Wikingowie. Najeźdźcy z morza

Wikingowie. Najeźdźcy z morza
Seria: Kieszonkowa Historia

Kim Hjardar

Tłumaczenie: Katarzyna Skawran

Published originally by CASEMATE PUBLISHERS under the title:Vikings. Raiders from the Sea
© Casemate Publishers 2017
All rights reserved

Polish translation copyright © 2018 by Wydawnictwo RM
Wydawnictwo RM, 03-808 Warszawa, ul. Mińska 25
rm@rm.com.pl, www.rm.com.pl

Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy.

Wszystkie nazwy handlowe i towarów występujące w niniejszej publikacji są znakami towarowymi zastrzeżonymi lub nazwami zastrzeżonymi odpowiednich firm odnośnych właścicieli.

Wydawnictwo RM dołożyło wszelkich starań, aby zapewnić najwyższą jakość tej książce, jednakże nikomu nie udziela żadnej rękojmi ani gwarancji. Wydawnictwo RM nie jest w żadnym przypadku odpowiedzialne za jakąkolwiek szkodę będącą następstwem korzystania z informacji zawartych w niniejszej publikacji, nawet jeśli Wydawnictwo RM zostało zawiadomione o możliwości wystąpienia szkód.

W razie trudności z zakupem tej książki prosimy o kontakt z wydawnictwem: rm@rm.com.pl

ISBN 978-83-7773-923-5
ISBN 978-83-8151-081-3 (ePub)
ISBN 978-83-8151-082-0 (mobi)

Redaktor prowadzący: Irmina Wala-PęgierskaRedakcja: Mirosława SzymańskaKorekta: Irmina Wala-PęgierskaNadzór graficzny: Grażyna JędrzejecOpracowanie graficzne okładki wg oryginału: Maciej JędrzejecEdytor wersji elektronicznej: Tomasz ZajbtOpracowanie wersji elektronicznej: Marcin FabijańskiWeryfikcja wersji elektronicznej: Justyna Mrowiec

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Kalendarium

Rozdział 1. Społeczeństwo wikingów

Rozdział 2. Kultura walki

Rozdział 3. Religia, mitologia i kult

Rozdział 4. Grabieże, eksploracja i osadnictwo

Rozdział 5. Ekspansja na północ i zachód

Rozdział 6. Najazd na Anglię

Bibliografia

WPROWADZENIE

Od IX do XI wie­ku wi­kin­go­wie do­tar­li do pra­wie wszyst­kich wy­brze­ży za­chod­nie­go świa­ta. Pu­sto­szy­li zjed­no­czo­ne hisz­pań­skie kró­le­stwa i po­wstrzy­ma­li eks­pan­sję Ka­ro­la Wiel­kie­go oraz Fran­ków w Eu­ro­pie. Gdzie­kol­wiek się po­ja­wi­li, sia­li znisz­cze­nie i za­da­wa­li ogrom­ne cier­pie­nia, lecz spo­tka­nie przed­sta­wi­cie­li róż­nych kul­tur nie­od­wra­cal­nie zmie­ni­ło za­rów­no spo­łecz­no­ści eu­ro­pej­skie, jak i nor­dyc­kie. Sto­su­jąc nowe tech­ni­ki że­glar­skie i za­ska­ku­ją­ce stra­te­gie, ude­rza­li znie­nac­ka, ata­ko­wa­li znacz­ny­mi si­ła­mi, a na­stęp­nie wy­co­fy­wa­li się ze zra­bo­wa­ny­mi do­bra­mi i jeń­ca­mi. Ta książ­ka opo­wia­da o ich spo­łe­czeń­stwie i sty­lu ży­cia, o ich stat­kach, bro­ni i uzbro­je­niu oraz o tym, jak pu­sto­szy­li Eu­ro­pę i do­tar­li aż do wy­brze­ży Ame­ry­ki.

