko przekonany, że chociaż inny jest teraz świat i inni ludzie, urok dawnych czasów przemówi do nowych pokoleń i że zawsze kochana Warszawa stanie się wszystkim jeszcze droższa.

W. Herbaczyński

Rozdział 1

Pan Antoni Starczewski zamknął ciężkie drzwi mieszkania; starał się zachowywać jak najciszej, żeby nie obudzić domowników. Zszedł ostrożnie po drewnianych schodach na parter i wyszedł na pogrążoną we śnie ulicę Moniuszki. Był wilgotny i mglisty poranek. Jedynie dogasające już latarnie łukowe rozświetlały nieco szarugę przedświtu. Blade światło latarni odbijało się w błyszczącej od mżawki asfaltowej nawierzchni. Pan Antoni, rozłożywszy parasol, ruszył w stronę ulicy Marszałkowskiej, skąd dobiegał już turkot pierwszego odjeżdżającego tego dnia tramwaju elektrycznego. Siąpił drobny deszcz, wiał przenikający, chłodny wiatr, a buty pana Antoniego raz po raz rozchlapywały na boki wodę z maleńkich zagłębień chodnika, które deszcz systematycznie napełniał na nowo, kropla po kropli.

Na rogu Moniuszki i Marszałkowskiej pan Antoni zatrzymał się na chwilę. Kamienica przy Marszałkowskiej 124, zbudowana dla petersburskiego Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Rosija”, była jego zdaniem najpiękniejszym budynkiem Warszawy. Jako mały chłopiec w drodze do szkoły przychodził z dziadkiem, żeby sprawdzić, jak posuwają się prace nad budową tego niezwykle nowoczesnego na owe czasy budynku. Z uwagą przypatrywali się tworzeniu stalowej konstrukcji. Pełni podziwu obserwowali, jak z tygodnia na tydzień stalowo-betonowe monstrum przeobraża się w subtelny, elegancki, bogato zdobiony budynek. Ponad kamienicą górowała pięciometrowa rzeźba kobiety – alegorii elektryczności – która miała podkreślać jej nowoczesny charakter. W niedługim czasie dolne lokale zajęły salony modowe, luksusowe butiki, sklepiki kolonialne, kawiarnie oraz jeden z najsłynniejszych sklepów obuwniczych w stolicy. Na pierwszym piętrze ulokowano liczne biura, a wyższe kondygnacje przeznaczono na ekskluzywne pięcio- i siedmiopokojowe mieszkania z osobnymi sypialniami dla służby, centralnym ogrzewaniem, oświetleniem elektrycznym, windą, a nawet bieżącą ciepłą wodą. Patrząc na bogatych mieszczan, głównie ważnych urzędników carskich, wprowadzających się do tej wspaniałej kamienicy, nie podejrzewał nawet, że wśród nich on, chłopak z rzemieślniczej rodziny, znajdzie miłość swojego życia. Teraz, po ponad trzydziestu czterech latach od ukończenia budowy, stał w porannym deszczu, wpatrując się w ciemne o tej porze dnia okna narożnego mieszkania na drugim piętrze. Przynależny do lokalu balkon z donicami pełnymi ciemnopomarańczowych nagietków nieśmiało wychylał się spomiędzy lekkich kolumn. Nagietki były ukochanymi kwiatami jego żony – Hanny.

Pierwszy raz zobaczył Hankę, gdy jako czeladnik cukierniczy odbywał praktyki u Semadeniego. Owego pamiętnego dnia został wysłany, aby na Marszałkowską 124 dostarczyć wspaniały tort śmietanowy, ozdobiony marcepanowym bzem i piramidą z karmelu przedstawiającą dwa serca. To arcydzieło zostało przygotowane na dwudziestą rocznicę ślubu rosyjskiego urzędnika Michaiła Sugarowa i jego słynącej z niezwykłej urody polskiej żony – Marii. Cukiernia Semadeniego mieściła się na Krakowskim Przedmieściu, nieopodal kościoła karmelitów. Pan Antoni musiał więc owo kunsztowne dzieło sztuki cukierniczej przenieść na specjalnej paterze przez spory kawałek miasta. Był już bardzo blisko celu, gdy lekko się potknął i łapiąc równowagę, ukruszył delikatną piramidę. Przerażony, natychmiast wszedł do pobliskiej bramy, ustawił tort na stopniu i wyjął z kieszeni zapałki. Każdy posłaniec Semadeniego zawsze miał je przy sobie, aby móc w razie potrzeby naprawić uszkodzoną piramidkę wieńczącą tort. Skupiony na misternej robocie, jaką było klejenie przepięknej dekoracji w tak niekomfortowych warunkach, nie dostrzegł jasnowłosej dziewczyny, która przyglądała mu się z uwagą i uśmiechem.

– To chyba zła wróżba dla pana na przyszłość – powiedziała, gdy skończył i wyczuł czyjąś obecność.

Dźwięk jej głosu wyrwał pana Antoniego ze skupionego zamyślenia i śmiertelnie przeraził. Nie mógł nic odpowiedzieć. Serce waliło mu jak oszalałe, a w ustach odczuwał dziwną suchość. Był pewien, że ktoś z przechodniów podejrzał jego cukiernicze akrobacje w bramie, dostrzegł emblemat cukierni na pudełku i postanowił go ostrzec, że doniesie Semadeniemu, co niewątpliwie oznaczałoby koniec marzeń młodego mężczyzny o karierze cukiernika.

Kiedy pierwszy szok minął, pan Antoni podniósł wzrok i przyjrzał się uważnie stojącej tyłem do światła dziewczynie. Była zachwycająca. Wysoka, szczupła, z włosami w kolorze słomy, których pojedyncze nitki błyszczały w słońcu. Wyglądała jak nieziemskie zjawisko i tylko lekko kpiący ton wskazywał, że istnieje naprawdę, a nie jest jedynie wytworem jego wyobraźni.

– Tak pan skleja te serca po bramach – kontynuowała, wyraźnie ucieszona jego zmieszaniem. – Oby swojego nie musiał pan kleić.

Zaśmiała się perliście, odwróciła i wyszła z bramy. Przez dłuższą chwilę wsłuchiwał się w cichnący z każdą sekundą stukot jej obcasów. Kiedy się oddalała, czuł zaciskającą się na sercu pętlę tęsknoty za jej srebrzystym śmiechem, który wciąż rozbrzmiewał mu w uszach. Pozwoliłby tej niezwykłej istocie naigrywać się z niego przez całe życie, byleby tylko mógł częściej słuchać jej śmiechu.

Ciszę wypełnioną rozkoszą wspomnień o złotowłosej panience przerwał rumor na podwórku, niedaleko miejsca, w którym siedział. Otrząsnął się z zamyślenia. Schował paterę do pudełka. Spocony z nerwów, rozgrzany od emocji, z ciężkim sercem nagle wypełnionym tęsknotą, poszedł dostarczyć zamówienie. Kilka minut później był już na drugim piętrze kamienicy przy Marszałkowskiej 124. Onieśmielony bogactwem wystroju i tym, że pierwszy raz znalazł się wewnątrz swojego ukochanego budynku, zastukał do drzwi opatrzonych złotą cyfrą pięć. Zza ciemnych, drewnianych lśniących odrzwi dobiegały odgłosy krzątaniny. Przez dłuższą chwilę nikt mu nie otwierał. Chciał zastukać kolejny raz, gdy nagle drzwi rozwarły się na oścież i stanęła w nich złotowłosa panienka z bramy.

– Ładna historia! – zaśmiała się w głos. – To dla nas pan tak pieczołowicie sklejał te serduszka!

Panu Antoniemu zrobiło się gorąco. Zaczerwienił się. Stał jak wryty, nie mogąc się poruszyć ze zdenerwowania. Patrzył tylko na piękną dziewczynę szeroko otwartymi oczami.

