Nauki płynące z zagłady

WPROWADZENIE

Gdy czytamy Arystotelesa, Hobbesa, MaHaRaLa z Pragi, Bernarda z Clairvaux, Rasziego, Pascala, Montaigne’a, La Boétiego, Pica della Mirandolę, Erazma z Rotterdamu, Spinozę, La Bruyère’a, Baltasara Graciána, Shaftesbury’ego, Monteskiusza, Diderota, Kanta, Tocqueville’a – aby wymienić zaledwie niektórych z czcigodnych klasyków, których dorobek należy do europejskiego dziedzictwa – przyciąga nas i fascynuje to, co w nich zadziwia: wewnętrzne światło rozumowania, duchowa elegancja, prawość, przystawalność ich rozważań do rzeczywistej kondycji człowieka. Ich refleksja jest owocem pewnej etyki życia i otwiera jej nowe drogi, które niczym nowe gałęzie wyrastające ze starych konarów sięgają do coraz wyższych sfer ducha.

Kiedy zbliżamy się do nazistowskiej nocy, za każdym razem, kiedy zapuszczamy się na ten udręczony obszar zatopiony negacją i odwróceniem wszystkich wartości, które nas tworzą i organizują, kiedy stykamy się z tym deprawującym żywiołem i naniesionym przez niego mułem śmiercionośnej destrukcji – nigdy nie czynimy tego bezkarnie. „Praca nad destrukcją rani i kala”, komentuje Benno Müller-Hill w swoim studium Tödliche Wissenschaft. Die Aussonderung von Juden, Zigeunern und Geisteskranken 1933-1945. „Lecz spychanie tego do sfery niewyrażonego oślepia i paraliżuje”, dodaje, by zachęcić do stawienia czoła grozie.

„Nie ma historii trudniejszej do opowiedzenia w dziejach ludzkości – uprzedza ze swej strony Hannah Arendt – nie oferuje ona nic, tylko ból i rozpacz”. W kruchym rękopisie, wydobytym z ziemi w pobliżu krematoriów, Zalman Lewental ostrzega: „Cała prawda jest znacznie bardziej tragiczna, jeszcze bardziej przerażająca…”.

Celem niniejszego dzieła jest próba naszkicowania – w oparciu o fakty ekshumowane, zapisane i przebadane – konsekwencji Zagłady, w jej niezaprzeczalnej realności: wymuszonych zmian perspektyw poznawczych, czujnych syntez, ostrzeżeń etycznych. Nie chodzi tutaj tylko o „obowiązek pamięci”, chodzi o uświadomienie sobie, w czym „nazizm stanowił dla Zachodu historyczny przełom i destrukturalizujący epizod, który odcisnął niezatarte piętno na współczesnych społeczeństwach”, jak podkreśla prawnik i psychoanalityk Pierre Legendre.

Straszliwe wydarzenia XX wieku, tej „niepowstrzymanej machiny eksterminacji”, jak go określa pisarz Imre Kertész, mobilizują historyków, strażników faktów, a także zmuszają filozofów politycznych do ponownego pochylenia się nad fundamentalnymi pytaniami: czym jest dobre życie? Czym jest dobre społeczeństwo? Czym jest dobre wspólne działanie? Domagają się antropologii, która nie stawiałaby sobie za cel uśmierzanie bólu, lecz była z mocy faktów wyzbyta złudzeń i z konieczności przenikliwa i trzeźwa. Mimo ogromu już powstałej literatury tematu wciąż toczą się prace – równoległe, jednoczesne, czasem ze sobą powiązane. Niniejsza książka mogłaby być swoistą relacją ze stopnia ich zaawansowania.

PROLOG

Za każdym razem, kiedy zamierzamy spenetrować mroczne obszary nazizmu, natykamy się na problem języka, stajemy przed koniecznością podjęcia „leksykalnej decyzji”. Nazizm uwił sobie gniazdo ze splądrowania języka i wypaczenia znaczenia słów, i ten fakt wymusza wyjątkową dbałość o posługiwanie się „właściwą mową”. Przed słowami stoi podwójne zadanie: z jednej strony, mają nie urągać ofiarom, z drugiej – mają rozświetlać, choć siłą rzeczy słabo, noc, w którą się zapuszczamy.

