Wilno. Przewodnik

Magdalena Nowakowska, Michał Głombiowski

WILNO – PRZEWODNIK

Wprowadzenie

Historycznie powiązania pomiędzy Polską a Litwą sprawiają, że dla rodaków podróż do Wilna bywa wyprawą sentymentalną. Nawet kilkudniowy pobyt w mieście pozwala szybko odnaleźć ślady dawnej świetności Rzeczpospolitej. Dla Polaków wizyta w Wilnie niejednokrotnie staje także okazją do odwiedzeniem rodzinnych stron, w których wychowali się oni sami lub ich rodzice bądź dziadkowie.

Nie dziwi więc, że wiele osób przyjeżdżających z Polski do Wilna, opracowuje trasy swoich wycieczek, biorąc pod uwagę przede wszystkim miejsca związane z „polskością” tego miasta. A tych jest w Wilnie mnóstwo. Wystarczy wspomnieć o wileńskim uniwersytecie, przez którego sale przewinęła się cała rzesza rodaków o znamienitych nazwiskach, mieszkaniach, w których żył i tworzył Adam Mickiewicz czy słynnym cmentarzu na Rossie – zabytkowej nekropolii, w której pochowano serce marszałka Józefa Piłsudskiego oraz jego matkę. 

Sprowadzenie Wilna do rangi byłego polskiego miasta byłoby jednak dla stolicy Litwy zanadto krzywdzące. Doceniając rolę, jaką Wilno odegrało w rozwoju naszej kultury, pamiętajmy o tym, że miasto jest także – a może przede wszystkim – wspaniałym symbolem historii, kultury i rozwoju Litwy.

Zgodnie z powiedzeniem, że kraj najlepiej poznaje się przy stole, pobyt w Wilnie wykorzystajmy na delektowanie się tradycyjnymi daniami kuchni litewskiej. Stolica oferuje mnóstwo potraw popularnych w różnych regionach Litwy, które stanowią dziś niepodważalną część dziedzictwa tego kraju. Dla turysty ważne z pewnością będzie także to, że ceny w wileńskich restauracjach nie są specjalnie wygórowane. Za rozsądne pieniądze można spróbować więc tradycyjnych kartaczy, kiszki ziemniaczanej, chłodnika po litewsku czy karaimskich kibinów. A także wyśmienitych, mocnych nalewek, w których przyrządzaniu Litwini osiągnęli prawdziwe mistrzostwo.  

Oplecionemu nurtami Willi i Wilenki miastu, pomimo pełnienia roli stolicy, udało się zachować dość kameralny charakter. Starówka, nazywana barokowym arcydziełem, oferuje urokliwą przestrzeń na spokojne spacery lub posiedzenia w kawiarniach. W Zarzeczu możemy liczyć na spotkanie z przedstawicielami wileńskiej awangardy (którzy chętnie zapoznają nas z punktami odrębnej dla tej dzielnicy konstytucji), a wspinając się na Górę Zamkową nie tylko zyskamy możliwość spojrzenia na całe miasto z góry, ale także cofniemy się do jego historycznych początków. Niezależnie od dzielnicy czy miejsc, które odwiedzimy jedno jest pewne – w tym mieście bardzo łatwo poczuć się jak w domu.

 I. Historia i kulturaHistoria

Początki Wilna nierozerwalnie związane są z postacią księcia Giedymina, rządzącego Litwą na przełomie XII i XIII w. Jest on bohaterem legendy założycielskiej miasta. Według niej władca wybrał się na polowanie do doliny Świntoroga, u ujścia Wilenki do Wilii. Ubiwszy tura, postanowił przenocować na miejscu. We śnie Giedyminowi ukazał się wielki żelazny wilk, z którego gardła wydobywał się ryk godny stu zwierząt. Przywołany do objaśnienia snu kapłan Lizdejko (legendarny protoplasta rodu Radziwiłłów) uznał wilka za symbol przyszłego miasta, a głośne wycie za zwiastun czekającej go sławy. Książę pomógł przepowiedni się wypełnić, budując w tym miejscu zamek oraz zakładając osadę, którą nazwał Wilno.

Legenda, jak to zwykle bywa, kryje w sobie nieco prawdy. Choć to nie Giedymin założył miasto – za jego panowania w miejscu dzisiejszego Wilna od dawna istniała już osada, autochtoniczne ludy bałtyjskie żyły tu już w I tys. p.n.e., a ślady zorganizowanego grodu pochodzą z V w. – rzeczywiście jednak Giedymin przyczynił się do rozkwitu i potęgi miasta. To on przeniósł stolicę swego państwa z Trok do Wilna, kazał wznieść zamki – Górny i Dolny, sprowadził kupców, rzemieślników i chrześcijańskich zakonników, a także wykopał nowe koryto Wilenki, kierując jej nurt z miejsca, gdzie znajduje się plac Katedralny, na tereny położone niżej, między górami Zamkową i Trzykrzyską. Z Giedyminem wiąże się też pierwsze świadectwo pisane potwierdzające istnienie miasta – 23 stycznia 1323 r. książę wysłał do papieża list, w którym znalazło się zdanie, że został on napisany „w naszym mieście Wilnie”. 