– Czemu pan tak stoi? Proszę wejść! – zarządziła wesoło dziewczyna, po czym dodała konspiracyjnym szeptem: – Proszę się nie martwić, nikomu nic nie powiem.

Hanka Sugarowa, po półtora roku starań Hanka Starczewska, była miłością jego życia. Śmiała się, że na męża cukiernika skusiła się przez łakomstwo, a dokładniej przez zamiłowanie do babeczek orzechowych, które były specjalnością Antoniego. Poza wielką miłością i prawdziwym szczęściem małżeńskim nic w życiu nie przychodziło im łatwo. Sugarow, nie mogąc się pogodzić z tym, że jego wykształcona, piękna córka postanowiła wyjść za jakiegoś polskiego cukiernika na dorobku, zaraz po odzyskaniu niepodległości przez Polskę wyjechał do Petersburga. Choć Hance mówiono, że ojciec został wezwany na jakąś placówkę i jego wyjazd nie miał nic wspólnego z jej zamążpójściem, faktem było to, że nigdy nie wrócił. Regularnie przesyłał jednak środki na utrzymanie rodziny i listy pełne czułych słów.

Matka Hanki została w pięknej kamienicy z czwórką młodszych dzieci i gospodynią, a młodzi zamieszkali nieopodal, w domu rodzinnym pana Antoniego przy ulicy Moniuszki. Ich radosne wspólne życie, wypełnione ciężką pracą w nowo otwartej cukierni, skończyło się jednak zbyt szybko. Hanka zmarła nagle na grypę, zostawiając pana Antoniego samego z dwójką maleńkich dzieci.

Po pewnym czasie krewni i znajomi zaczęli go namawiać, by ponownie się ożenił. Swatali go wszyscy: rodzina, przyjaciele, bliżsi i dalsi znajomi, a nawet stolarz, u którego nie tak dawno zamawiali z Hanką meble do cukierni. Długo nie mogli zrozumieć, że pan Antoni żonę już ma i jej śmierć niczego w tym aspekcie nie zmieniła. W końcu, widząc, że zdania nie zmieni, dali sobie spokój z namawianiem go do czegokolwiek. Jego matka i siostry pomogły w wychowaniu Wojciecha i młodszej Apolonii, a pan Antoni żył pogrążony w przeszłości, rozwijając jedną z najsłynniejszych warszawskich cukierni, „U Hanki”.

Coraz mocniej padający deszcz bezlitośnie uderzał w płatki małych ciemnopomarańczowych kwiatków. Obecnie z oddaniem sadziła je i pielęgnowała jego teściowa, jakby i ona wciąż nie mogła się pogodzić z przedwczesnym odejściem córki. Coraz większe krople deszczu spływające po twarzy wyrwały pana Antoniego z nostalgicznego zamyślenia. Westchnął ciężko i jak co rano spojrzał w niebo.

– Dzień dobry, kochana – powiedział cicho, posyłając żonie smutny uśmiech.

Szczelniej owinął się płaszczem i szybkim krokiem ruszył w głąb Marszałkowskiej, kierując się na południe. Pan Antoni miał wrażenie, że stąpając o tak wczesnej porze po tej ruchliwej za dnia ulicy, podglądając ją budzącą się ze snu, uczestniczy w niemal mistycznym wydarzeniu. Dziś dodatkowo cieszyła go mglista i dżdżysta pogoda, która tonowała nieco zbyt jaskrawe kolory, którymi pomalowano budynki przy Marszałkowskiej. Mijał piękne kamienice mieszkalne, na których dolnych piętrach mieściły się przeważnie restauracje i sklepy. Na całej długości ulicy, aż do placu przy kościele Zbawiciela, posadzono niedawno małe drzewka, które w połączeniu z wdzięcznie wygiętymi latarniami, markizami ponad wciąż wystawionymi mimo jesiennej pory stolikami restauracji, hoteli i kawiarni, białymi baldachimami osłaniającymi mniej lub bardziej okazałe wystawy sklepowe dodawały Marszałkowskiej bardziej wysmakowanego charakteru.

Kiedy przechodził obok budynku dawnej fabryki tapet Spoerlin i Rahn, na skrzyżowaniu z ulicą Złotą, obecnie mieszczącego w sobie hotel Metropol, przywitał się ze starszym portierem. Mężczyzna w każdy wtorek wychodził do domu po nocnej zmianie akurat wówczas, gdy pan Antoni szedł do cukierni. Wpadali na siebie z tak niesłychaną regularnością, że obaj twierdzili, iż zegarki należy nakręcać nie według rozkładu jazdy kolei wiedeńskiej, ale trybu życia warszawiaków, którzy widują wschód słońca na Marszałkowskiej.

Pan Antoni zatrzymał się na chwilkę przy witrynie biura oferującego letnie podróże morskie. Ponad wejściem, po prawej stronie, na rogu budynku pysznił się dodany niedawno neon z dumnym napisem „Linia Gdynia–Ameryka”. Cukiernik nie podzielał zachwytu gawiedzi nad neonami. Uważał, że są krzykliwe i ujmują uroku Marszałkowskiej, a przede wszystkim odwracają uwagę od architektury jej wdzięcznych, choć pstrokatych kamienic.

Idąc dalej na południe, minął stojący na rogu Chmielnej dom z imponującym blaszanym hełmem imitującym wieżę. Uderzenia deszczu o metal wydawały taki dźwięk, jakby przez stolicę przechodziła właśnie wielka nawałnica, a nie tylko lekko padało. Minął Hotel Warszawsko–Wiedeński, a potem kamienicę Lothego, nad której dachem górowały potężne neony reklamowe piwa Żywiec. Największy z nich kusił: „Pijcie piwo żywieckie”. Umiejscowienie czegoś tak okropnego na budynku, który fasadą przypominał paryski Luwr, wydawało się mu zupełnie niezrozumiałe. Odruchowo przymykał oczy, przechodząc obok, jakby w akcie protestu wobec oszpecania stolicy. Czuł wyraźnie, że się starzeje, że przestaje pasować do tego świata, że nie rozumie jego estetyki.

W ostatnim czasie jego Warszawa tak szybko się zmieniała! Patrząc na coraz nowocześniejsze, choć według pana Antoniego nie zawsze ładniejsze, budynki, zwiększającą się liczbę samochodów i ludzi na ulicach, zaczynał czuć się zagubiony we własnym mieście. To niemiłe uczucie pogłębiło się jeszcze, gdy pan Antoni przeszedł przez skrzyżowanie z Alejami Jerozolimskimi. Ze smutkiem spojrzał na pozostałości niegdyś tak wspaniałego budynku dworca Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, projektu Henryka Marconiego, do niedawna jedynego ruchliwego o tej porze dnia punktu na trasie jego spaceru. Przymknął oczy, wspominając, jak niegdyś nieustannie tętniło tu życie stolicy, przez co wielu mieszkańców nazywało to miejsce sercem Warszawy. O każdej porze dnia i nocy wprost roiło się tutaj od samochodów, dorożek obwieszonych reklamami, powozów i ryksz. Ludzie zdawali się iść we wszystkich kierunkach, jako masa przedstawiając zupełnie bezładny tłum. Panowie w eleganckich cylindrach mieszali się z biedakami w obdartych ubraniach, żydowskimi ortodoksami w czarnych kapeluszach i chałatach tej samej barwy, babami sprzedającymi podróżnym kwas chlebowy na drogę, młodymi kobietami z dziećmi i warszawskimi cwaniakami z chusteczkami na szyjach i czapkami nasuniętymi głęboko na oczy. Ten przydworcowy gwar z jednej strony fascynował pana Antoniego, z drugiej przerażał, jak każdy niekontrolowany żywioł, mimo to on wolał ów żywioł od wielkiego placu budowy rozciągającego się przed jego oczyma. Nie mógł się oprzeć wrażeniu, jakby wraz rozbiórką legendarnego dworca wyrwano jego miastu kawałek serca.