Czujność w doborze słów, wrażliwość na obecne w nich, a niewidoczne ślady, które nadają im wartość emocjonalną, a także na zwielokrotnianie ich znaczenia, dokonujące się z chwilą, gdy wchodzą do powszechnego użycia, to sposób na niezginanie karku przed rozpowszechnioną niefrasobliwością terminologiczną i rozgadanym dyletanctwem. To bunt, bitwa o niezależność.

Właśnie dlatego termin „Szoa”, „całkowita zagłada”1, ostatecznie zyskał w Europie kontynentalnej pierwszeństwo nad innymi określeniami: „ostateczne rozwiązanie”, ludobójstwo, Holokaust, Churban, żydobójstwo.

„Ostateczne rozwiązanie”: wyrażenie to jest problematyczne, nawet jeśli ujęte w cudzysłów, bo przynależy do retoryki języka nazistowskiego. Używając go, nieopatrznie posługujemy się językiem zabójców.

Ludobójstwo, genocyd: drugi z tych terminów został wprowadzony w 1944 roku przez prawnika Raphaëla Lemkina na określenie eksterminacji ludności żydowskiej i cygańskiej przez nazistów, przy czym oznaczał także wcześniejsze masowe masakry ludności ormiańskiej w Imperium Osmańskim podczas pierwszej wojny światowej oraz Asyryjczyków w Iraku w 1933 roku. Lemkin ukuł ten termin w nawiązaniu do „rasowej” koncepcji świata głoszonej przez nazistów (łącząc greckie genos, rasa, i przyrostek –cyd, zabijać). Słowo zostało prawnie zaakceptowane przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w grudniu 1948 roku, od tej pory jego znaczenie się rozszerzyło, tak że obecnie obejmuje wszystkie formy masowych mordów, wrażliwe jedynie na ilościowy aspekt zjawiska. Bywa niekiedy używane metaforycznie, co może dawać groteskowe efekty, gdy na przykład niektórzy mówią o „genocydzie drzew” w Amazonii.

Holokaust (z kościelnej greki, „spalony w całości”): termin ten pierwotnie odnosił się do składania ofiar jako praktyki starożytnej pobożności. Niesie w sobie znaczenie teologiczne, we współczesnym użyciu chrześcijańskie, i przeobraża w religijną ofiarę eksterminację ludzi, którzy wcale nie chcieli zostać złożeni w ofierze. W XIX wieku George Sand zaktualizowała termin w znaczeniu „masakra” (1855), później – w 1958 roku – Claude Mauriac zaproponuje jego absolutyzację. Użycie słowa „Holokaust” stanowi teologiczną interpretację zjawiska, sugeruje wybór, którego nie było, i tym sensie stanowi dodatkowy gwałt zadany ofiarom. Termin wciąż jest w użyciu w świecie anglosaskim, w literaturze naukowej, a także w języku instytucji polityczno-kulturalnych.

Churban (z hebrajskiego, „ruina”, „zniszczenie”): to termin mniej znany, używany w najbardziej tradycjonalistycznych kręgach żydowskich, jak również w jidysz wśród ocalałych, „praktykujących” i świeckich. W literaturze rabinicznej pierwotnie odnosił się do zniszczenia Pierwszej Świątyni (586 p.n.e.) i Drugiej (70 n.e.), czyli do dwóch wydarzeń historycznych, uznawanych przez ludność żydowską za największe katastrofy w dziejach ich religii i narodu. Używanie słowa „Churban” nadaje duchową interpretację eksterminacji, przyrównując ją do zniszczenia Świątyni w Jerozolimie. Stanowi ono poetycko-polityczną metaforę, w której europejscy Żydzi są traktowani jako świątynia Ducha i Prawa zbudowana z ludzi, a nie z kamienia, i dlatego ich niszczenie jest równoważne zniszczeniu każdej z jerozolimskich Świątyń.

Żydobójstwo (judéocide): termin został ukuty przez historyka Arna Mayera w latach osiemdziesiątych XX wieku na wzór „ludobójstwa”, gdyż z czasem ten termin stał się zbyt pojemny i obejmuje wszelkie masowe mordy. Termin „żydobójstwo” cechuje zdystansowanie właściwe językowi naukowemu, a jednocześnie dokładnie wskazuje, o co chodzi: wolę nazistów unicestwienia narodu żydowskiego i jego wymazania z ludzkiej historii. Nie ma w nim żadnej wieloznaczności.

