Zapach malin

Marika Krajniewska

Zapach malin

Redakcja i korekta: Marta Suchojad

Projekt okładki: Print Group Sp. z o.o.

© Marika Krajniewska i Wydawnictwo „Papierowy Motyl” 2009

Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, reprodukcja lub odczyt jakiegokolwiek fragmentu tej książki w środkach masowego przekazu wymaga pisemnej zgody wydawnictwa Papierowy Motyl.

Wydanie pierwsze

ISBN 978-83-62222-58-2

www.papierowymotyl.pl

Konwersja:

Początek…Irena – teraz

Obrazy przewalały się przed moimi oczami. Barwy mieniły się z prędkością błyskawicy. Moje oczy nie mogły za nimi nadążyć. Nim uchwyciły jedną z nich, już musiały chwytać inną. Po kilku minutach napływały do nich łzy, choć płakać już nie potrafiłam. Zmęczenie oczu produkowało swoje własne. Łzy bez emocji. Łzy bez życia. Mrugałam kilkakrotnie powiekami, to pomagało. Następnie przenosiłam wzrok nieco w prawo. Ściana, która kiedyś była biała, witała mój wzrok oschle i bezdusznie. Raz tylko kilka dni temu, powiew porannego wiatru poruszył zwisającą pajęczynę, która zahaczyła się swym wolnym końcem nieco wyżej, tworząc półkole. Wtedy ściana się do mnie uśmiechała swą szarością. Czy to możliwe, żeby uśmiech ściany był taki ludzki? Taki żywy? Taki…

Z lewej strony przybliżała się do mnie i oddalała wysuszona gałąź, niczym starcza dłoń z rozczapierzonymi palcami. Palce koślawe, z wystającymi kośćmi, reumatyczne. Kości wypinały swe zaokrąglenia w różnych kierunkach, przywołując na myśl psi przysmak, obgryziony do białego.

Sama nie wiem, który widok był dla mnie bardziej przyjazny. Doskonale wiedziałam, że za niecałą godzinę wszystko wróci do normy. Mniej więcej. Zostanie struchlała ręka natury i chłód bezdusznej ściany. Kolory, migoczące na ekranie telewizora, zostaną wyłączone przez pielęgniarkę, która jak zwykle bez pytania, zupełnie nieproszona zjawi się i krótkim „pstryk” sprawi, że obraz zniknie. Zostanie jeszcze coś. Coś, co pozwala trwać, a wydawałoby się, że zabije. Coś, co zabija, choć wydawałoby się, że pozwoli trwać. Wspomnienia. Wspomnienia wyłaniały się w kolejności losowej, bez uprzedzenia. Nagle bam i trafiały prosto w głowę. Jeszcze do niedawna myślałam, że nieliczne strzępki, siedzące w mojej pamięci są nic nie warte. Zarośnięty policzek. Cierpki smak. Winny posmak prosto z Francji. Ciepło wylewającej się z wanny wody. Ostre światło. Zmrok, świt. Z czasem wspomnienia z migoczących pstrych igiełek, wbijających się w moje wnętrze przeistaczały się w obrazy. Obrazy coraz rozleglejsze, coraz pełniejsze, barwniejsze. Bardziej duszące.

Bo wszystko jest w nas…Irena – wtedy

Telefon zadzwonił akurat wtedy, kiedy największy klient korporacji już miał podpisać kontrakt, na którym tak zależało firmie. Miesiące negocjacji, niebotyczne zyski. Awans już miała w kieszeni. Prawie. Co ją podkusiło, by nie wyciszać tego cholernego telefonu?

– Przepraszam, proszę sobie nie przeszkadzać – wyłączyła pośpiesznie komórkę, robiąc słodkie oczy do klienta. Zresztą robienie słodkich oczu do takiego klienta było samą przyjemnością. Gdyby tylko nie miała męża… Mąż w niczym nie przeszkadza. Tak mówiły koleżanki. Myślała podobnie, jednak coś nie pozwalało jej się do końca do tego przekonać. Sama nie wiedziała, co to było. I właśnie ta niewiedza doprowadzała ją czasami do furii.

– Może omówmy jeszcze raz ten paragraf – spokój w głosie prezesa korporacji klienta przyprawił ją o mdłości. Irena na ułamek sekundy straciła nad sobą kontrolę, lecz profesjonalizm nie pozwolił jej tego po sobie pokazać.