Wi­kin­go­wie żyli po­nad ty­siąc lat temu, ale po­zo­sta­wi­li po so­bie wie­le śla­dów na roz­le­głym ob­sza­rze. Dla­te­go ich hi­sto­rię moż­na po­skła­dać z ka­wał­ków jak puz­zle, ko­rzy­sta­jąc z licz­nych źró­deł. Tymi ka­wał­ka­mi ukła­dan­ki są za­byt­ki ar­che­olo­gicz­ne, na przy­kład wy­do­by­te z zie­mi szcząt­ki na­rzę­dzi, broń, szkie­le­ty, gro­by, bu­dyn­ki i osa­dy. Do­star­cza­ją nam one in­for­ma­cji o tym, jak żyli lu­dzie w cza­sach wi­kin­gów – ja­kie mie­li zwy­cza­je grze­bal­ne, jaką bro­nią się po­słu­gi­wa­li, ja­kie­go bu­dul­ca uży­wa­li i ja­kie­go typu bu­dow­le wzno­si­li, ale nie do­wie­my się z nich, o czym my­śle­li ani co czu­li. Do tego po­trze­bu­je­my źró­deł pi­sa­nych lub iko­no­gra­ficz­nych. Mu­si­my też od­róż­niać ma­te­ria­ły pi­sa­ne trak­tu­ją­ce o wi­kin­gach od tych, któ­re sami spo­rzą­dzi­li. Do naj­cen­niej­szych za­byt­ków za­li­cza­my te, któ­re wy­szły spod ręki sa­mych wi­kin­gów: po­ema­ty, tek­sty lub wi­ze­run­ki na ka­mie­niach ru­nicz­nych i in­nych ma­te­ria­łach ar­che­olo­gicz­nych.

Bar­dzo waż­nym źró­dłem in­for­ma­cji o epo­ce wi­kin­gów są hi­sto­rie za­cho­wa­ne na Is­lan­dii, zwa­ne sa­ga­mi. Do naj­słyn­niej­szych na­le­żą sagi o nor­we­skich kró­lach, któ­re w XIII wie­ku spi­sał is­landz­ki hi­sto­ryk i wódz Snor­ri Stur­lu­son (1179–1241). Prze­no­szą one od­bior­ców w re­alia wy­praw han­dlo­wych, gra­bie­ży i pod­bo­jów w zna­nym wów­czas świe­cie. Prze­ma­wia­ją do nas gło­sa­mi uczest­ni­ków krwa­wych bi­tew i eks­cy­tu­ją­cych wy­da­rzeń. Nie­ste­ty Snor­ri Stur­lu­son uro­dził się dwa stu­le­cia po tym, co opi­sy­wał, więc oso­bi­ście nic z tego nie do­świad­czył. Jak twier­dzi w swo­im dzie­le, opie­rał się na sta­rych po­da­niach, ust­nych prze­ka­zach i po­ezji skal­dycz­nej. Nie mamy za­tem pew­no­ści, czy w jego opo­wie­ściach kry­je się choć­by źdźbło praw­dy. Gdy hi­sto­ryk pró­bu­je po­skła­dać w ca­łość okru­chy in­for­ma­cji o wi­kin­gach i chce się po­sił­ko­wać sa­ga­mi, musi za­dać so­bie sze­reg py­tań. Czy ist­nie­ją ja­kieś inne źró­dła, po­twier­dza­ją­ce sło­wa Snor­rie­go Stur­lu­so­na? Wspa­nia­le, gdy oka­zu­je się, że ist­nie­ją, jed­nak mu­si­my jesz­cze usta­lić, któ­re z nich są star­sze od sag. W ten spo­sób pró­bu­je­my się­gnąć moż­li­wie głę­bo­ko w prze­szłość. Mu­si­my rów­nież za­dać so­bie py­ta­nie, dla­cze­go Snor­ri Stur­lu­son spi­sał te hi­sto­rie. Na przy­kład gdy pi­sał o przod­kach nor­we­skie­go kró­la Håko­na IV Sta­re­go, był u nie­go na służ­bie. Czy przed­sta­wił ich w spo­sób ko­rzyst­ny dla wład­cy? Czy do­dał albo upięk­szył ja­kieś fak­ty, aby przy­po­do­bać się wład­cy?