Wszystko mija, pomyślał z nostalgią.

Minął okolice dworca i ruszył dalej żwawszym krokiem, jakby chciał czym prędzej uwolnić się od smutnych myśli. Przeszedł obok eleganckiej kamienicy „Pod Husarzem”, następnie obok bliźniaczych kamienic rodziny Taubenhausów, zbyt modernistycznych i na domiar złego obłożonych żółtą licówką. Przy kamienicy Fruzińskiego przystanął na moment, żeby obejrzeć nowości na wystawie jednego ze swoich głównych konkurentów. Na parterze budynku mieściła się ekskluzywna cukiernia, nazywana przez wszystkich Salonem Fruzińskiego. Pan Antoni zawsze z lekkim pobłażaniem patrzył na przepych, z jakim była urządzona, ale nie mógł odmówić Fruzińskiemu doskonałej czekolady, chałwy i kakao, produkowanych w fabryce na Chocimskiej 5. Do wypieków na specjalne okazje i dla wyjątkowych gości używał wyłącznie wyrobów Fruzińskiego, choć za nim samym nie przepadał.

Na wystawie pyszniły się obecnie stosy czekolad, ułożone tak, aby przechodnie mogli podziwiać wspaniałe opakowania wykonane przez znanych warszawskich artystów. Podobno kilka z leżących na obecnej wystawie zaprojektowała sama Zofia Stryjeńska, jednak w bladym świetle budzącego się jesiennego dnia mężczyzna nie zdołał dojrzeć, które opakowanie zostało przygotowane przez tę wielką artystkę. Przy okazji podziwiania wystawy poprawił nieznacznie kapelusz i ruszył dalej, tuż za kamienicą skręcając w Wilczą.

Deszcz rozpadał się na dobre akurat w chwili, gdy pan Antoni doszedł wreszcie do narożnej kamienicy numer 78, wybudowanej w miejscu, gdzie Wilcza łączy się z Koszykową. Był to całkiem nowy budynek, do niedawna należący do rodziny Morozowów. Dzięki pozostałym po mężu koneksjom matka Hanki – pani Maria – doskonale znała Annę Michajłownę Morozow, żonę właściciela kamienicy. Obie panie miały zwyczaj co czwartek przychodzić na obiad do restauracji Hotelu Europejskiego, w którym tego dnia odbywały się spotkania zamieszkujących jeszcze w Warszawie dawnych oficjeli carskich. Po obiedzie panowie szli do sali bilardowej na koniak, cygaro i rozmowy o polityce, a panie przechodziły do drugiego skrzydła hotelu, u zbiegu Krakowskiego Przedmieścia i ulicy Czystej, w którym mieściła się cukiernia Lourse’a. Całe nowoczesne wnętrze tego eleganckiego lokalu wypełnione było zapachem świeżo palonej kawy, uchodzącej za najlepszą w Warszawie.

Owego czwartkowego popołudnia po zamówieniu specjalności Semadeniego, czyli napoleonki z grylażem i białej kawy z dodatkiem konfitury, Maria przybrała zmartwiony wyraz twarzy i rozglądając się po wspaniałym wnętrzu cukierni, westchnęła ciężko, że szkoda, iż w pobliżu dawnego Instytutu Politechnicznego imienia Mikołaja II, obecnej Politechniki Warszawskiej, nie ma tak przyjemnych miejsc. Zaczęła opowiadać, jak jej syn ciągle narzeka, że po zajęciach trzeba udawać się na naprawdę długi, a jesienią i zimą wyjątkowo uciążliwy spacer, żeby móc usiąść i porozmawiać przy kawie w jakimś zacisznym lokalu. Nie mówiąc już o tym, że studenci nie mają dokąd zapraszać panien. Tylu potencjalnych klientów: żaków, uczennic pobliskich szkół czy żołnierzy skoszarowanych przy Koszykowej… i żadnej porządnej kawiarni. A widząc starszego pana wychodzącego właśnie od Lourse’a z pięknie zapakowanym pudełkiem ciastek tacowych, dodała, że nie ma też w tamtej okolicy ani jednej przyzwoitej cukierni, w której można by było kupić takie pudełko z dobrymi ciastkami lub cukierkami, idąc do kogoś z wizytą. Anna Morozowa nie była specjalnie wrażliwa na potrzeby warszawskich studentów, szczególnie Polaków, ale miała niezwykłą smykałkę do interesu. Pani Maria, widząc żywe zainteresowanie w jej oczach, roztoczyła przed nią wizję wspaniałej cukierni, dla której pierwszorzędną lokalizacją byłby parter ich rodzinnej kamienicy. Następnie zgrabnie wmanewrowała na najemcę tego lokalu swojego zięcia, który – co podkreślała z dumą – ukończył niedawno praktyki u samego wielkiego Semadeniego, a obecnie pracuje jako dekorator na Nowym Świecie, u Antoniego Wiesława Bliklego.

I tak, po półrocznych przygotowaniach, w sierpniu 1919 roku na parterze kamienicy Morozowów po prawej stronie od wejścia głównego ulokowała się na dobre cukiernia „U Hanki”. Piękny, słoneczny dzień otwarciacukierni pan Antoni zawsze wspominał jako drugi po ślubie z Hanną najszczęśliwszy dzień w swoim życiu.

Przed głównym wejściem do cukierni złożył parasol i zatupał żwawo, chcąc strząsnąć błoto z butów. Jak zwykle z przyjemnością spojrzał na kremową markizę w granatowe pasy, chroniącą przed deszczem szklane drzwi w mahoniowej ramie. Na drzwiach widniała otoczona kwiatami, bogato zdobiona, starannie wygrawerowana litera H – emblemat cukierni. Eleganckie wejście doskonale komponowało się z tą oszczędną w dekoracje eklektyczną kamienicą, której harmonijną całość szpeciło nieco nadbudowane nad zdobionym gzymsem dodatkowe piętro i ponura mansarda, na szczęście słabo widoczna z chodnika. Przed budynkiem niedawno posadzono kilka brzóz i lip, które rozjaśniły i rozweseliły ponurą ulicę Wilczą.

Pan Antoni wszedł bocznymi drzwiami do kamienicy, po czym skręcił w prawo i zszedł schodkami w dół, do sutereny, w której znajdował się magazyn cukierni. Bardzo lubił to ciemne pomieszczenie, wypełnione szczelnie workami z mąką, cukrem, zielonymi ziarnami kawy. W sąsiednim maleńkim pokoiku mieściła się piwniczka ze starannie wyselekcjonowanymi trunkami, serwowanymi do wytrawnych deserów lub kawy albo używanymi do produkcji ciast, lodów, cukierków, czekoladek i pomadek. Minął piwniczkę i przez maleńkie drzwi wszedł na wewnętrzną klatkę schodową, prowadzącą bezpośrednio na zaplecze cukierni. Mimo wczesnej pory całe wnętrze wypełniał zapach świeżo pieczonego ciasta. Piekarnia działała od czwartej rano, żeby zdążyć ze wszystkimi wypiekami do kawiarni i zamówieniami do odbioru w pierwszej połowie dnia.