– Ależ Januszu, – jakby przez przypadek ręka Ireny spoczęła na kolanie siedzącego tuż obok przy okrągłym szklanym stoliku klienta – przecież wiesz, że zmniejszyliśmy już odsetki, zresztą prezentacja dokładnie pokazała, że na tym nie stracisz.

– Irenka, Irenka, Irenka – powolne wypowiedzenie jej imienia nie wróżyło nic dobrego. Doskonale zdążyła w ciągu tych kilku miesięcy poznać największego klienta. Ostatnim razem mówił tak, kiedy wychodziła z jego hotelu tuż po północy. Liczył na więcej. Musiała się wysilić, by tego więcej mu nie dać. Chciała, ale profesjonalizm jej na to nie pozwolił. Nie obrączka, profesjonalizm. Krążek z białego złota, spoczywający w schowku samochodu, nie miał tu nic do rzeczy.

– Ale Januszu, – musiała sięgnąć po broń większego kalibru – zarezerwowałam kolację z najlepszym szampanem do Twojego pokoju na dziewiętnastą. To już za kwadrans. – Spojrzała mężczyźnie prosto w oczy, po czym odwróciła wzrok i wyszeptała – Mówiłeś, że robią tam na śniadanie pyszne naleśniki z truskawkami, chciałabym spróbować.

Kiedy wypowiedziała te słowa, umowa leżała już podpisana na stoliku, a Irena zaczęła się zastanawiać, czy to ona tak sprytnie podeszła Janusza, by osiągnąć cel, czy też on zwlekał z podpisaniem dokumentu, by dostać od niej to, czego chciał. Nieważne. Dziś wieczorem wypije za swój awans. I dobrze się składa, że będzie jej towarzyszył właśnie Janusz. W końcu pozwoli sobie na to, o czym od dawna marzyła, kiedy kładła się do małżeńskiego łóżka.

Ten przeklęty telefon! Wyłączając dźwięk, nie wyłączyła wibracji, torebka delikatnie trzeszczała, pozostawiona tuż obok niej na krześle. Uśmiechając się do klienta podniosła się, pozbierała dokumentację i pospieszyła do dyrektora zarządu, który niecierpliwie kartkował pismo dla panów, gapiąc się w silikony, obcasy, tipsy i inne ozdobniki prezentowanych na stronach gazety dam. Gdy weszła, podniósł tylko na nią głowę i zamarł bez ruchu:

– Podpisał? – zapytał przez zęby.

– Podpisał – z ulgą odpowiedziała i podała dokumenty.

– Leć, zabaw go, niech nie czuje się porzucony!

Kiedy wychodziła, dyrektor podpalał cygaro, kierując się w stronę barku.

Słony smak kawioru łączył ze słodyczą szampana. Delikatność dotyku z dawno tłumionym pragnieniem. Naleśniki z truskawkami następnego ranka były wyjątkowo smaczne.

Irena – teraz

Ślinka na samą myśl napłynęła mi do ust. Zdobyłam się na wielki wysiłek, by ją przełknąć. Miałam wyschnięte gardło. Strasznie mi się chciało pić. Kiedy ta pielęgniarka łaskawie się zjawi? Mleko z kilkoma ziarenkami kaszy manny nie zaspokoiły mojego głodu. Dobry apetyt miałam zawsze. Woda, marzyłam o kilku łykach wody. Nie będę nikogo o nic prosić, nikogo wołać, dam sobie radę sama! Jeszcze nie zniknęłam z tego świata. Irena Konwicka żyje i ma się dobrze. No może niepotrzebne skreślić. Ale czy na pewno jestem? Może już mnie nie ma? Skąd się wziął ten zapach? Cukier puder i delikatny aromat podsmażanego ciasta. Naleśniki podawane przez Janusza były ostatnim naszym wspólnym posiłkiem. Nie miałam zamiaru odbierać od niego telefonu. Pierwszy raz zawsze smakuje najlepiej. Faceci.