Naj­le­piej jest, gdy źró­dła ar­che­olo­gicz­ne po­twier­dza­ją in­for­ma­cje za­war­te w opo­wie­ściach. W 1996 roku pod­czas wy­ko­pa­lisk w duń­skim Ro­skil­de od­kry­to oka­za­łą, trzy­dzie­sto­sze­ścio­me­tro­wą łódź wi­kin­gów. Sto­su­jąc no­wo­cze­sne tech­niki, mię­dzy in­ny­mi den­dro­chro­no­lo­gię, ba­da­cze usta­li­li, że zbu­do­wa­no ją w nor­we­skim okrę­gu Ve­st­fold w la­tach 1025–1026. W Sa­dze o Ola­fie Tryg­gva­so­nie Snor­ri Stur­lu­son opi­sał, że w 1026 roku król ka­zał zbu­do­wać taką wspa­nia­łą łódź w Ve­st­fold. Nie da się stwier­dzić, czy to ta sama łódź, ale przy­naj­mniej mamy pew­ność, że w Nor­we­gii bu­do­wa­no po­dob­ne jed­nost­ki w cza­sach, w któ­rych dzie­ją się sagi spi­sa­ne przez Stur­lu­so­na. Waż­nym źró­dłem, uzu­peł­nia­ją­cym sagi Stur­lu­so­na i inne, jest po­ezja skal­dycz­na. Wie­le nor­dyc­kich po­ema­tów do­ty­czy wy­da­rzeń dzie­ją­cych się na prze­strze­ni wie­ków od wiel­kiej wę­drów­ki lu­dów aż po śre­dnio­wie­cze. Po­ezja ucho­dzi za wia­ry­god­ne źró­dło in­for­ma­cji hi­sto­rycz­nych ze wzglę­du na swą zło­żo­ność. Na­le­ży wier­nie ją cy­to­wać, aby nie zgu­bić ani nie prze­krę­cić jej zna­cze­nia. Więk­szość po­ema­tów po­wsta­ła na chwa­łę kró­lów i wo­dzów, więc nie­wie­le po­wie­dzą nam o co­dzien­nym ży­ciu w tam­tych cza­sach, za to dużo do­wie­my się o za­cho­wa­niach wład­ców i wy­zna­wa­nych przez nich war­to­ściach.

Snorri Sturluson na ilustracji Christiana Krogha do Heimskringli (Krąg ziemski), opublikowanej nakładem wydawnictwa J.M. Stenersen & Co w 1899 roku (CC BY-SA)

Najważ­niej­sze źró­dła pi­sa­ne nie po­cho­dzą wca­le – jak moż­na by­ło­by przy­pusz­czać – ze Skan­dy­na­wii. Oprócz bo­ga­tej li­te­ra­tu­ry nor­dyc­kiej dys­po­nu­je­my bo­wiem wie­lo­ma ma­te­ria­ła­mi an­giel­ski­mi, ir­landz­ki­mi, fran­cu­ski­mi, ro­syj­ski­mi, bi­zan­tyj­ski­mi oraz arab­ski­mi. Bar­dzo czę­sto po­wsta­wa­ły one w cza­sach współ­cze­snych wi­kin­gom i sta­no­wią re­la­cje na­ocz­nych świad­ków. Nie­któ­re z tych źró­deł to je­dy­nie krót­kie wzmian­ki w naj­star­szych kro­ni­kach klasz­tor­nych i ko­ściel­nych, inne to żywe opo­wie­ści po­dróż­ni­ków o wi­kiń­skich zwy­cza­jach i tra­dy­cjach. Ra­zem skła­da­ją się na fa­scy­nu­ją­cy i wie­lo­aspek­to­wy ob­raz spo­łe­czeń­stwa wi­kin­gów.

KALENDARIUM

700–750 Pierw­sze uży­cie ża­gla w Skan­dy­na­wii, umoż­li­wia­ją­ce po­dró­że po otwar­tym mo­rzu. Wzrost pro­duk­cji że­la­za pro­wa­dzą­cy do wy­twa­rza­nia więk­szej ilo­ści bro­ni i na­rzę­dzi.