Za panowania Giedymina Wilno utrzymywało rozległe kontakty z zagranicą, pośrednicząc w handlu między Rygą, Prusami i Polską. Kupcy z całego świata przybywali do Wilna po skóry, futra, wosk i bursztyn, przywożąc ze sobą żelazo, broń, sukno i sól. Nowe możliwości rozwoju, ale także i rosnący prestiż, miasto zawdzięczało pełnieniu stołecznej roli ogromnego państwa, jakim było w owym czasie Wielkie Księstwo Litewskie (jego granice nie ograniczały się do samej Litwy, ale sięgały przez Białoruś aż po Ukrainę, obejmując także część Polski, Łotwy i Rosji). Nad całym tym rozciągającym się od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego imperium, w większości zamieszkanym przez Słowian, panowała garstka litewskiej elity, posługująca się niezrozumiałym dla reszty ludności językiem i trwająca w wierzeniach pogańskich – rzecz nietypowa w schrystianizowanej już wówczas Europie wschodniej. 

Pogańskie wierzenia Litwinów okazały się na rękę Krzyżakom, którzy pod płaszczem religijnej krucjaty nękali litewskie miasta. Świadomość zysków, jakie może przynieść przyjęcie chrześcijaństwa miał już Giedymin. We wspomnianym liście do papieża napomykał o takiej gotowości, z nadzieją na zawarcie pokoju z Krzyżakami. Na gest ten zdecydował się dopiero jego wnuk Jagiełło, w 1385 r. W zamian za przyjęcie chrztu zgodził się związać losy Litwy z Polską. Porozumienie przypieczętowano małżeństwem Jagiełły, który na chrzcie przyjął imię Władysław, z królową Polski Jadwigą. Unia miała charakter personalny, tzn. zachowywała odrębność obu państw. Wspólnymi siłami Polsce i Litwie udało się oddalić zagrożenie ze strony zakonu, w czym decydująca okazała się wygrana bitwa pod Grunwaldem w 1410 r.

W okresie panowania dynastii Jagiellonów Wilno stało się metropolią o randze jednej z ważniejszych stolic europejskich. Dynamiczne zmiany zaczęły się już za Jagiełły, który nadał miastu prawo lokacyjne magdeburskie i sprowadził wykwalifikowanych rzemieślników i kupców – Polaków, Niemców, Rusinów i Żydów. Duże zasługi dla rozbudowy miasta miał brat stryjeczny Jagiełły, Witold. Kształtów nabrała chaotyczna dotąd zabudowa, a klasztory i kościoły uposażano w dobra zdobyte na Krzyżakach. Syn Jagiełły, Kazimierz kontynuował politykę ojca poświęcając wiele uwagi szerzeniu religii katolickiej. Za jego sprawą osiedlili się w Wilnie Bernardyni, twórcy świątyń gotyckich – kościołów Bernardynów i św. Anny. Z myślą o masowo przybywających do Wilna kupcach i rzemieślnikach, Kazimierz Jagiellończyk ustanowił jarmarki (istniejące do dziś „Kaziuki”) i nadał miastu prawa sądowe, tzw. „Sudebnik”. Nie bez znaczenia jest też fakt, że spłodził syna, który później, już jako św. Kazimierz, stał się patronem całej Litwy.

Wraz z kolejnym władcą Aleksandrem Jagiellończykiem rozpoczął się złoty wiek Wilna. Stolicę Litwy wybrał on na swoją siedzibę, co zachęciło magnatów do osiedlania się wokół zamku i budowania dworów. Za jego czasów powstała w mieście mennica, przybyli wykształceni lekarze i zorganizowano pierwsze apteki. Jednak największym przedsięwzięciem Aleksandra było rozpoczęcie budowy potężnych fortyfikacji. Prace ukończono za czasów jego następcy Zygmunta Starego, za którego rządów uruchomiono pierwszą papiernię i hutę szkła, założono drukarnię, oddano do użytku linię wodociągową i zorganizowano pierwsze szpitale. Powstały przyparafialne szkoły kalwińska i luterańska, dając początek szkolnictwu publicznemu. Syn Zygmunta Starego, Zygmunt August wraz dworem przebywał w Wilnie na stałe, a jego największym politycznym osiągnięciem było doprowadzenie do zawarcia w 1569 r. Unii Lubelskiej. Stała się ona podwaliną dla wspólnego organizmu państwowego Polski i Litwy – Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Oba kraje związały wspólny sejm i polityka zagraniczna, a obywatele zyskali prawo do swobodnego osiedlania się na wybranym terenie. W efekcie, licznie przybywający do Księstwa Litewskiego i do Wilna Polacy sprawili, że dotychczasowy język urzędowy – staroruski, w ciągu stu lat ustąpił polskiemu. 

Po śmierci Zygmunta Augusta dziedziczenie zastąpiono wolną elekcją, czyli wyborem króla przez sejm Rzeczpospolitej. Pierwszym królem elekcyjnym był Henryk Walezy, a wybrany po nim Stefan Batory okazał się godnym następcą Jagiellonów. 

Panowanie