Przybycie do cukierni z samego rana umożliwiało panu Antoniemu ukrycie się w mieszczącym się nieopodal dekoratorni kantorku bez konieczności uczestnictwa w porannym rozgardiaszu, towarzyszącym otwieraniu lokalu. Nie przepadał za tą częścią dnia, gdy wszystko działo się w pośpiechu. Z byle powodu wybuchały spory, a wszyscy wpadali na siebie, usiłując jak najlepiej przygotować cukiernię do otwarcia punktualnie o godzinie dziewiątej. On wolał na ten czas ukryć się przed światem w miejscu, w którym po przeglądzie prasy codziennej oddawał się opracowywaniu wypieków i deserów specjalnych na kolejne dni i urozmaicaniu już znanych przepisów. Była jednak osoba, która zawsze wiedziała o jego przybyciu. Panna Maryla, jak zwykł ją tytułować pan Antoni, szefowa piekarni, była potężną kobietą w nieokreślonym wieku. Wcześniej pracowała jako pomocnica gospodyni w domu pani Marii. Rzutka, pomysłowa, nielubiąca zbędnych słów kobieta bardzo przypadła do gustu Antoniemu i Hance. Gdy otwierali cukiernię, udało im się namówić matkę, by panna Maryla pracowała dla nich. Przekonanie teściowej, która nie chciała się pozbywać dobrej służącej, nie było sprawą łatwą. Zwłaszcza że, mimo sympatii do zaradnej dziewczyny, nie wyobrażała sobie, jak ta prosta, choć trzeba przyznać obrotna, chłopka z Lubelszczyzny miałaby pomagać w tak eleganckiej cukierni, i to jako ktoś na ważniejszym stanowisku niż pomoc kuchenna. Jednakże pan Antoni, który znał się dobrze na ludziach, uparł się jak rzadko przy tym pomyśle i wkrótce teściowa musiała ustąpić.

Szybko okazało się, że miał rację. W nowo otwartej cukierni nigdy niezmęczona panna Maryla wprowadziła mnóstwo rozmaitych zasad, od punktualności zaczynając, na higienie pracowników kończąc. Bardzo szybko wyegzekwowała przestrzeganie ich przez cały personel. Miała niezłomną siłę woli, rozbudowane poczucie obowiązku i sprawiedliwości, a na dodatek wymagała zawsze najpierw od siebie, a w drugiej kolejności od innych. Cechy te często nie wzbudzają sympatii, ale zawsze budzą szacunek, toteż panna Maryla była niepisanym władcą absolutnym zaplecza cukierni „U Hanki”. Zresztą dzięki jej staraniom w całym lokalu widać było schludność i porządek. Wszyscy pracownicy piekarni, dekoratorni i kuchni nosili nieskazitelnie białe fartuchy i specjalne czepki przykrywające włosy. Kelnerzy pod granatowymi liberiami w delikatne złote prążki musieli mieć zawsze idealnie wyprasowane białe koszule i czyste kołnierzyki. Paznokcie pracowników miały być krótkie i dokładnie wyszorowane, choć do układania ciastek czy czekoladek w pudełkach i nakładania ich na talerzyki używano wyłącznie srebrnych szczypiec. To także z inicjatywy panny Maryli na wszystkich serwetkach, pudełkach, markizach przed cukiernią, a także na niektórych wypiekach umieszczano emblemat firmy.

Gdy panna Maryla jak co rano weszła bez pukania do kantorku pana Antoniego, niosąc na srebrnej tacy parującą filiżankę świeżo parzonej kawy, cukiernik dłuższą chwilę zastanawiał się, czy wie, jakiego koloru są jej włosy. Miał wrażenie, że nigdy nie widział ich nieukrytych szczelnie pod chusteczką czy czepkiem. Kobieta przywitała go cicho. Prawie bezszelestnie zdjęła z tacy gazety i filiżankę, zabrała tacę i wyszła równie szybko, jak się pojawiła. Pan Antoni z przyjemnością wciągnął w nozdrza intensywny zapach kawy, po czym sięgnął do kredensu stojącego za biurkiem i wyjął na stół cukiernicę. Była to cukiernica jego babki – austriackiej szlachcianki, która popełniła mezalians, wychodząc za cukiernika z Galicji. Jedyną cenną rzeczą, którą zabrała z domu rodzinnego, była owa cukiernica. Srebrna, na czterech nóżkach, ozdobiona dyskretnym motywem kwiatowym, zamykana na kluczyk, była ulubionym przedmiotem pana Antoniego. Co rano z przyjemnością otwierał ją i maleńką srebrną łyżeczką wsypywał dwie porcje cukru do filiżanki, a następnie zamykał znów cukiernicę i nosił kluczyk cały dzień przy dewizce zegarka – na szczęście.

Rozdział 2

Punktualnie o dziesiątej pan Antoni wszedł bocznym wejściem do frontowej sali, pełniącej funkcję sklepu. Było to jasne pomieszczenie, którego dwie ściany wypełniały wielkie witrynowe okna ozdobione cieniutkimi jak pajęczyna żorżetowymi firankami i ciężkimi granatowymi kotarami, związanymi po bokach złotą wstążką. Wzdłuż pozostałych ścian, obitych beżową tapetą w dyskretne złote prążki, stały ustawione w literę L wielkie kredensy z różnobarwnymi porcelanowymi urnami z produktami sprowadzanymi z Turcji. Te przysmaki pan Antoni zdobywał dzięki pomocy swego serdecznego przyjaciela, nazywanego nieco kąśliwie „sułtanem piekarskim” – Abdullaha Abdułły Alijewa. Poznali się, gdy pan Antoni, uchodzący w owym czasie za warszawskiego mistrza wypieków orzechowych, dowiedział się, że ma poważnego konkurenta do tego tytułu. Namówiony przez znajomego, postanowił wyprawić się na odległą ulicę Targową, gdzie Alijew wówczas prowadził swój lokal, żeby spróbować słodkich rogali orzechowych z piekarni Turka. Migdałowe rogale były tak wyborne, że pan Antoni po raz pierwszy w życiu postanowił złożyć wyrazy uznania koledze po fachu.

Alijew okazał się człowiekiem niezwykle serdecznym i prostodusznym. Przyjął komplement ze skromnym uśmiechem, choć wiedział, jaką sławą cukiernictwa był już wówczas jego rozmówca. Następnie jak gdyby nigdy nic zaprosił go na kawę parzoną po turecku z przyprawami i na bułeczki z rodzynkami. Całe popołudnie rozmawiali jak starzy znajomi – i tak już zostało. Od tamtej pory pan Antoni w każde środowe popołudnie wyprawiał się na Targową na spotkanie z przyjacielem.

Po pewnym czasie Alijew popadł w poważne kłopoty finansowe i to właśnie pan Antoni podpowiedział mu, żeby zwrócił się do sądu o nadzór nad piekarnią i odroczenie spłat, żeby zapobiec upadłości maleńkiego zakładu. Sąd przychylnie rozpatrzył wniosek. Alijew szybko odbił się od dna i wkrótce przeniósł swój interes w lepszą lokalizację – na ulicę Marszałkowską 105. Pan Antoni odgrażał się, że z dniem, w którym Turek otworzy piekarnię tak blisko jego cukierni, przestanie sprzedawać jakiekolwiek wyroby z orzechami, gdyż wie, że nigdy nie dorówna Alijewowi. Jednak zamiast strat cukiernia „U Hanki” odniosła niewątpliwą korzyść z tego sąsiedztwa. Dzięki rozlicznym kontaktom zagranicznym i wyjątkowo rozgałęzionej rodzinie (pan Antoni miał wrażenie, że jego przyjaciel ma jakiegoś bliższego czy dalszego krewnego w absolutnie każdym miejscu na Ziemi) Alijew zorganizował stałe dostawy wybornych herbat, szlachetnych ziaren kawy, a także przypraw korzennych, orzechów i suszonych owoców ze Wschodu do swojej piekarni. Po przeniesieniu na Marszałkowską zaproponował panu Antoniemu wejście do spółki, na co ten ostatni rzecz jasna przystał. Jakiś czas później w sali sklepowej cukierni na Wilczej pojawiły się owe porcelanowe urny z egzotycznymi wiktuałami sprzedawanymi spragnionym nietypowych orientalnych doznań smakowych mieszkańcom stolicy.