780–790 Wi­kin­go­wie osie­dla­ją się na wy­spach Mo­rza Pół­noc­ne­go i roz­po­czy­na­ją na­jaz­dy na An­glię i Szko­cję.

789 Wi­kin­go­wie do­cie­ra­ją do Por­t­land i za­bi­ja­ją kró­lew­skie­go za­rząd­cę.

793 Wi­kin­go­wie na­pa­da­ją na klasz­tor na świę­tej wy­spie Lin­dis­far­ne, bę­dą­cy nor­tum­bryj­skim ośrod­kiem chry­stia­ni­za­cji.

795 Pierw­sze ata­ki wi­kin­gów na Ir­lan­dię i Hisz­pa­nię.

799 Wi­kin­go­wie na­pa­da­ją na klasz­tor na fran­cu­skiej wy­spie No­ir­mo­utier w Akwi­ta­nii.

800 Wi­kin­go­wie pro­wa­dzą han­del z ple­mio­na­mi Rusi.

808–810 Duń­ski król God­fred prze­pro­wa­dza kil­ka ata­ków na Fran­ków.

834 Po­chó­wek dwóch ko­biet w ło­dzi po­grze­bo­wej w Ose­ber­gu w nor­we­skim okrę­gu Ve­st­fold.

835 Wi­kin­go­wie do­cie­ra­ją do Bi­zan­cjum.

845 Duń­ski wódz wi­kin­gów, Ra­gnar Lod­brok, na­pa­da na Ham­burg i Pa­ryż.

865 Wiel­ka ar­mia po­gan po raz pierw­szy do­cie­ra do An­glii.

866 York – za­moż­ny ośro­dek han­dlo­wy – sta­je się głów­ną sie­dzi­bą wi­kin­gów w An­glii.

872 Po bi­twie w za­to­ce Hjo­run­ga­vágr król Ha­rald I Pięk­no­wło­sy jed­no­czy za­chod­nią Nor­we­gię pod swo­im pa­no­wa­niem.

879 Utwo­rze­nie Da­ne­law we wschod­niej An­glii.

880 Wi­kin­go­wie pod­bi­ja­ją Ki­jów, któ­ry sta­je się ich głów­nym ośrod­kiem na Rusi. Że­glarz Ot­tar z Hålo­ga­lan­du od­wie­dza dwór Al­fre­da Wiel­kie­go, kró­la We­ssek­su.

910 Na Is­lan­dii przy­cho­dzi na świat wo­jow­nik i skald Egil Skal­la-Gríms­son.

911 Wi­kiń­ski wódz Rol­lo (Rolf) zaj­mu­je zie­mie w Nor­man­dii.

922 Arab­ski po­dróż­nik Ah­mad ibn Fa­dlan spo­ty­ka wi­kin­gów na Woł­dze i opi­su­je ich za­dzi­wia­ją­ce zwy­cza­je.

952 Eryk I Krwa­wy To­pór zo­sta­je ostat­nim wi­kiń­skim kró­lem Yor­ku.

975 Duń­ski król Ha­rald Si­no­zę­by w ob­li­czu za­gro­że­nia in­wa­zją przez ce­sa­rza Ot­to­na II prze­cho­dzi na chrze­ści­jań­stwo.

980 Wi­kin­go­wie zo­sta­ją na­jem­ni­ka­mi wład­ców Ce­sar­stwa Wschod­nio­rzym­skie­go.

991 Olaf Tryg­gva­son zwy­cię­ża w bi­twie pod Mal­don i wy­mu­sza pierw­szy okup na Ethel­re­dzie II Bez­rad­nym.

1000 Leif Eriks­son do­pły­wa do wschod­nie­go wy­brze­ża dzi­siej­szej Ka­na­dy i za­kła­da pierw­szy przy­czó­łek han­dlo­wy w Ame­ry­ce. Is­land­czy­cy przyj­mu­ją chrze­ści­jań­stwo zgod­nie z de­cy­zją pod­ję­tą na zgro­ma­dze­niu ogól­nym (Alþing).

