Kultura łowiecka w świecie islamu

Do druku opiniowali

Prof. dr hab. Marek M. Dziekan

Prof. dr hab. Jan J. Milewski

Redakcja i korekta Barbara Stahl

Konsultacja arabistyczna Katarzyna Pachniak

Okładka Kinga Walter

Skład i łamanie Marcin Hołdak

Aneks 3 zawiera fragmenty z: Usama Ibn Munkidh, Księga pouczających przykładów, tłum. z j. arabskiego Józef Bielawski, Wydawnictwo Ossolineum, 1975, s. 195-205, 317-367.

Fotografie 1, 2, 3 pochodzą ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie (fot. Piotr Ligier), 4 i 5 ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie.

W książce zastosowano transkrypcję spolszczoną, w aneksach 1 i 2 – naukową, w aneksie 3 zachowano pisownię oryginału.

© Copyright by Wydawnictwo Akademickie DIALOG 2002

ISBN ePub 978-83-8002-077-1

ISBN mobi 978-83-8002-081-8

Wydawnictwo Akademickie DIALOG

00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

Tel./faks: (022)6208703

e-mail: redakcja@wydawnictwodialog.pl

www.wydawnictwodialog.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

„ Bo świat cały jest jak baśń – i tyle. Nikt na nim nie pozostanie – ani oprawca, ani ofiara.”

Ferdousi Szahname

SŁOWO WSTĘPNE

„Każde zwierzę ma prawo do poszanowania”.

Z Deklaracji praw zwierzątUNESCO 1978

Chwała i sława nieskończona Temu,który świat stworzył,którego istnienie jest konieczne,który łaską swoją, szczodrze rozdawaną,dal ludziom rośliny i zwierzęta.

Wyznawcy dobrych zasad,

umocnieni prawami Prawdziwego Posłannika,

nie czynią złych postępków,

by ziemi nie obrócić w pustynię, a pustyni w pustkę. Ludzie! Stwórca powiedział:

„Zwierzęta na ziemi i ptaki w powietrzu są to, jako i wy, Jego stworzenia” (K. 6:38).1

Takim wezwaniem-inwokacją, poprzedzoną zwykle formułą basmala: „W imię Allaha Miłosiernego, Miłościwego”, rozpoczynano w kręgu kultury muzułmańskiej traktaty naukowe i dzieła literackie. W języku polskim nie powstało dotąd opracowanie, które całościowo ujmowałoby zagadnienie kultury łowieckiej muzułmanów.

Definicji tej kultury jest kilka. W tej publikacji przyjęto następującą: Kultura łowiecka to całokształt duchowych i materialnych osiągnięć łowiectwa. W jej zakres wchodzi historia łowiectwa, zwyczaje i tradycje, przedmioty i obiekty materialne związane z łowiectwem, rzemiosło, malarstwo, rzeźba, muzyka i inne sztuki inspirowane łowiectwem w danym kręgu kulturowym.

Niniejsza praca została napisana z myślą o szerokim kręgu odbiorców. Orientaliści znajdą w niej zapewne wiele uchybień filologicznych, nie powinno to jednak umniejszać wartości samej książki, w pisanie której autor włożył wiele wysiłku i starał się rzetelnie wywiązać z narzuconego sobie zadania.

Niniejsza próba przedstawienia kultury łowieckiej muzułmanów na tle ich religii, historii, geografii, sztuki i rzemiosła nie wyczerpuje tego rozległego tematu, lecz stanowi dość istotny przyczynek.

Człowiek, zwierzę najdrapieżniejsze z drapieżnych, zabija nie tylko z konieczności, w celu zdobycia pożywienia, ale również dla przyjemności, dla zaspokojenia swojej próżności i żądzy mordowania, i nazywa ten proceder „sportem myśliwskim”. Od zarania dziejów uśmiercił on niezliczoną ilość niewinnych zwierząt. Myśliwy-sportowiec zabija nie z głodu, nie w obronie własnej, nie w stanie wyższej konieczności, lecz dla poklasku lub satysfakcji.