W cukierni „U Hanki” przed kredensami znajdowało się wąskie przejście dla sprzedającego, a za nim wspaniałe szklane kontuary. Pierwszy wypełniony był różnokolorowymi bombonierkami, pięknie zdobionymi ciasteczkami tacowymi, ustawionymi w idealnie równych rządkach, zgrabnymi stosikami wytwornych czekoladek i pomadek, w tym cieszących się ogromną popularnością pomadek Palermo w złoconych papierkach. Osobną półkę zajmowały prześliczne marcepanowe zwierzątka, owoce, a nawet warzywa, zabawne figurki z czekolady, piramidki na torty z karmelu, tragantowe dekoracje na ciasta oraz specjalność pana Antoniego – tylko przez niego wyrabiane kwiaty z mas cukierniczych w różnych smakach. Można było tam znaleźć misternie lepione konwalie, róże, fiołki, irysy, słoneczniki oraz ukochane przez Hannę nagietki, zza szyby łudząco podobne do naturalnych. W drugim kontuarze za szkłem kryły się prawdziwe arcydzieła wśród wypieków. Były tam babeczki z różnymi nadzieniami, ponczówki, stefanki, warszawianki, bajaderki, eklery, rożki, rogaliki, serniki oraz cała masa innych wspaniałych ciastek i ciasteczek, a także obowiązkowy w każdej warszawskiej cukierni szeroki wybór ciast drożdżowych i herbatników deserowych. Tam też centralne miejsce zajmował specjalny wypiek według autorskiego przepisu pana Antoniego, będący w sprzedaży zaledwie przez tydzień. W tym tygodniu za szybą pyszniły się ciastka czekoladowe nadziewane puszystym kremem jajecznym z koniakiem i prażonymi orzechami laskowymi.

Szyby od strony wystawowej były zamocowane nieco pod kątem oraz zabezpieczone grubymi mosiężnymi drążkami, biegnącymi przez całą szerokość kontuarów. Wszystko po to, aby zminimalizować ryzyko ich zbicia lub zabrudzenia przez któregoś z najmłodszych klientów, którzy wpatrując się z nabożnym zachwytem w umieszczone za szkłem łakocie, zwykli tracić poczucie rzeczywistości, a tym samym wszelką ostrożność. W rogach sali na specjalnych okrągłych stoliczkach przykrytych granatowymi serwetami w złote prążki stawiano wspaniałe sękacze oraz ogromne baby drożdżowe.

Dokładnie na wprost wejścia znajdowało się obite mahoniową boazerią przejście w głąb cukierni, do sali kawiarnianej. Po prawej stronie od przejścia, na końcu kontuaru stała ciężka kasa, a za nią oprawione w pozłacaną ramkę trzy powody do dumy pana Antoniego: dwujęzyczny dyplom czeladniczy wydany przez Urząd Starszych Zgromadzenia Cukierników, świadectwo ukończenia z wyróżnieniem szkoły handlowej Roeslerów oraz wiszący nieco poniżej, zdobyty niedawno dyplom Honorowego Członka Warszawskiego Zgromadzenia Cukierników. Obok kasy stał zaś wielki słoik z czerwonymi, zwiniętymi w świderki lizakami, obiekt westchnień wszystkich dzieci.

– Dzień dobry, Polu – zwrócił się pan Antoni do dziewczyny wkładającej właśnie do szuflady kasy pieniądze za odebrany przed chwilą tort.

– Dzień dobry, tatko! – powiedziała wesoło dziewczyna, zamknęła szufladę, po czym uśmiechnęła się do ojca serdecznie.

Apolonia Starczewska, nazywana przez wszystkich Słodką Polą, była prawie siedemnastoletnim dziewczęciem imponujących rozmiarów; ledwo mieściła się w wąskim przejściu za ladą. O głowę wyższa od ojca, postawna, żeby nie rzec ogromna, miała ostre rysy i wydatny nos, a surowego wyglądu oraz lat dodawały jej jeszcze kruczoczarne włosy i ciemne oczy. W niczym nie przypominała swojej urodziwej matki. Była za to wierną kopią babki pana Antoniego, którą wszyscy w rodzinie – choć od jej śmierci minęło wiele lat – nadal wspominali z lekkim strachem, najczęściej szeptem. Mimo nieprzyjaznego wyglądu Apolonia była dziewczyną o najsłodszym i najmilszym usposobieniu, jakie można sobie wyobrazić. Swoją pogodą ducha, wesołością i ujmującym zachowaniem urzekała każdego, kto się z nią zetknął.

– Przed godziną przyszedł chłopiec od Orzelskich po bombonierki na wieczór do teatru. Tort dla państwa Miśkiewiczów będzie gotowy po jedenastej, choć panna Maryla dokonała istnego cudu, żeby w tak krótkim czasie zorganizować powiększenie go o całe jedno piętro. Całe piętro, tatko! Niech tatko sobie wyobrazi, że państwo Miśkiewiczowie zgłosili taką prośbę dopiero wczoraj tuż przed zamknięciem, gdy tort był już w zasadzie gotowy. Rano chłopcy z dekoratorni mieli go tylko ozdobić tymi cukrowymi koszyczkami z winogronami, które sam przygotowałeś. Eh… – Pokręciła głową z oburzeniem, a gdy pan Antoni spojrzał na nią pytająco, poczęła wyjaśniać: – Wielu gości musiało im potwierdzić przybycie na przyjęcie z dodatkowymi osobami w ostatniej chwili. Czy już nie obowiązują żadne zasady dobrego wychowania? Państwo Miśkiewiczowie to tacy kulturalni ludzie! Gdyby nie była to sytuacja najwyższej wagi, z pewnością nie poprosiliby o taką zmianę na wieczór przed terminem odbioru. Kiedy usłyszałam ich prośbę, wpadłam w czarną rozpacz! Poszłam prędko na zaplecze porozmawiać z panną Marylą, która po chwili namysłu stwierdziła, że powiększą tort, ale nie będzie gotowy na dziewiątą, tylko na jedenastą. Tatko zdaje sobie sprawę, jakie dantejskie sceny rozgrywały się na zapleczu jeszcze dziś rano? Chłopcy z dekoratorni pół nocy dorabiali te cukrowe listki, żeby wystarczyło do udekorowania kolejnego piętra. Tyle zamieszania, tyle dodatkowej pracy, tylko dlatego, że goście państwa Miśkiewiczów nie potrafią się zachować jak należy – oburzała się Słodka Pola, jednocześnie dokładając lizaków do słoika, a potem układając nowy papier do pakowania na blacie. Dziewczyna nie znosiła bezczynności i pomimo obfitych kształtów uwijała się szybko i zwinnie.

Pan Antoni stał, przyglądając się córce z wyraźnym rozbawieniem i przyjemnością – lubił słuchać jej rozwlekłych wywodów. Słodka Pola już w dzieciństwie miała zwyczaj mówić jednym ciągiem bardzo wiele rzeczy, poruszać dziesiątki wątków, nie dając swojemu rozmówcy dojść do słowa, choć jako dziewczę kulturalne, kierowała raz po raz pytania do osoby, z którą konwersowała. Mimo to pan Antoni miał wrażenie, że Pola rzadko kiedy jest zainteresowana odpowiedziami.

– A ten teraz to był tort marcepanowy dla Szydłowskiego – referowała dalej, porządkując przy okazji małe karteczki, na których zwykle zapisywała zamówienia. – Pani Szydłowska bardzo chwaliła te irysy, które wczoraj zrobiłeś do udekorowania ciasta. Kazała ci za nie szczególnie podziękować.

W tej samej chwili drzwi otworzyły się; weszła przez nie elegancko ubrana pani w średnim wieku z malutką dziewczynką. Słodka Pola mrugnęła do ojca, schowała karteczki pod ladę i zaczęła obsługiwać klientkę, serdecznie zagadując przy tym jej córeczkę. Pan Antoni był przekonany, że mała zaraz dostanie lizaka – w prezencie rzecz jasna. Pola miała słabość do dzieci. Wszystkie okoliczne maluchy wiedziały, że nigdy nie wyjdą z cukierni z pustymi rękami, gdy za kasą stoi córka właściciela. Ojciec patrzył na te zwyczaje z przymrużeniem oka, ciesząc się z dobroci i wrażliwości Słodkiej Poli. Dzieci zresztą nie pozostawały jej dłużne. Ku wyraźnemu niezadowoleniu panny Maryli, znosiły do cukierni kwiatki (nierzadko zrywane z miejskich klombów zdobiących Marszałkowską), listki, patyczki, kamienie i wszelkie inne skarby znalezione podczas dziecięcych wędrówek, i składały je u stóp Poli z szerokim, ufnym uśmiechem. Dziewczyna przyjmowała owe podarki ze słowami zachwytu, od których maluchy czerwieniły się z radości.