1002 Z roz­ka­zu kró­la Ethel­re­da II Bez­rad­ne­go do­cho­dzi do rze­zi skan­dy­naw­skich osad­ni­ków w An­glii, zna­nej jako ma­sa­kra w dzień św. Bryk­cju­sza.

1014 Prze­gra­na wi­kin­gów z Du­bli­na w bi­twie pod Clon­tarf i po­czą­tek upad­ku wi­kiń­skie­go pa­no­wa­nia w Ir­lan­dii. Duń­ski król Swen Wi­dło­bro­dy oba­la Ethel­re­da II Bez­rad­ne­go i przej­mu­je jego tron.

1016 Król Da­nii Ka­nut Wiel­ki za­sia­da na tro­nie An­glii.

1024 Król Nor­we­gii Olaf II Ha­ralds­son przyj­mu­je chrze­ści­jań­stwo.

1030 Olaf II Ha­ralds­son gi­nie w bi­twie pod Sti­kle­stad, a kró­lem Nor­we­gii zo­sta­je Ka­nut Wiel­ki.

1036 Sig­trygg Je­dwa­bi­sto­bro­dy zo­sta­je wy­gna­ny z Du­bli­na po 47 la­tach pa­no­wa­nia.

1041 W Bi­zan­cjum po­wsta­je nowa ce­sar­ska gwar­dia – wa­re­ska.

1042 Śmierć Ka­nu­ta Su­ro­we­go, ostat­nie­go duń­skie­go kró­la An­glii. Na tro­nie An­glii za­sia­da Edward Wy­znaw­ca. Nor­we­ski król Ma­gnus I Do­bry jed­no­czy Da­nię i Nor­we­gię pod swo­im ber­łem.

1066 Umie­ra król An­glii Edward Wy­znaw­ca, a nor­we­ski król Ha­rald III Sro­gi gi­nie w bi­twie pod Stam­ford Brid­ge, po­ko­na­ny przez woj­ska Ha­rol­da II. Wil­helm I Zdo­byw­ca zwy­cię­ża Ha­rol­da II w bi­twie pod Ha­stings i zo­sta­je pierw­szym nor­mań­skim wład­cą An­glii.

1070 Ukoń­cze­nie sie­dem­dzie­się­cio­me­tro­wej tka­ni­ny z Bay­eux, przed­sta­wia­ją­cej nor­mań­ski pod­bój An­glii.

1085 Ostat­nia, za­koń­czo­na nie­po­wo­dze­niem pró­ba od­bi­cia An­glii przez wi­kin­gów.

1095 Śmierć Go­dre­da Cro­va­na, ostat­nie­go nor­dyc­kie­go kró­la Du­bli­na.

1100 Is­landz­ki hi­sto­ryk Sæmund Fro­da za­czy­na spi­sy­wać dzie­je nor­we­skich wład­ców.

1103 „Ostat­ni wi­king”, nor­we­ski król Ma­gnus III Bosy, zo­sta­je za­bi­ty w Ir­lan­dii pod­czas ostat­niej pró­by od­zy­ska­nia pa­no­wa­nia nad re­gio­nem przez wi­kin­gów.

ROZ­DZIAŁ 1

SPOŁECZEŃSTWO WIKINGÓW

Na po­cząt­ku epo­ki wi­kin­gów sta­no­wi­li oni ra­czej jed­no­rod­ną spo­łecz­ność, za­miesz­ku­ją­cą ob­szar od po­łu­dnio­wej Da­nii aż po pół­noc­ną Nor­we­gię, mię­dzy in­ny­mi okręg Troms, i wschod­nią Szwe­cję, czy­li wy­brze­że Bał­ty­ku. To te­ry­to­rium dzie­li­ło się na wie­le ma­łych kró­lestw, ziem, hrabstw i okrę­gów.