– Może mi pani podać szklankę wody? – Pielęgniarka bez pukania weszła do sali. Podeszła do łóżka, spojrzała na tablicę, wiszącą na oparciu, po czym, bez słowa, poprawiła moją nogę. Dopiero po chwili, skończywszy udawać, że robi coś pożytecznego, podstawiła mi pod nos szklankę wody ze słomką w środku. Łapczywie rzuciłam się na słomkę, odpychając ją nosem od siebie. Pielęgniarka ani drgnęła. Czekała z ironicznym uśmieszkiem, kiedy uda mi się manewr złapania słomki ustami i wciągnięcia do przełyku kilka łyków wody. Wychodząc z pokoju wcisnęła czerwony przycisk na pilocie ustawionego na wprost mnie telewizora. Wyszła bez słowa. Wyszła bez spojrzenia mi w oczy. Wyszła tak jak weszła – bezdusznie. A ja widziałam jaskrawe sylwetki, z których wydobywał się piskliwy bełkot.

***

Wieczory są najgorsze. Z drugiej jednak strony wprowadzają we mnie jakiś spokój. Dziwnie to brzmi. Spokój w mojej sytuacji. Zespalam się z mrokiem i trwam w bezruchu. Pozwala mi to na poznanie innego życia. Życia, które rozpoczyna się co dzień po dwudziestej i trwa aż w końcu wpadnę w sidła Morfeusza. Życie nieznane, dziwne, niespokojne, inne. Za uchylonymi drzwiami, które nigdy nie są zamykane do końca, nawet na noc. Życie w cienkiej poświacie bladego światła z korytarza. Najpierw słyszę ciszę. Ciszę, w którą wkrada się syk jarzeniówki. Głuche kroki na korytarzu powoli się uspokajają. Coraz rzadziej słychać tupot. Pojedyncze skrzypnięcia drzwi. Trzaski fotela w dyżurce pielęgniarek. Zdumiewające, ile człowiek potrafi odróżnić dźwięków, na które, prowadząc normalny tryb życia, nie zwraca najmniejszej uwagi. Łyżka spadnie ze stołu, trzaśnie ołówek na pół, metalowy guzik otrze się o aluminium zlewu, pusta szklanka, nieco silniejszym ruchem ręki, zostanie postawiona na kuchenny blat, wtyczka wyciągnięta z kontaktu ląduje na drewnianych panelach. Kran. Cieknąca woda. Kap, kap. Kap, kap. Powolne kap w mych myślach nagle zmienia się w powtarzane wraz z upadkiem kropli do zlewu stonowane „łap”. Łap, łap. Łap, łap. Łapię oddech, z każdą chwilą, staram się go łapać, ale nie wychodzi. Jeszcze nie rozumiem, jak to się stało, co czuję. Nie rozumiem tego, co widzę, zresztą wydaję mi się, że nie widzę zupełnie nic. Słyszę kap, łap… kap, łap. Zaczynam łapać każdy dochodzący dźwięk. Skrzypnięcie drzwi, głuche stuknięcie metalowej klamki o ścianę. Nawet nie wiem, czy jest to ściana jak w każdym szpitalnym korytarzu, bladozielona do połowy, wyżej biała z obsypującym się tynkiem. A może cała zszarzała z biegiem czasu. Nie wiem. Wyobrażam sobie, że tynk się osypuje w kącikach, że na podłodze stare linoleum w kratę przywołuje w pamięci stare komunistyczne szpitale. Chcę uderzyć pięścią w metalowy stelaż szpitalnego łóżka. Chcę tego najbardziej na świecie. Silę się w tym pragnieniu, aby wykonać odpowiedni ruch. Nic się nie dzieje.

Drzwi się nie zatrzaskują, kiedy słyszę jej kroki. To jej kroki na sto procent. Wiem o tym, gdyż tylko ona przychodzi codziennie o tej samej porze, za pięć dwudziesta. Tylko ona stawia nogi niespiesznie, zaczynając od pięty. Musi mieć mokasyny albo adidasy. Nie zawsze udaje mi się to sprawdzić. Czasem tak. Czarne mokasyny, jakich już nikt nie nosi. Skrzydło drzwi majta się w jedną i drugą stronę kilka razy, póki się całkiem nie zatrzyma. W tym czasie ona pokona odległość kilku metrów i wejdzie do dyżurki, pukając przy wejściu delikatnie w szybkę, często płosząc siedzącą tam pielęgniarkę.

– Powinnam się już przyzwyczaić – powitała ją starsza kobieta, najspokojniejsza ze wszystkich piguł. Nie licząc jej oczywiście.

