Wielki przypływ

Copyright © Jarosław Mikołajewski 2015

Copyright © for this edition by Fundacja Instytut Reportażu 2015

Wydanie pierwsze

REDAKCJA

Julianna Jonek

KOREKTA I POPRAWNOŚĆ JĘZYKOWA

Małgorzata Włodarczyk

PROJEKT GRAFICZNY I TYPOGRAFICZNY SERII I OKŁADKI

Magdalena Wdowicz-Wierzbowska

ADAPTACJA PROJEKTU OKŁADKI, SKŁAD I ŁAMANIE, DTP

Dominika Jagiełło /OneOnes Creative Studio/

www.behance.net/OneOnes

FOTOGRAFIA NA OKŁADCE

Luca Siragusa

ISBN 978-83-943118-0-3

REDAKTOR NACZELNA WYDAWNICTWA

Julianna Jonek

Dowody na Istnienie

Imprint Fundacji Instytut Reportażu

Gałczyńskiego 7, 00-362 Warszawa

www.instytutR.pl, dowody@instytutR.pl

Skład wersji elektronicznej:

konwersja.virtualo.pl

Ryśkowi

Lampedusa jest znakiem wodnym. Jak Wenecja albo Sycylia.

Takie miejsca mają rzeczywistość bezkresną, lecz zamknięty rysunek. Życie żywe i archaiczne, w jakimś teraz i w jakimś zawsze.

Mogłyby nie istnieć. Byłyby wtedy abstrakcyjnym obrazem, oderwanym od artysty i jego zamiaru. Archaiczną grafiką, która zagęszcza cały świat – widziany i domyślny, historyczny i symboliczny. Pojedyncze życia – nasze i cudze – bratersko powiązane ze sobą i z nami, którzy patrzymy.

Ich plan, rzut, perspektywa są wpisane w granice, lecz nigdy dopowiedziane. Jak gdyby morze codziennie określało, ale również odnawiało ich zarys, widoczność i los.

WYSPA NA ROZDROŻU

Przed wylotem do Rzymu dzwonię do Giusi Nicolini. Nie odbiera.

Trudno się skontaktować z panią burmistrz. Dwa lata temu też próbowałem. Wielokrotnie pisałem i telefonowałem. Bezpośrednio, przez sekretariat i biuro prasowe. Ktoś miał oddzwonić, odpisać, umówić – i nic. Aż do ostatniego wieczoru, kiedy się trochę w esemesie wściekłem i pani burmistrz umówiła się ze mną w barze na wprost ratusza.

Zawstydziłem się wtedy swojej złości, bo w końcu czym było spotkanie z Polakiem wobec tego, co miałem usłyszeć?

Siedzieliśmy przy stoliku, patrzyliśmy na barwny korowód młodzieży, a elegancka pani Nicolini, przekrzykując dyskotekowy jazgot, mówiła mi, że wybrano ją w maju 2012 roku, a już trzeciego listopada musiała zdecydować, co zrobić z dwudziestoma jeden ciałami ludzi, którzy utonęli, próbując dotrzeć do Lampedusy.

Że musiała prosić o pomoc sycylijskich burmistrzów, by zapewnić godny pochówek kilkunastu zwłokom, dla których zabrakło ziemi na wyspie.

Że po zobaczeniu tak wielu trupów nie przywykła do śmierci.

Że nie godzi się na anonimowość ofiar, więc każe wypisywać na tabliczkach nagrobnych choć datę śmierci, przypuszczalne pochodzenie i przybliżony wiek.

– Znajdziemy miejsca na następne kwatery – zapewniała – ale pytam: jak duży musi być cmentarz na wyspie?

Mówiła, że jest wściekła na Europę, która dopiero co dostała Pokojową Nagrodę Nobla, ale milczy wobec rzezi na skalę wojenną. Domagała się rewizji konwencji dublińskiej, zgodnie z którą imigranci muszą zostać w kraju, w którym postawili stopę.

– Przecież – pani burmistrz przekrzykiwała muzykę – prawie nikt z nich nie chce zostać we Włoszech.

Tak było w 2013 roku. Tym razem nie nalegam. Tylko się przypominam.

Bo wymuszając tamto spotkanie, dwa lata temu, używałem argumentu, który okazał się kłamstwem. Przekonywałem o konieczności nagłośnienia problemu. Mówiłem, że Europa słabo reaguje, bo jest niedoinformowana. Nie dość pewna. Niedostatecznie poruszona. Zapewniałem, że jeśli Polska dowie się o tysiącu pięciuset uchodźcach stłoczonych na trzystu miejscach w Centrum Identyfikacji i Ekstradycji na Lampedusie, to zareaguje.