Pan Antoni zostawił córkę z klientką i szybko przemierzywszy krótki, ciemny korytarzyk, wszedł do sali kawiarnianej. Po drodze ukłonił się porannemu szefowi sali, Eustachemu Zarębie, który z nieodłączną śnieżnobiałą serwetką przewieszoną przez lewą rękę uprzejmym uśmiechem witał gości i prowadził ich do stolików. Wypełnione gwarem rozmów i brzękiem naczyń pomieszczenie było przeciwieństwem spokojnej sali sklepowej i to właśnie tu biło serce cukierni. Pan Antoni wciągnął w nozdrza słodki aromat ciast, przeplatany intensywnym zapachem kawy serwowanej w białych porcelanowych filiżankach, o tej porze dnia popijanej z dodatkiem gęstej śmietanki podawanej w maleńkich dzbanuszkach. Poczuł, że jest w domu. Wnętrze było nieco staroświeckie – wyglądało dokładnie tak, jak piętnaście lat temu, gdy razem z Hanką je zaprojektowali, jednakże większość klientów uważała to za atut.

Sala kawiarniana była przestronna. Na tle trzech ścian pomalowanych w grube granatowo-kremowe pasy wyraźnie odcinały się trzy pary masywnych mahoniowych drzwi. Pierwsze prowadziły do sali bilardowej – jedynej, w której można było zapalić cygaro i popularne ostatnio zwłaszcza wśród pań papierosy. Przez drugie można było wejść do pokoju służącego do gry w domino, nazywanej „dominiakiem”. Trzecie drzwi prowadziły do specjalnej salki, stworzonej na wyraźne życzenie pani Marii, przeznaczonej wyłącznie dla starszych pań. Podśmiewano się nieco z tej salki, przezywając ją „swatkownią”, co jednak nie zrażało zupełnie jej stałych bywalczyń. Wiekowe damy czuły się tu doskonale, rozmawiając o minionych latach, utyskując na dzisiejszą modę i rozluźnienie obyczajów, a nade wszystko plotkując namiętnie o mariażach planowanych i już istniejących, zarówno udanych, jak i (z większym entuzjazmem) o tych nieudanych. Co ciekawe, w tej sali jakoś nigdy nie zamawiano cotygodniowych arcydzieł pana Antoniego, Eustachy zaś mógł bez trudu w każdej chwili wymienić, co zamówią poszczególne grupy pań.

Czwarta ściana sali kawiarnianej, naprzeciwko wejścia, była powierzchnią lustrzaną, która optycznie znacznie powiększała pomieszczenie. Z wysokiego sufitu zwisały ciężko wielkie kryształowe żyrandole. Okrągłe stoliki na jednej nóżce przykryte były wspaniałymi koronkowymi obrusikami, na których stały piękne wazoniki z białej porcelany, wypełnione codziennie świeżymi kwiatami. Obite bordowym pluszem wygodne fotele i kanapki sprawiały, że goście mieli tu poczucie niezwykłej przytulności. Ogólnego wrażenia prawdziwej elegancji dodawały wspaniała porcelanowa zastawa i srebrne sztućce, zawsze wypolerowane na błysk.

W rogu sali ustawione były trzy bogato zdobione, złocone samowary z porcelanowymi uchwytami, wykonane na zamówienie w Odessie; ich obsługą zajmował się wyłącznie Eustachy, który traktował obowiązek parzenia herbat dla gości w tych prawdziwych dziełach sztuki jako wielką dumę i przywilej. Mówiono, iż w Warszawie nie było miejsca ze wspanialszą herbatą, a sławę ten serwowany obowiązkowo w delikatnych, wysokich szklankach napar zawdzięczał w dużej mierze pasji Eustachego. W rogu po przekątnej od samowara znajdował się stojak na gazety. Pan Antoni bardzo dbał o to, aby pod tym względem cukiernia „U Hanki” nie ustępowała „Szwajcarskiej”, znajdującej się na połączeniu Chmielnej, Brackiej, Szpitalnej i Zgody, gdzie nad cukiernią i w jej sąsiedztwie znajdowały się redakcje najważniejszych gazet. Na Wilczej również dostępna była cała warszawska prasa codzienna i periodyki, zarówno krajowe, jak i zagraniczne, przede wszystkim rosyjskie, francuskie, angielskie i niemieckie.

Po przywitaniu z kilkoma stałymi bywalcami pan Antoni skierował swoje kroki do narożnego stolika, przy którym, jak co wtorek, dwaj starsi profesorowie Politechniki Warszawskiej – Stanisław Zasławski i Stefan Bryła – popijali poranną kawę, zajadając się puszystą, delikatną babką drożdżową, przyrządzaną z dodatkiem dużej ilości żółtek i tartych migdałów.

– Witamy, witamy! – ucieszył się na jego widok profesor Bryła i wstał przywitać się z cukiernikiem.

– Witam szanownych panów. – Pan Antoni uśmiechnął się, kolejno ściskając serdecznie podane mu dłonie.

– Prosimy do nas, panie Antoni. – Zasławski wskazał krzesło po swojej prawej stronie.

Zaproszenie to stanowiło część ich cotygodniowego rytuału. W zasadzie było zbędne. Pan Antoni cieszył się poważaniem wśród inteligencji warszawskiej jako przedstawiciel niedawno zdefiniowanej warstwy społecznej, nazywanej roboczo w prasie inteligencją rzemieślniczą. Mimo braku klasycznego wychowania i wyższego wykształcenia, był oczytany, ukończył prestiżową szkołę handlową, a nade wszystko cechował się żywym, chłonnym umysłem i spostrzegawczą naturą. Dodatkowo z profesorem Zasławskim łączyła go bliższa znajomość, wynik głębokiej przyjaźni, jaka nie wiadomo kiedy, w do dziś niewyjaśnionych okolicznościach, zawiązała się pomiędzy średnim synem profesora – Andrzejem i synem pana Antoniego – Wojciechem. Chłopcy byli praktycznie nierozłączni, z musu rozstawali się jedynie w czasie zajęć szkolnych i na noc. Taki stan rzeczy powodował stały przepływ informacji pomiędzy mieszkaniem Starczewskich na Moniuszki a Kolonią Profesorską mieszczącą się pomiędzy ulicami Myśliwiecką, Górnośląską i Hoene-Wrońskiego, gdzie w domu należącym pierwotnie do nieżyjącego już profesora Karola Jankowskiego i przez niego zaprojektowanym mieszkali obecnie Zasławscy. Zarówno Andrzej, jak i Wojciech od blisko dekady pojawiali się na zmianę w obu domach bez zaproszenia i bez skrępowania, o najdziwniejszych porach dnia. Żona profesora, Janina, śmiała się, że ma czterech synów, choć urodziła tylko trzech. Kiedy składała u gospodyni zlecenie na obiad danego dnia, Helenka nieodmiennie pytała, czy będzie na obiedzie pan Wojtuś, który ze względu na swój nieokiełznany apetyt, niepasujący do jego szczupłej sylwetki, był jej absolutnym ulubieńcem.