– Powinnaś, dobry wieczór. Jak jest dziś? – spytała. Nie dobiegła mnie odpowiedź. Może rozmówczyni kiwnęła głową, dając do zrozumienia, że jest spokojnie. A może wręcz przeciwnie. Powinnam sobie może wyobrazić jakiś scenariusz. Jednak nie zdobywam się na to. Jestem zmęczona własnymi scenariuszami. Moje myśli, odkąd się tu znalazłam, przyjęły etat reżyserski i scenopisarski w jednym, nie dając mi wytchnienia. Odsunęła krzesło. Może usiadła, a może coś na nim postawiła. Pstryknięcie.

– Dziś w zamachu w strefie Gazy zginęło kolejnych dwudziestu Palestyńczyków.

Na szczęście ściszyła telewizor, może tak jak ja nie chciała słuchać o tym, co dzieje się na świecie. Wszędzie dzieje się to samo. Działo, dzieje i będzie… Nie będzie. Będzie. Nie będzie. Raz, dwa, trzy, dziś wygrasz… Ty! A Ty nie wygrasz, pach, bach, bum!

– I jak, wciąż o tym myślisz? – pielęgniarka z poprzedniej zmiany szurała czymś, jakby papierem po stole. Może odwinęła kanapkę?

– Tak, w zasadzie, to podjęliśmy już ze Staszkiem decyzję – usłyszałam w odpowiedzi.

– To znaczy?

– Chcemy pomóc dzieciom.

– Dzieciom? – zdziwieniu w głosie towarzyszył szum elektrycznego czajnika. Nie usłyszałam, jak go włączyła.

– No tak. Jak już adoptować to kilkoro, żeby nie czuły się samotne.

– Samotne? – ledwie słyszałam słowa, czajnik produkował coraz więcej hałasu. – Masz przecież swoją czwórkę, Zuza?

– No, ale wszyscy są już dorośli. Jak wezmę małego chłopca, albo dziewczynkę, to nie będzie im raźno bez towarzystwa kogoś w ich wieku.

– Co ty gadasz? Chłopiec albo dziewczynka z domu dziecka będą szczęśliwi, że mają wreszcie mamę i tatę, że mają czwórkę starszego rodzeństwa, że mają rodzinę, dom, mają się do kogo przytulić…

– Zobaczymy, w weekend jedziemy do domu dziecka. Zobaczymy.

Nagle ustał hałas. Spikerka w telewizorze ledwie słyszalnie zapowiadała pogodę. Miał być mróz. Mróz. Szelest ucichł. Rozmowy też. Drobne kroczki dało się słyszeć na linoleum. Tym w kratę. Pielęgniarka poszła na wieczorny obchód. Za chwilę zjawi się pewnie po metalową tacę, na której będzie głośno stawiać buteleczki albo kieliszki z lekarstwem. Strzykawki, kroplówki. Zuzanna. Tak miała na imię ta, która nosiła mokasyny. Zuzanna została w dyżurce. Usłyszałam, jak jakiś mały strumień wlewa się w szklane naczynie o grubych ściankach. Zalała herbatę. Pewnie za chwilę dobiegnie mnie aromat malin. Zazwyczaj piła malinową.

Irena – wtedy

Dziewczynka biegła wąska ścieżką. Brnęła w gąszcz chwastów. Coraz większych, coraz gęstszych. Wreszcie przystanęła na małej polance. Zaczęła zrywać maliny. Jaskraworóżowe i soczyste. Tuż za nią podążała powolnym krokiem starsza pani.

– Kochanie, nie tak łapczywie – z uśmiechem starsza pani powtarzała słowa, których dziewczynka zdawała się wcale nie słyszeć. Leciwa kobieta usiadła na drewnianej, niskiej ławeczce. Oparła się o metalowe ogrodzenie. Nie było wysokie.

– Jestem królową malin! – zawołała radośnie dziewczynka, stawiając skoczne kroki, kręcąc się dookoła krzaka.

Starsza pani kiwała głową, po czym wyjęła kawałek placka, i odwróciwszy się przodem do ogrodzenia, zawołała:

– Odwiedzę tylko swoją mamę, maleńka i zaraz wrócę.