Pod wzglę­dem eko­no­micz­nym i licz­by lud­no­ści naj­bar­dziej roz­kwi­tło kró­le­stwo rzą­dzo­ne przez duń­skich wład­ców. Do­mi­na­cję za­pew­nia­ła im kon­tro­la han­dlu mię­dzy re­gio­nem Bał­ty­ku a za­chod­nią Eu­ro­pą. W pew­nych okre­sach Duń­czy­cy spra­wo­wa­li tak­że kon­tro­lę nad re­gio­na­mi na obu brze­gach fior­du Oslo – od Ag­der, Ve­st­fold i oko­lic Oslo w Nor­we­gii aż na po­łu­dnie, po te­re­ny dzi­siej­szej Szwe­cji nad uj­ściem rze­ki Göta, gdzie obec­nie znaj­du­je się Göte­borg. Na po­łu­dniu rze­ka Eider w dzi­siej­szych Niem­czech wy­zna­cza­ła na­tu­ral­ną gra­ni­cę mię­dzy kró­le­stwa­mi na kon­ty­nen­cie a tymi na Pół­wy­spie Ju­tlandz­kim. Roz­le­głe lasy w Szle­zwi­ku i Holsz­ty­nie rów­nież sta­no­wi­ły trud­ną do po­ko­na­nia ba­rie­rę w dro­dze na po­łu­dnie. Na wscho­dzie lasy i mo­kra­dła Sma­lan­dii od­dzie­la­ły duń­ską Ska­nię od te­re­nów za­sie­dlo­nych przez Go­tów.

W epo­ce wi­kin­gów Szwe­cję za­miesz­ki­wa­ły dwa ple­mio­na – Swio­no­wie i Goci. Ich te­ry­to­ria roz­dzie­la­ły wiel­kie je­zio­ra i lasy, two­rzą­ce na­tu­ral­ną prze­szko­dę. Swio­no­wie zaj­mo­wali wschod­nie wy­brze­że Szwe­cji i oko­li­ce je­zio­ra Me­lar, a tak­że wy­spy Olan­dię i Go­tlan­dię. Pod ich wpły­wem po­zo­sta­wa­ło rów­nież wschod­nie wy­brze­że Bał­ty­ku, czy­li te­re­ny dzi­siej­szej Es­to­nii i czę­ścio­wo Fin­lan­dii. Goci żyli na roz­le­głych ni­zi­nach po­łu­dnio­wej Szwe­cji. Go­tlan­dia dzie­li­ła się na dwa duże re­gio­ny – Ostro­go­thię i We­stro­go­thię.

W Nor­we­gii lud­ność sku­pia­ła się głów­nie we wschod­niej czę­ści kra­ju i nad fior­dem Tron­dhe­im, gdzie dało się pro­wa­dzić upra­wę na sze­ro­ką ska­lę. Na za­chod­nim wy­brze­żu lu­dzie żyli na wą­skich pa­sach lądu wzdłuż brze­gu mo­rza i fior­dów. Gór­skie te­re­ny w głę­bi lądu były nie­za­miesz­ka­ne. W pół­noc­nej Nor­we­gii po­pu­la­cja nor­dyc­ka rów­nież sku­pi­ła się wzdłuż wy­brze­ża. Na więk­szo­ści te­re­nów środ­ko­wej i pół­noc­nej Nor­we­gii Nor­dy­cy ko­eg­zy­sto­wa­li z La­poń­czy­ka­mi, któ­rzy mu­sie­li pła­cić im da­ni­nę w po­sta­ci fu­ter, pu­chu oraz skór i kłów mor­sów. Pod ko­niec epo­ki wi­kin­gów, oko­ło roku 1000, po­pu­la­cja ca­łej Skan­dy­na­wii (za­rów­no lu­dzi wol­nych, jak i nie­wol­ni­ków) osią­gnę­ła oko­ło 1,2 mln osób.

ROZ­DZIAŁ 2

KULTURA WALKI

ROZ­DZIAŁ 3

RELIGIA, MITOLOGIA I KULT

ROZ­DZIAŁ 4

GRABIEŻE, EKSPLORACJA I OSADNICTWO

Pierw­sze na­jaz­dy

ROZ­DZIAŁ 5

EKSPANSJA NA PÓŁNOC I ZACHÓD

ROZ­DZIAŁ 6

NAJAZD NA ANGLIĘBIBLIOGRAFIA