Mimo tak zażyłych relacji pomiędzy synami profesora Zasławskiego i pana Antoniego, wszyscy trzej mężczyźni uważali się za panów przysłowiowej starej daty, choć żaden z nich nie miał jeszcze pięćdziesięciu lat. Dobrze czuli się w ramach wytyczonych przez konwenanse i zwyczaje, w których wyrośli. Zgodnie zaś z tymi wytycznymi pan Antoni, jako najmłodszy i pochodzący z niższej klasy społecznej, musiał zostać przez profesorów zaproszony na kawę. Tak po prostu wypadało, a z tym, co przystoi, się nie dyskutuje, jak ich trzech uczono od dziecka.

– Próbowali panowie mojego nowego specjału? – zapytał, choć znał odpowiedź. Profesorowie zawsze zaczynali swoje wtorkowe poranki od ciasta drożdżowego.

– Jeszcze nie? W takim razie nie czekajmy dłużej. Eustachy! – zawołał. – Dla panów profesorów dwa ciastka specjalne, a dla mnie herbatę z konfiturą.

Starszy kelner skinął głową i odszedł szybkim krokiem, żeby zrealizować zamówienie.

– Panie Antoni, przez pana przytyjemy – Zasławski rzucił stary dowcip. Obaj profesorowie mieli już mocno zaokrąglone kształty i nic nie wskazywało na to, by ten stan rzeczy spędzał im sen z powiek. Wszyscy trzej roześmiali się głośno.

Zasławski i Bryła znali się jeszcze z czasów szkoły realnej w Stanisławowie. Po jej ukończeniu obaj wstąpili na Wydział Inżynierii Szkoły Politechnicznej we Lwowie, a następnie razem podróżowali po najlepszych uczelniach Europy, rywalizując ze sobą w zdobywaniu wiedzy o najnowszych technologiach oraz szybkości uzyskiwania kolejnych tytułów naukowych. Studiowali na politechnikach w Berlinie, Londynie i Paryżu, a potem zdobywali doświadczenie, pracując razem przy budowach w różnych częściach Europy, a nawet w Stanach Zjednoczonych. Bryła był szczególnie zafascynowany nową technologią, jaką było rodzące się wówczas spawalnictwo, i po stypendium w Ameryce pojechał jeszcze do Kanady, aby zgłębić całą, choć nadal jeszcze skromną, dostępną wiedzę w tej materii. Zasławski natomiast postanowił wrócić do kraju. Dostał propozycję objęcia katedry budownictwa w Instytucie Politechnicznym imienia Cara Mikołaja II, przemianowanym wkrótce na Politechnikę Warszawską. Wówczas na krótko ich drogi się rozeszły. Stanisław Zasławski przyjechał do Warszawy, ożenił się z młodą, niezwykle zdolną fizyko-chemiczką, poznaną na uczelni, która miała na swoim koncie współpracę z takimi sławami nauki, jak Jadwiga Szmidt, Alicja Dorabialska czy sama Maria Skłodowska-Curie. Janina Sosnkowska (ku wielkiemu niezadowoleniu rodziców) bez żalu odrzuciła propozycję Skłodowskiej, aby pod jej kierunkiem kontynuować studia uzupełniające w Paryżu, i przyjęła oświadczyny starszego o kilka lat Zasławskiego. Urodziła trzech synów, których wychowaniem w dużej mierze zajęła się jej matka. Ona sama, już spełniona jako kobieta, zachęcana przez zakochanego w niej bez reszty Stanisława, powróciła do pracy naukowej i wkrótce została asystentką profesora Wojciecha Świętosławskiego w Zakładzie Chemii Fizycznej Politechniki Warszawskiej.

Niedługo po narodzinach najmłodszego syna Zasławskich, Tadeusza, Bryła przeprowadził się do Warszawy, choć wciąż wykładał na Politechnice Lwowskiej. Wkrótce wybuchła wojna bolszewicka i nierozłączny duet profesorski wziął udział w walkach w obronie stolicy. Po wojnie Bryła oprócz działalności naukowo-konstruktorskiej zaczął się coraz mocniej angażować w politykę, więc widywali się rzadziej. Wciąż jednak konsultowali ze sobą wszystkie ważne projekty i w życiu zawodowym w zasadzie polegali wyłącznie na swoich opiniach. Śmiali się, że przez te wszystkie lata przyjaźni coraz bardziej upodabniają się do siebie także fizycznie i że ktoś powinien zająć się zbadaniem na ich przykładzie wpływu przyjaźni na fizjonomię człowieka. Ot, takie profesorskie dowcipy, którym jednak trzeba oddać nieco słuszności, bowiem ci dwaj nawet łysieli równomiernie. Obaj mieli nieco odstające uszy, małe, wiecznie podkrążone oczy, ukryte pod gęstymi ciemnymi brwiami, oraz wąskie nosy rozszerzające się wyraźnie na czubkach. Stanisław Zasławski był jedynie nieco wyższy od przyjaciela i nie nosił wąsów, które Bryła miał zawsze idealnie przystrzyżone według obowiązującej mody. Gdyby nie to, z odległości mało kto potrafiłby ich odróżnić.

Tradycyjnym miejscem ich cotygodniowych spotkań, od których nigdy nic nie mogło być ważniejsze, stała się cukiernia „U Hanki”: oprócz wybornej kawy i doskonałych ciast posiadała jeszcze atut w postaci jej właściciela. Obaj profesorowie bardzo lubili spokojnego, inteligentnego cukiernika, który niejednokrotnie zadziwiał ich trafnością spostrzeżeń, opartych nie na wiedzy, a na zaskakującej intuicji. Często zasięgali jego opinii na różne tematy, oprócz zawodowych rzecz jasna, twierdząc, że on doskonale wyczuwa to, co buzuje pod skórą warszawskiego społeczeństwa. Zapewne dlatego, że ma tak różnorodnych klientów i taką smykałkę do interesów, pozwalającą mu wyczuć intratną okazję zawsze na pięć minut przed konkurentami.

– Kochany panie Antoni, właśnie tak wspominamy, że już prawie pięć lat minęło, odkąd Stefan zaprojektował pierwszy most spawany, ten na Słudwi w Maurzycach. Ludzie bali się na niego wejść.

– Pamiętam, pamiętam. Przyznam szczerze, że wówczas zastanawiałem się, jaki śmiałek odważy się pierwszy przejechać przez niego samochodem lub chociażby wozem – zaśmiał się serdecznie pan Antoni.

– Aż strach pomyśleć, co by się stało, gdyby jednak ich obawy okazały się uzasadnione. Zastąpienie nitów łączących elektrycznym spawaniem według wielu było ryzykownym pomysłem, zwłaszcza do budowy mostu drogowego – westchnął Bryła, wzdragając się lekko, zapewne na wspomnienie własnych wątpliwości związanych z tą innowacyjną budowlą.

– A teraz proszę – pan Antoni uśmiechnął się z otuchą do Bryły, ocierającego właśnie chusteczką lśniący pot z czoła – pana ukochane spawalnictwo święci triumf. Bez niego stworzenie takiego arcydzieła na placu Napoleona byłoby niemożliwe. Mamy kolejkę linową na Kasprowy Wierch, po polskich torach jeżdżą z zawrotną prędkością „luxtorpedy”, z Gdyni regularnie odpływają transatlantyki, wszędzie roi się od neonów; świat idzie do przodu, panowie. Przyszła kolej na innowację w stolicy. I proszę, w Warszawie będziemy mieli nareszcie najprawdziwszy drapacz chmur! Bo przyznacie chyba, że budynek ZUS-u jest na to miano zbyt mało efektowny… Wracając wczoraj wieczorem do domu, zaszedłem na plac Napoleona zobaczyć, jak posuwają się prace nad elewacją pańskiego arcydzieła, profesorze. Miał pan profesor rację, że idealnie dobrano do obłożenia go czeski polerowany granit. Już teraz wygląda imponująco, choć to dopiero początek.

– Panie Antoni, dalej będzie jeszcze wspanialszy! – zapalił się Bryła. – Polerowany granit będzie tylko do wysokości pierwszego piętra, a powyżej całość budynku będzie obłożona piaskowcem szydłowieckim.