Irena – teraz

– To właśnie przywieźli z policji. – młody sanitariusz wszedł do mojego pokoju. Był pryszczaty na twarzy. Późne dojrzewanie? Podszedł na tyle blisko mnie, bym mogła spokojnie obejrzeć to, z czym się do mnie pofatygował.

– Ach to – wydukałam z obojętnością.

– To chyba jakiś dziennik – zaczął młodzieniec, lecz urwał niepewnie w połowie wypowiedzi, po czym pospiesznie dodał – nie czytałem, broń Boże, tylko policjant mówił, kiedy przekazywał oddziałowej.

– Tak. To jakiś tam dziennik mojej prababki. Moja babka zmarła niedawno, a to dostałam pocztą w dzień wypadku – powiedziałam, mając nadzieję, że położy to gdzieś i sobie pójdzie. Kątem oka dostrzegłam, że wyszło słońce. Zapowiadał się pogodny dzień, choć mroźny. Mówili, że ma być mróz, więc przepowiednia się dopełniła. Sanitariusz wciąż stał na swoim miejscu, oglądając okładkę szarego zeszytu, owiniętego w poplamiony papier. Zapamiętałam, że był poplamiony, kiedy wypakowałam go na poczcie z koperty i wsadziłam czym prędzej do foliowej torebki, po czym wrzuciłam na tylnie siedzenie samochodu.

– Czy…- niepewnie zaczął chłopak, – czy… bo jeśli to prababka, a jeśli to dziennik…

– Tak, prababka i jej dziennik – nie wytrzymałam, przerywając mu wpół zdania. – Możesz się wysłowić w końcu?

– Przepraszam. Jeżeli pani babcia opisuje swoje życie, cokolwiek, to może opisuje jakieś fragmenty z czasów wojny? – wypalił, gapiąc się wciąż w zeszyt.

– Tak, to są jej wspomnienia z czasów wojny, tak przynajmniej kiedyś mówiła mi babka, a co to ma do rzeczy? – tym razem moja irytacja ustąpiła miejsca ciekowości.

– Bo widzi pani, mnie bardzo interesuje ten temat, czy może byłaby możliwość… może ja mógłbym pani go czytywać?

– Co? – ledwo z siebie wykrztusiłam, oszołomiona jego śmiałością i tupetem.

– Przepraszam, nie powinienem – chłopiec się zaczął jąkać, odkładając zeszyt na stolik, po czym spojrzał na mnie. – Gdzie mam położyć, by pani było wygodniej?

– I tak nie dam rady po niego sięgnąć, zresztą nie mam takiego zamiaru, schowaj do szafki. – Zamknęłam oczy. Pod powiekami zapamiętane kształty, na które przed sekundą patrzyłam, jawiły mi się w pomarańczowej poświacie. Zapewne przez świadomość tego, że na zewnątrz jest słonecznie. A może z jakiegoś innego powodu. Nie usłyszałam kroków. Czyżby wciąż tam stał? Bez ruchu?

– Jesteś tu? – rzuciłam w przestrzeń pokoju.

– Tak, proszę pani.

– Poczytasz mi ten dziennik. Będziesz jutro?

– Dziękuję pani, pracuję, oczywiście. Będę po piątej. Dziękuję. – odłożył zeszyt do szafki i pospiesznie wyszedł, jakby się obawiając, że mogę zmienić zdanie. W końcu jakaś rozrywka. Jutro o piątej. Coś się będzie dziać. Kiedy przyjdzie ta głupia oddziałowa? Mam dosyć tego szpitala. Dosyć tego, że nie mogę się ruszyć, dosyć wszystkiego. Do jasnej cholery, niech ktoś coś zrobi! Tak nie da się żyć!

Irena – wtedy

Samochód ślizgał się na drodze, mimo to prędkość przewyższała dozwoloną o co najmniej pięćdziesiąt kilometrów na godzinę. Blask słońca oślepiał, nastrajając pozytywnie. Zresztą, bilans roczny został podliczony. Wypadł korzystnie. Największy dział korporacji zarobił krocie. Tak miało być. To był jej plan, który z trudem wcieliła w życie. Noce pracy, myśli, koszmary senne. Śnieg prószył, iskrząc się w promieniach słońca. W samochodzie było bardzo ciepło. I bardzo głośno. Lubiła jeździć szybko, lubiła jeździć głośno. Muzyka rozbrzmiewała ze wszystkich głośników fabrycznie zamontowanych w aucie. Gdyby jechała na nudną kolację z mężem do ciotki, czy nie daj Boże teściowej, pewnie nie raz usłyszałaby ciche chrząknięcie. Po nim nastąpiłaby delikatna sugestia o ściszeniu. Jakie to nudne. Na szczęście jedzie teraz sama. W bagażniku spakowana walizka, w duchu świetny nastrój. Jest co świętować.