Jeśli usłyszy, że wyspa jest za mała, żeby pochować tysiące trupów – pomoże.

Jeśli napiszę o lampedusańskich kobietach z koła parafialnego, które płaczą na placu, bo właśnie zaniosły rozbitkom wszystkie suche ubrania i koce, a kwadrans później przypłynęła nowa łódź z przemarzniętymi Afrykanami, i one już nie mają czego im dać, to ich rozpaczą przejmą się polskie parafie, a polskie władze wywrą stosowny nacisk na Brukselę.

Co teraz miałbym powiedzieć Giusi Nicolini? Jakiego użyć argumentu, żeby poświęciła mi choć minutę?

Że po naszej rozmowie w barze przed ratuszem napisałem trzy reportaże z Lampedusy i poza posłem Tadeuszem Iwińskim żaden polityk ich nie dostrzegł?

Że wstrząsu nie przyniosła nawet śmierć tych trzystu sześćdziesięciu sześciu osób, które utonęły 3 października 2013 roku, trzy dni po moim wyjeździe?

Że nie wywarło najmniejszego wrażenia nic z tego, co napisałem później – o kulturze śródziemnomorskiej, na którą powoływaliśmy się przez cały PRL i której nie umiemy odczytać na nowo dziś, kiedy Jazonowie i Odyseusze przesiedli się na pontony?

Milczę więc. Raz na dzień wysyłam prośbę esemesem.

CMENTARZ PRZY CALA PISANA

Giacomo, miejscowy artysta i buntownik, znalazł mi nocleg niedaleko lotniska i cmentarza. Na miejscu okaże się, że to dom jego rodziców. A właściwie jeden z dwóch pokoi na wynajem, z niezależnym wejściem, przy którym rosną figowce. Można z nich zrywać owoce.

Siadam na ganku domu i od razu jest tak, jak na ogół bywa na południu Włoch. Jak na Sycylii, do której Lampedusa i pobliska Linosa administracyjnie należą. Przy długim, wąskim stole jest już ojciec Giacoma, Abele. Potem przysiada się jego szwagier Antonino. Rossella, siostra, zmywa naczynia w kuchni, po kilku minutach wychodzi, wita się i pyta, czy chcę zjeść to, co zostało z obiadu: miecznika i smażoną paprykę. Do tego oczywiście szklanka wina, które sami robią.

Pytam, czy cmentarz jest na tyle blisko, że da się tam pójść na piechotę. Śmieją się. Tłumaczą, że na piechotę można przejść całą Lampedusę. Ale Antonino mówi, że ma wolny kwadrans, więc chętnie mnie podwiezie. Cieszę się, bo upał jest nieznośny.

W trzy minuty jesteśmy na miejscu. Po jednej stronie część cmentarza pod wezwaniem Jana XXIII, po drugiej – pod wezwaniem Jana Pawła II.

– To grób mojego taty – Antonino dotyka pomnika dłonią, którą potem całuje i robi znak krzyża.

Fotografie nagrobne różnią się od tych w Polsce. U nas zdjęcia na pomnikach są wzięte z dokumentów, czarno-białe, poważne. Mała ramka odcina od urzędowej twarzy zmarłego całe jego życie. Na Lampedusie pokazują nieboszczyka w chwili największego szczęścia, w pełnej urodzie świata. Maggiore Pietro, który zmarł 9 lutego 2012 roku w wieku siedemdziesięciu trzech lat, na głowie ma czapkę z daszkiem, w rękach – akordeon. Za jego plecami widać oleandry i błękitne niebo. Takim chcą go zapamiętać najbliżsi. Mancino Salvatore, zmarły 11 września 2009 roku, stoi w morzu nagi po sam dół łopatek. Uśmiecha się do fotografa jak ktoś, kto ma zamiar opryskać go wodą.

Znajduję groby uchodźców. Na betonowym słupku wisi tabliczka:

1 SIERPNIA 2011

dwie jednostki morskie miejscowej Straży Przybrzeżnej dopływają do

jednostki pływającej długiej na około 15 metrów, która wypłynęła z Libii,

i ją odprowadzają na milę od Lampedusy.

Tu silnik łodzi ma awarię, i rozbitkowie zostają

wprowadzeni na łodzie patrolowe. 271 osób, w tym 36 kobiet i

21 dzieci zostaje uratowanych.

w ładowni kutra zostają znalezione ciała

25 osób, które zmarły z braku powietrza potczas rejsu

6 Z NICH TU SPOCZYWA

Przepisuję wiernie, z błędami. Na górze podpis fundatora inskrypcji, pogrzebu i grobu: Gmina Lampedusy i Linosy.