Przerwał na chwilę, bo zabrakło mu powietrza. Upił łyk kawy.

– Zresztą, jak jeśli nie imponująco ma wyglądać tysiąc pięćset ton żelaza, dwa tysiące ton cementu i ponad dwa miliony cegieł? – znów rozgorączkował się Bryła, jak zwykle, gdy opowiadał o swoim najukochańszym dziele. – Owszem, będzie nieco niższy od Torengebouwu, ale robimy wszystko, żeby prezentował się znacznie lepiej. Gdy skończymy to cacuszko, dla Brytyjczyków Antwerpia będzie musiała oddać palmę pierwszeństwa Warszawie. Zapamiętajcie moje słowa!

– Zapamiętamy, zapamiętamy. Ale ty się tak nie ekscytuj tym wszystkim. Masz na to stanowczo za słabe serce. To zapewne wpływ złej diety. Za dużo słodyczy, mój drogi – zaśmiał się profesor Zasławski, patrząc przy tym znacząco na ciasto leżące na stoliku przed przyjacielem.

Bryła żachnął się i chciał się jakoś odciąć, ale Zasławski nie dał mu dojść do słowa.

– A i pamiętaj, mój drogi Stefanie, że ty i Poniż już zakończyliście swoją misję, teraz wszystko w rękach Weinfelda. On musi ostatecznie wyszlifować wygląd całości i dopilnować odpowiedniego przyozdobienia tej waszej imponującej, choć niezbyt wytwornej, spawanej stalowej konstrukcji – dodał wesoło, wpuszczając Bryłę na jego ulubiony ostatnimi czasy temat.

– Eh, nie wiem, co wyjdzie z tego ozdabiania, czy efekt nie będzie gorszy, niźliby mieli zostawić nasz „niezbyt wytworny” szkielet, przykryty tylko tym granitem. Jakoś ten nowoczesny styl dekoracji nie bardzo mi odpowiada. Wolałbym starą dobrą secesję od tego całego art déco. Przy całym moim uwielbieniu dla geometrii i wszelkiego ładu, uważam, że w dekoratorstwie powinno się dopuścić pewną swobodę i nutkę fantazji. Ozdobienie czeskim granitem, proszę bardzo, piaskowiec też bardzo mi się podoba, ale te dodatki z patynowanej miedzi i rzeźby z brązu nad głównym wejściem? Za dużo tego wszystkiego. Co wspólnego ma alegoria handlu i przemysłu z towarzystwem ubezpieczeniowym, panowie? Nie wiem, kto Weinfeldowi podsunął ten pomysł – cmoknął z niezadowoleniem Bryła.

– Proponuję z wydaniem osądu nad estetyką nowej siedziby Prudentiala wstrzymać się do chwili, gdy ujrzymy efekt końcowy – wtrącił pojednawczo pan Antoni. – A czy to prawda, panie profesorze, że cały budynek ma być podświetlany nocą?

– Tak, tak! – skwapliwie przytaknął Bryła, uśmiechając się szeroko. – Będzie to najlepiej iluminowany budynek w Warszawie, a jeśli wszystko pójdzie zgodnie z planem, nawet w całej Europie. Jedynie dwa czy trzy budynki zza oceanu będą mogły się z nim równać. Oczywiście Empire State Building nadal pozostanie bez konkurencji, jeśli chodzi o oświetlenie, ale może przy następnym projekcie…

Nadejście Eustachego, który przyniósł zamówienie, przerwało jego przemowę.

Rozdział 3

Po porannym spotkaniu z przyjaciółmi profesor Zasławski udał się nieopodal, na Koszykową 75, do Nowej Kreślarni, żeby zostawić ocenione prace studentów. Szedł szybkim krokiem, kuląc się pod parasolem, bo pogoda nie poprawiła się od rana ani trochę. Wciąż siąpił nieprzyjemny, zimny deszcz i było bardzo wietrznie. Profesor rozmyślał z rozczuleniem o Bryle. Jego przyjaciel łączył w sobie niezwykły umysł i marzycielskie podejście do życia – być może to był klucz do jego sukcesu. Budynek Prudentiala przy placu Napoleona będzie urealnieniem właśnie takiej marzycielskiej wizji Bryły, snu, w którego spełnienie nikt, Zasławskiego nie wyłączając, nie wierzył. Mrzonki o tym, by Warszawa posiadała wieżowiec dorównujący nowoczesnością amerykańskim drapaczom chmur, a jednocześnie elegancki i idealnie pasujący do stolicy mimo wszystko konserwatywnego europejskiego państwa. Tylko Bryła wierzył z całego serca, że uda się zaprojektować taki budynek. Jego marzenie się ziściło. Już niedługo uroczyście zostanie oddany do użytku „warszawski niebotyk”, jak zwykła określać dzieło Stefana prasa codzienna, na bieżąco relacjonująca postępy w budowie. Kto wie, dokąd jeszcze zaprowadzą tego uparciucha jego wielkie marzenia?

Profesor Zasławski uśmiechnął się do siebie i w tym momencie wpadł na studenta w czapce Politechniki Warszawskiej, który całkowicie ignorując deszcz, stał tuż przed wejściem do Nowej Kreślarni, rozmawiając z kolegą.

– Najmocniej pana przepraszam… – zaczął Zasławski, podnosząc wzrok. – Andrzej? Co ty tu robisz o tej porze? – spytał, patrząc ze zdziwieniem na własnego średniego syna.

Andrzej mrugał szybko, jakby on również nie mógł uwierzyć, że widzi własnego ojca.

– Dzień dobry, panie profesorze.

Do uszu skonfundowanego profesora dobiegło ciche przywitanie. Dopiero teraz rozpoznał w drugim młodzieńcu najlepszego przyjaciela Andrzeja – Wojtka Starczewskiego.

– I ty tutaj, Wojciechu? Dzień dobry, dzień dobry, chłopcze. – Zasławski klepnął go nieuważnie po ramieniu. – Czy obaj postanowiliście zaryzykować wyrzucenie was ze szkół? O ile mnie pamięć nie myli – zwrócił się do syna – powinieneś być na ćwiczeniach laboratoryjnych w Gmachu Głównym. A ty – zwrócił się do Wojtka – nie masz dziś żadnych zajęć na Składowej?

– Mam, panie profesorze – odparł potulnie młody Starczewski, pochylając lekko jasną głowę. Profesor nie miał pewności, czy gest ten jest wyrazem zawstydzenia z powodu przyłapania go na wagarach, czy próbą dostosowania imponującego wzrostu młodzieńca do postury profesora. Wojtek mierzył blisko dwa metry, a drobna budowa ciała sprawiała, że wydawał się jeszcze wyższy.

– To co tu robicie? – dopytywał profesor. – Albo nie, poczekajcie z wyjaśnieniami. Wejdźmy do środka, zanim wszyscy nabawimy się kataru.

Weszli do budynku Nowej Kreślarni i stanęli w ciepłym, jasnym holu. Obaj chłopcy wydawali się czymś bardzo przejęci.

– Skoro deszcz nie pada nam już na głowy, może wreszcie powiecie mi, co takiego się wydarzyło, że obaj postanowiliście zrobić sobie dziś wolne?

– Proszę taty, mamy do taty bardzo poważną prośbę. Mama powiedziała, że miał tata tu z samego rana wstąpić, więc przyszliśmy się z tatą zobaczyć – powiedział na jednym oddechu Andrzej, zupełnie ignorując kapiącą mu z włosów na twarz wodę. – Jest to sprawa wagi państwowej – dodał jak zwykle, od chwili, gdy odbył roczne przeszkolenie wojskowe i został podchorążym z cenzusem.

– Ważniejsza niż szkoły i niemogąca poczekać do obiadu? – zapytał profesor, zastanawiając się jednocześnie, jak długo obaj chłopcy czekali na niego w tym deszczu; zdawali się przemoczeni do suchej nitki.