Zwodnicze piękno. Esej o pięknie, dobru i wolności

IDEA Jacek Ślusarczyk

REDAKCJA Piotr Mucharski, Michał OkońskiKOREKTA Grzegorz Bogdał, Sylwia Frołow, Maciej Szklarczyk

OPRACOWANIE GRAFICZNE, ŁAMANIE Marek K. ZalejskiWYBÓR IKONOGRAFII Stefan ChwinFOTOEDYCJA Grażyna Makara, Edward Augustyn, Marek K. Zalejski

COPYRIGHT © by Tygodnik Powszechny, 2016COPYRIGHT © by Stefan Chwin, Marek K. Zalejski, 2016

www.TygodnikPowszechny.plWYDANIE I w tej edycji, 2016ISBN 978-83-65610-00-3

MENADŻERKI PROJEKTU Anna Pietrzykowska, Maja Kuczmińska

DYSTRYBUCJA I ZAMÓWIENIATygodnik Powszechny, tel: 12 422 25 18, mail: tp@tygodnik.com.pl

SKŁAD WERSJI ELEKTRONICZNEJ Marcin Kapusta

konwersja.virtualo.pl

Czy Piękno jest po stronie Dobra i Wolności?Na tę sprawę chciałbym spojrzeć przez pryzmat wiersza Zbigniewa Herberta „Potęga smaku”1, który odegrał w moim – i jak myślę, nie tylko moim – życiu dość istotną rolę. Wielu bliższych i dalszych mi ludzi – szczególnie z mojego pokolenia – odnalazło w nim cenny wzór własnej postawy wobec świata, projekt miary trafnego sądzenia, duchowy fundament, na którym można oprzeć się w najtrudniejszych nawet chwilach.

To wcale nie wymagało wielkiego charakteru

nasza odmowa niezgoda i upór

mieliśmy odrobinę koniecznej odwagi

lecz w gruncie rzeczy była to sprawa smaku

Tak smaku

w którym są włókna duszy i chrząstki sumienia

Kto wie gdyby nas lepiej i piękniej kuszono

słano kobiety różowe płaskie jak opłatek

lub fantastyczne twory z obrazów Hieronima Boscha

lecz piekło w tym czasie było byle jakie

mokry dół zaułek morderców barak

nazwany pałacem sprawiedliwości

samogonny Mefisto w leninowskiej kurtce

posyłał w teren wnuczęta Aurory

chłopców o twarzach ziemniaczanych

bardzo brzydkie dziewczyny o czerwonych rękach

Zaiste ich retoryka była aż nazbyt parciana

(Marek Tulliusz obracał się w grobie)

łańcuchy tautologii parę pojęć jak cepy

dialektyka oprawców żadnej dystynkcji w rozumowaniu

składnia pozbawiona urody koniunktiwu

Tak więc estetyka może być pomocna w życiu

nie należy zaniedbywać nauki o pięknie

Zanim zgłosimy akces trzeba pilnie badać

kształt architektury rytm bębnów i piszczałek

kolory oficjalne nikczemny rytuał pogrzebów

Nasze oczy i uszy odmówiły posłuchu

książęta naszych zmysłów wybrały dumne wygnanie

To wcale nie wymagało wielkiego charakteru

mieliśmy odrobinę niezbędnej odwagi

lecz w gruncie rzeczy była to sprawa smaku

Tak smaku

który każe wyjść skrzywić się wycedzić szyderstwochoćby za to miał spaść bezcenny kapitel ciała

głowa

Herbert w swoim wierszu proponował pozapolityczną podstawę oporu wobec idei komunistycznej. Sporo Polaków, nastawionych krytycznie wobec systemu, chętnie przyjmowało taki punkt widzenia. Wyzwalając się z brudu polityki, odnajdywali kluczowy argument dla swojej postawy sprzeciwu w „potędze smaku”.

Ideę i komunistyczną praktykę należało odrzucić, ponieważ kolidowały one z pięknem. To brzmiało mocno i dobrze. Fundamentem takiego rozumowania był niewypowiedziany aksjomat: wartość idei jest proporcjonalna do jakości estetycznej jej propagatorów, a także do estetycznej jakości formy architektury, składni, muzyki i obrzędu, w których idea znajduje swój widzialny wyraz. Jeśli więc chcesz się do czegoś przyłączyć, uważnie obwąchuj twarze, ręce, stroje, budynki, pieśni i rytuały. Jeżeli wyczujesz, że są po stronie piękna, możesz zgłosić akces. Jeżeli nie – wstań i wyjdź.

Dlaczego jednak należy całkowicie – jak sugerował Herbert – zaufać nieomylności potęgi smaku, wstać więc i wyjść, kiedy nam potęga smaku każe? Aby znaleźć odpowiedź na to kluczowe pytanie, poeta objaśniał fenomen „potęgi smaku” metaforycznym obrazem „włókien duszy i chrząstek sumienia”. Nie było do końca jasne, co przez to rozumiał, ale można przyjąć, że w swoim obrazie doświadczenia moralnego obdarzał duszę „włóknami”, a sumienie „chrząstkami” po to, by zasugerować, że istnieje niepodważalna – jego zdaniem – podstawa władzy sądzenia: potędze smaku można zaufać, ponieważ jest wrodzona. Biologiczno-spirytualne metafory „włókien duszy” i „chrząstek sumienia” sprowadzały akt sądzenia z abstrakcyjnej sfery duchowej arbitralności na grunt twardych, niewątpliwych odczuć psychofizycznych. Warunkiem naszego życia moralnego jest nietracenie kontaktu z tą wewnętrzną instancją, która prowadzi nas nieomylnie – jak Gwiazda Polarna w ciemnościach nocy.

Herbert nie opierał swojej filozofii moralnej wyłącznie na spirytualno-biologicznym determinizmie estetycznego aspektu sumienia. Mówił też, że potęga smaku, łącząca estetyczne wyczucie z osądem moralnym, kształtuje się w nas drogą edukacji, jest więc dziełem aktywnego dziedziczenia antycznych wzorów, które w czasach greckich i rzymskich stanowiły podstawę i miarę aktów trafnego sądzenia. Miał tu na myśli przede wszystkim wzorce stylu Marka Tulliusza Cycerona, szczególnie składnię koniunktiwu, czyli zdolność do wypowiadania się – i myślenia – w trybie warunkowym.

Dochodziła do tego kategoryczna arystokratyzacja zmysłów. Nie przypadkiem Herbert mówił o „książętach naszych zmysłów”:

Nasze oczy i uszy odmówiły posłuchu

książęta naszych zmysłów wybrały dumne wygnanie.

To właśnie oczy i uszy – bo chodziło przede wszystkim o zmysł wzroku i słuchu – które dzięki potędze smaku nie uległy prymitywnej agitacji chłopców o twarzach ziemniaczanych i bardzo brzydkich dziewczyn o czerwonych rękach, wysłanników alkoholicznego demona parcianej ideologii, sprawiły, że ocalenie było możliwe. Wrodzony impuls sumienia miał więc charakter nieuchronnie arystokratyczny, w naturalny sposób współgrając z impulsem estetyczno-moralnym, którego źródłem była wedle Herberta klasyczna, helleńsko-rzymska edukacja.

A sam wiersz – o, sam wiersz Herberta był mocny, przekonywający, sugestywny, ale i niebezpieczny, tak jak niebezpieczne było proponowane w nim rozumowanie…

Gdyby