Pod spodem inna tabliczka, z opisem zdarzenia sprzed trzech miesięcy, z ósmego maja. Na niej informacja, że tego dnia Straż Przybrzeżna, Policja Finansowa i zwykli obywatele uratowali pięćset dwadzieścia osiem osób, w tym dziesiątki kobiet i dzieci. Ale grób nie jest pomnikiem tych, którzy przeżyli. Na dole tabliczki są słowa:

TU SPOCZYWAJĄ

Mężczyzna około 20 lat

Mężczyzna w wieku od 20 do 25 lat

Mężczyzna w wieku od 25 do 30 lat

Wszyscy pochodzenia prawdopodobnie sub saharyjskiego

Ich ciała wyłowiono nazajutrz po katastrofie.

Na każdej z tabliczek leży sztuczna róża.

Obok grób nieoznakowany, z cementu. A na nim biały plastikowy wazonik z trzema sztucznymi różami.

Nieco dalej, pod oleandrem, drewniany krzyżyk bez imienia wetknięty w ziemię. Pod lewym ramieniem krzyża składa ręce gipsowy aniołek.

Obok inny krzyż z drewna, który wysunął się z suchej ziemi.

Przed trzecim krzyżem, z kamienia, gliniany Chrystus z prawą dłonią na sercu.

Nie pamiętam, czy byliśmy w części pod wezwaniem Jana Pawła II, czy Jana XXIII. Chcę sprawdzić, ale Antonino musi wracać do pracy, do sklepu z narzędziami.

LEKARZ ŻYWYCH I MARTWYCH

Abele zapewnia, że na Lampedusie nie można zabłądzić. Do poliambulatorium trzeba iść lekko pod górkę, do skrzyżowania, potem tak, jak prowadzi główna ulica, aż po prawej zobaczę szpital. Piętnaście minut spacerem, nie więcej.

Idę ulicą, którą instynktownie uznałem za główną. Na morzu widzę żaglówki. Na brzegu – stare kutry. Dwa lata temu opowiadano mi, że na Lampedusie nie niszczy się zużytych łodzi. Rzeczywiście, stoją tu i ówdzie jak pomniki życia i śmierci, kruchości i trwania. Trupy kutrów nakładają się na żywe, dalekie żagle i jest tak, jak gdyby ziemia i woda były tym samym żywiołem.

Przyjechałem z heraklitejską wiedzą, że wszystko płynie; wyjadę z przekonaniem, że wszystko pływa.

Tak, wszystko pływa. Nie wyrzuca się ani kutrów, którymi dziadkowie wypływali po ryby i żółwie, ani łodzi, którymi przypłynęli uchodźcy. Obok portu, do którego przybijają migranci, jest cmentarzysko stateczków. Przynajmniej było, kiedy przyjechałem tu w końcu września 2013 roku, kilka dni przed katastrofą trzeciego października, w której zginęło trzysta sześćdziesięcioro sześcioro ludzi. Na burtach widniały arabskie napisy, niepojęte symbole, ryby i fale. Pisane i malowane czarną farbą.

*

Nie można zabłądzić, mówi Abele, a jednak wydaje mi się, że poszedłem nie tak, jak trzeba. Idę już kwadrans i widzę ciągle to samo. Niezmienny pejzaż wnętrza Lempedusy. Kamienistą pustkę. Ziemię rozchybotaną jak woda, która wymknęła się morzu i zastygła na gruz.

Zatrzymuję chłopca. Wiezie na motorowerze dziewczynę.

– Poliambulatorium? To w drugą stronę. Proszę wrócić i przy znaku SISA skręcić w prawo.

Wracam. Idę tam, gdzie za znakiem stoi „Lady Angela”. Maleńka, drewniana łódka, błękitna jak sprana sukienka dziewczynki, która dzisiaj jest babcią.

Idę w stronę miasta. Po lewej wszędzie morze. Dalekie, błękitne, jak z widokówek. I stragany biednego targowiska za cementowym murkiem z napisem Buongiorno vita, dzień dobry, życie. Po prawej stronie mijam półpiętrowe domki z płaskimi dachami i supermarket SISA. Aż dostrzegam budynek, który musi być szpitalem, bo stoją przed nim dwa ambulanse. Wysoki, dość masywny, w nowoczesnym stylu, którego nie umiem określić inaczej niż funkcjonalny.

Wchodzę. W czystym korytarzu, którego długość odmierza kilka gabinetów, siedzą ludzie.

Mówię pielęgniarce, że jestem umówiony z doktorem Bartolo. Kieruje mnie do pokoju na końcu krótszego, prostopadłego korytarza.

– Szukam doktora Bartolo – mówię do mężczyzny, który wychodzi z pokoju obok.

– To ja. Pietro Bartolo.

*

Zajmuje miejsce za biurkiem i wskazuje krzesło na wprost siebie.