Bogowie, odkąd zaczęli ingerować w sprawy ludzkie, do polowań mieli stosunek ambiwalentny: jedni im sprzyjali i patronowali, inni – jak Bóg żydów, chrześcijan i muzułmanów – zabraniali zabijania zwierząt dla przyjemności.

Niech na kartach tej książki powstaną duchy ludzi i zwierząt. Niech raz jeszcze stanie do walki myśliwy i zwierzę. Los jednych i drugich tylko doraźnie się różni z reguły zwierzę ginie wcześniej – ale w ostatecznym rozrachunku wszystkich myśliwych spotka taki sam koniec jak wielkiego myśliwego Bahrama Gura.

Na nic zda się tu przestroga. Ludzi nadal kuszą pieniądze, przygoda i sława, więc zwierzęta giną z rąk myśliwych i kłusowników. Ci ostatni dla zysku mordują bez opamiętania nawet gatunki zagrożone wyginięciem. Dopóki więc nie zmieni się mentalność ludzi, dopóki nie zniknie głód i nędza, a możni tego świata zabijanie nazywać będą uczestnictwem w misterium, dopóty los zwierząt będzie zagrożony.

Praca nosi tytuł Kultura łowiecka w świecie islamu. Ale w pojęciu „kultura” nie mieści się zabijanie bez potrzeby. Jednakże łowiectwo, z racji tego, że jest zjawiskiem społecznym, wymaga opracowania.

IŚWIAT MUZUŁMAŃSKI I JEGO SUBKULTURY Z PUNKTU WIDZENIA KULTURY ŁOWIECKIEJ

W 622 roku ery chrześcijańskiej pewien mieszkaniec Mekki- naonczas mniej więcej pięćdziesięcioletni, opuszczał ją wraz z garstką wiernych mu ludzi. Banita, znany pod imieniem Mahomet (ar. Muhammad), musiał uchodzić z rodzinnego miasta, gdyż od pewnego czasu bluźnił arabskim bogom. Głosił mianowicie, że Bóg jest jeden, a on jest Jego Wysłannikiem. Zwolennicy nowego proroka przystali do niego, gdyż uwierzyli jego idei, a może też dlatego, że kierowali się znaną prawdą sformułowaną przez Abu al-Ajna: „Wszystko, co nowe, ma swój urok”. Tak czy inaczej, ta grupka ludzi wpłynęła na bieg historii świata. Charyzma Mahometa zwyciężyła. Prorok stał się twórcą islamu, jednej z trzech największych monoteistycznych religii. Wyjście prozelitów z Mekki do Jasrib (dzisiejsza Medyna), zwane hidżrą, uważa się za początek nowej ery muzułmańskiej.

Nowa religia bardzo szybko rozprzestrzeniała się i zdobywała wielu wyznawców. W ciągu jednego stulecia granice świata muzułmańskiego rozciągnęły się od Półwyspu Iberyjskiego po Chiny. Także później islam systematycznie podbijał nowe tereny, ale proces ten przebiegał już znacznie wolniej niż w I wieku hidżry. W stosunkowo krótkim czasie religia oparta na zasadach koranicznych zdominowała wszystkie sfery życia neofitów i wytworzyła wspaniałą cywilizację, której rozwój trwa do dzisiaj. Dotyczy to również kultury łowieckiej. Właśnie zadaniem tego studium będzie przedstawienie aktywności cywilizacyjnej muzułmanów w różnych regionach geograficznych i w różnym czasie.

Islam powstał w mieście położonym w pustynnej oazie i przez kilkadziesiąt lat był „religią pustyni”. W miarę jednak jak zdobywał nowe terytoria (Persję, Hiszpanię czy Indie), w swą orbitę wciągał ludy, których rodzima kultura przewyższała dokonania cywilizacyjne Beduinów. Z czasem powstała tam nowa jakość kulturowa z silnymi naleciałościami autochtonicznymi.