Bartosz obiecał jej gwiazdkę z nieba za jej osiągnięcia, a kto jak kto, ale on to potrafi dotrzymywać obietnicy. Z drugiej strony zaproszenie generalnego dyrektora na weekend w góry nie mogło się spotkać z odmową. Przypomniała sobie, jak ją, młodą jeszcze asystentkę, rozpoczynającą pracę w korporacji, wygrał w golfa z jej ówczesnym szefem. Schlebiało jej to, że sam generalny o nią walczył. I wywalczył, popychając kijem małe białe piłeczki.

– Do diabła – zaklęła zagłuszając refren starego przeboju Roxette – nie wzięłam sprawozdania.

Pogłośniła jeszcze bardziej muzykę, po czym wymruczała pod nosem:

– Będę musiała w inny sposób go zaprezentować.

Bartosz nie należał do najseksowniejszych facetów pod słońcem. Jednak Irena doskonale znała przyzwyczajenia i nawyki przełożonego, a także lubiła ten typ męskości, lekko dojrzałej, zabarwionej nitkami siwizny i delikatnym zarostem. Zaproszenie na wspólne omówienie sprawozdania w górskim Spa przyjęła zatem bardzo chętnie. Inna sprawa, że odmawiając mogłaby nieco stracić na wartości. Tak czy inaczej, wcale nie zaprzątała sobie głowy jakimiś tam niedorzecznościami moralnymi. Jechała po to, by dobrze się zabawić, odpocząć. A po takim ciężkim roku w pracy weekend spędzony w luksusie po prostu jej się należał. Akurat dobrze się składa. W domu i tak nie mogłaby zostać. Marek musiał podłapać jakieś świństwo od koleżków w pracy. Straszliwie kaszlał, chyba na oskrzela przeszło. Nie będzie mu biegać herbatek podawać. Nie zarazi się. Jak wróci, pewnie już się wykuruje na tyle, by nie rozsiewać wokół bakterii.

– Za trzy kilometry skręć w prawo i dotarłeś do celu – piszczący głos GPS-u wypowiedział swoje ostatnie słowa.

– Nareszcie – westchnęła, ściszyła muzykę i spojrzała w lusterko, sprawdzając makijaż. – Nie jest źle – orzekła, po czym skręcając na podjazd hotelu, rozejrzała się za parkingiem. Dostrzegła go dopiero, gdy otwierała bagażnik. Bartosz, ubrany w ciepłą puchową kurtkę, stał oparty o balustradkę tarasu. Pomachała białą rękawiczką, uśmiechając się radośnie. Ruszył ku niej niespiesznym krokiem. Widziała jego zbliżającą się sylwetkę, oświetloną z tyłu promieniami zachodzącego słońca, które tworzyło poświatę dookoła głowy, okutanej w futrzany kaptur. Zaśmiała się, lekko się krzywiąc.

– Aż tak się cieszysz na mój widok? – spytał nieco zbity z tropu.

– Tak, tak – roześmiała się, myśląc, że jeszcze się nie urodził taki, który mógłby być obdarzony odrobiną cech świętego, nie facet, o nie. Bo mężczyźni są jak gnijące jabłka – czasami na zewnątrz nie widać ciemnej plamki, podczas gdy w środku dawno nastąpił już rozkład.

– Zabieram cię do pokoju…

– Twojego czy mojego? – nie zdążył dokończyć wypowiedzi. Przerwała, gdyż już wiedziała, że pokój jest tylko jeden.

– Do…- zaczął, ale po chwili dodał – zobaczysz. – Jego głos brzmiał zachęcająco, prowokująco, a jednocześnie pewnie i stanowczo.

– A czy poczuję? – spytała, zatrzaskując klapę bagażnika. Nie patrzyła mu w oczy.

– Posmakujesz – odrzekł, stawiając kropkę nad „i”.

Słońce skryło się za