Obok mnie siada pracownica szpitala, pewnie w wieku doktora i moim.

– W takim razie pójdziemy gdzie indziej – mówi Bartolo.

Kobieta orientuje się, że nie ma uczestniczyć w rozmowie.

– Nie, nie – przepraszająco wymachuje rękami. – Zostawię was samych.

Doktor Bartolo chce rozmawiać w cztery oczy. Z tego, jak się porusza, jak wydaje polecenia, i z tego, jak słuchają go inni, widać, że uchodzi tu za twardziela. A przecież o wielu rzeczach, o których mi powie, będzie mówił na granicy płaczu. Gwałtowne, ledwie kontrolowane skurcze warg odsłoniłyby stronę, jakiej jego współpracownicy najprawdopodobniej nie znają. Twardziel to poza, dzięki niej może zarządzać pogotowiem na Lampedusie. Centrum Pierwszej Pomocy i Przyjęć. Wzruszenie rozwaliłoby ten frontowy szpital od środka.

Wyjaśniam, że chcę napisać o Lampedusie w chwili, kiedy na wyspie nic się właściwie nie dzieje. Kiedy uchodźców wozi się na Sycylię.

Dość gwałtownie pyta, skąd wiem, że na Lampedusie nie ma teraz ludzi z Afryki.

– Z gazet – mówię. Opowiadam też o poznanej w samolocie dziewczynie z Bolonii. Jej ojciec od lat przyjeżdża tu łowić ryby i nie wspomina już o uchodźcach, a przecież całe lato spędza na Lampedusie. Relacjonuję rozmowy z właścicielami restauracji i baru. Oni też zapewniali, że prawie od dwóch lat na wyspie jest spokojnie, a jedynymi przybyszami są turyści.

– Czyli umowa działa – doktor kręci głową z niedowierzaniem. – Bo ja mam uchodźców prawie codziennie. Ostatni raz dzisiaj w nocy.

*

– Włoskie, angielskie czy holenderskie okręty wojskowe – z początku mówi chłodno, technicznie, jak gdyby zdawał relację z codziennego obchodu – wypływają po nich prawie do wybrzeży Libii, biorą na pokład i przewożą do Włoch. W większości na Sycylię: do Augusty, Pozzallo, Trapani. Albo do Kalabrii. Jeżeli w naszym centrum pomocy są wolne miejsca, zabierają ich również łodzie patrolowe z Lampedusy. Przedtem przywożono tych ludzi wyłącznie do nas. Teraz rzadziej, i nie zostają długo. Jakieś trzy, najwyżej cztery dni. Potem rozwozi się ich do różnych ośrodków. Statkami liniowymi albo ślizgaczami, jak wczoraj, albo samolotami. Wcześniej zostawali nawet na kilka miesięcy. Obecnie zmieniło się prawie wszystko. Ale jednocześnie nie zmieniło się nic. Bo oni płyną, wciąż płyną. Nowe są tylko procedury, miejsca przeznaczenia, sposoby i środki transportu. Zmieniły się też patologie.

Ze słowem „patologie” głos doktora wymyka się klinicznej poetyce, trzepoce jak ryba, która wyrywa się z sieci.

– To ludzie zdrowi, silni. Muszą tacy być, żeby stawić czoło tym cierpieniom. Inaczej nie doszliby do Libii, na brzeg. Nie przetrwaliby oczekiwania na łódź, nie wypłynęli w morze, nie dopłynęli do Lampedusy. Choroby, które u nich diagnozujemy, są związane głównie z trudami podróży. Odwodnienie, hipotermia, okaleczenia. Najwięcej pracy mamy przy oparzeniach, zwłaszcza chemicznych, spowodowanych przez kontakt z paliwem. Oczywiście zdarzają się osoby z cukrzycą czy z chorobami krążenia, ale w większości przypływający są zdrowi. Zdrowsi niż Europejczycy.

Zmienił się także skład etniczny. Coraz więcej ludzi przybywa teraz z Bangladeszu… Tak, oni również przez Libię. Wciąż liczni są Syryjczycy, którzy uciekają przed wojną. Przedtem przeważali uchodźcy z regionów Afryki Subsaharyjskiej: z Nigerii, Senegalu, Mali, Beninu. Uciekają przed wszystkim: prześladowaniami, wojnami, fatalnymi warunkami życiowymi. Przyjeżdżają do nas, żeby znaleźć trochę spokoju i jakąkolwiek pracę. Byleby zdobyć trochę pieniędzy i przesłać rodzinom.

*

Doktor przerywa, patrzy na mnie sponad okularów. Pyta, czy naprawdę chcę to wszystko usłyszeć, zapisać, wydrukować.

– Bo kiedy