Niektóre środowiska muzułmańskie wytworzyły subkultury dość odległe od nurtu arabskiego. Czynnikiem, który powodował tak wyraźne zróżnicowanie, był izolacjonizm wyznawców Mahometa. Żyjąc w diasporze, w otoczeniu obcym kulturowo, i niekiedy przyjmując pewne wzorce kultury miejscowej, wytworzyli oni subkultury muzułmańskie. W skrajnych przypadkach, kiedy izolacja była znaczna, powstawały tzw. wyspy islamu z „endemiczną kulturą”, taką jak kultura muzułmanów sycylijskich czy Tatarów polskich.1

Dzisiaj świat islamu jest rozległy. Wyznawcy tej religii zamieszkują zwarty pas ziemi od Zielonego Przylądka (Senegal) po Mindanao (Filipiny) i od Tatarstanu nadwołżańskiego po Tanzanię w Afryce Wschodniej. Na tak wielkich obszarach nie mogła ukształtować się jednolita kultura, zwłaszcza że na długo przed wkroczeniem islamu istniały tam wysoko rozwinięte cywilizacje. Na ich styku z dominującym islamem powstawały subkultury muzułmańskie.

Kultura łowiecka jest węższym pojęciem niż kultura rozumiana ogólnie i stanowi jedynie drobną jej cząstkę. W poszczególnych subkulturach ukształtowały się własne tradycje, zwyczaje i obyczaje łowieckie.

Dla potrzeb tego studium wyodrębniono następujące subkultury:

• arabsko-lewantyńską,

• persko-indyjską,

• mauretańską (andaluzyjsko-maghrebijską),

• sinomuzułmańską,

• malajsko-sundajską,

• turecko-tatarską wraz z jej odłamami:

a) anatolijsko-rumelijskim,

b) kipczackim,

c) endemicznym islamem polskim,

• „czarny islam” wraz z jego odłamami:

a) sudańsko-suahilijskim,

b) Sahelu Zachodniego,

• muzułmańskie endemiczne subkultury współczesne.

Subkultura arabsko-lewantyńska

Za wzorzec uznano subkulturę arabsko-lewantyńską, gdyż ludność arabska na tych terenach pierwsza przyjęła islam. Jej kultura i etos zadecydowały o charakterze całej cywilizacji muzułmańskiej. „W ten sposób pogański czas dżahilijji staje się czasem bohaterów kulturowych, czasem demiurgów, którzy wytyczyli drogi, jakimi w dużej mierze podążać miała późniejsza kultura arabska – już naznaczona piętnem swojej religii – islamu”.2

Ludność arabska na terenie dzisiejszej Arabii Saudyjskiej, Jemenu, Jordanii, Libanu, Syrii, Iraku i Egiptu w dość krótkim czasie przyjęta islam (z wyjątkiem niewielkich enklaw żydowskich i chrześcijaństwa wschodniego). Właśnie tu powstał kanon kultury muzułmańskiej i stąd rozprzestrzenił się na inne tereny w wyniku arabskich podbojów. Stąd niearabskie ludy czerpały natchnienie i inspiracje.

Wyznawcy Islamu w świecie współczesnym (dane z 1992 roku)

Azja

Państwo

Liczebność

Birma

5 240 000

Bhutan

81 000

Chiny

107 920 000

Filipiny

7 935 000

Hongkong

35 000

Indie

131 932 000

Japonia

500 000

Kambodża

626 000

Korea Południowa

35 000

Korea Północna

400

Laos

1 000

Nepal

1 029 000

Makao

10 rodzin

Mongolia

130 000

Sri Lanka

1 502 000

Tajwan

67 000

Tajlandia

6 808 000

Wietnam

64 000

Europa

Państwo

Liczebność

Austria

86 000

Belgia

443 000

Czechy i Słowacja

3 500

Dania

52 000

Finlandia

3 500

Francja

3 042 000

Grecja

175 000

Hiszpania

137 000

Holandia

438 000

Irlandia

5 000

Islandia

600

była Jugosławia

6 227 000

Luksemburg

4 000

Malta

700

Niemcy

2 119 000

Norwegia

20 000

Polska

2 400

Portugalia

12 000

Rumunia

75 000

Szwajcaria

72 000

Szwecja

52 000

Węgry

6 000

Wielka Brytania

2 135 000

Włochy

150 000

Kraje byłego ZSRR

65 000 000

Australia i Oceania

Państwo

Liczebność

Australia

340 000

Fidżi

60 000

Nowa Kaledonia