Szoa [fr. Shoah] (z hebrajskiego, „katastrofa”): ten termin ostatecznie wydał się najwłaściwszy na określenie „eksterminacji”, „Zagłady”. Upowszechnił się głównie dzięki dziełom Claude’a Lanzmanna, ale był już używany wcześniej, nim Lanzmann nadał mu pełnię znaczenia. Wywodzi się z hebrajskiego, a zatem oddaje głos głównym ofiarom, czerpiąc z ich języka. Jednocześnie wskazuje, że ta katastrofa dotknęła również cywilizację, która ją umożliwiła. Ponadto słowo „katastrofa” nie ma w sobie żadnych dodatkowych znaczeń. W „Szoa” nie ma niewyartykułowanych sugestii, interpretacji. Słowo to wyraża ciszę, jaka zapada po kataklizmie, pustkę, jaką rodzi oczywista nieodwracalność tego, co się stało.

«Uroczyście pragnę raz jeszcze wam powiedzieć, że Szoa jest „naszą” pamięcią i „waszym” dziedzictwem».

Simone Weil, Przemówienie na forum ONZ, 29 stycznia 2007.

«Tylko żywa pamięć pozwala człowiekowi zachować zdolność mowy».

Talmud

CYWILE I JEŃCY WOJENNI EKSTERMINOWANI (POZA BITWAMI) PRZEZ NAZISTÓW*

Ludność żydowska

Do 6 milionów

Ludność cywilna radziecka

Około 7 milionów (wliczając 1,3 miliona radzieckich cywilów żydowskich, uwzględnionych także w 6 milionach Żydów)

Radzieccy jeńcy wojenni

Około 3 milionów (w tym około 50 tysięcy żołnierzy żydowskich)

Ludność cywilna polska nieżydowska

Około 1,8 miliona (w tym 50 do 100 tysięcy członków polskich elit)

Ludność cywilna serbska (na obszarze Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny)

312 tysięcy

Więźniowie polityczni i członkowie ruchu oporu – w obozach koncentracyjnych

1,1 miliona

Niepełnosprawni, obłożnie chorzy i chorzy psychicznie – w ramach eutanazji (program Aktion T4)

Do 250 tysięcy

Ludność romska (Cyganie)

196 tysięcy – 220 tysięcy

Świadkowie Jehowy

Około 1 900

Notoryczni przestępcy i tak zwane elementy aspołeczne

Co najmniej 70 tysięcy

Homoseksualiści

Setki, może tysiące (niektórzy mogli zostać wliczeni do 70 tysięcy notorycznych przestępców i tak zwanych elementów aspołecznych)

*Zgodnie z zaleceniami Raoula Hilberga, w tabeli podano liczby najpewniejsze, nawet jeśli są niższe od liczb najbardziej prawdopodobnych – rzeczywista liczba ofiar jest wciąż przedmiotem badań.

OFIARY ŻYDOWSKIE WEDŁUG MIEJSCA I OKOLICZNOŚCI ŚMIERCI

Kompleks Auschwitz (w tym Birkenau, Monowitz i podobozy)

Około miliona

Treblinka II

Około 925 tysięcy

Bełżec

434 508

Sobibór

Co najmniej 167 tysięcy

Chełmno nad Nerem (Culmhof)

156 tysięcy – 172 tysiące

Majdanek

60 tysięcy – 80 tysięcy

Egzekucje przez rozstrzelanie w różnych miejscach w centralnej i południowej Polsce okupowanej przez Niemcy (w Generalnym Gubernatorstwie)

Co najmniej 200 tysięcy

Egzekucje przez rozstrzelanie w zachodniej Polsce przyłączonej do Niemiec (dystrykt Wartherland)

Co najmniej 20 tysięcy

Śmierć w innych miejscach określanych przez Niemców jako obozy koncentracyjne

Co najmniej 150 tysięcy

Egzekucje przez rozstrzelanie oraz gazowanie w ciężarówkach w setkach miejscowości na obszarze Związku Radzieckiego okupowanym przez Niemców

Ponad 2 miliony

Egzekucje przez rozstrzelanie na obszarze Związku Radzieckiego (Żydzi niemieccy, austriaccy i czescy deportowani do ZSRR)

Około 55 tysięcy

Egzekucje przez rozstrzelanie oraz gazowanie w ciężarówkach w Serbii

Co najmniej 15 tysięcy

Rozstrzelani lub torturowani na śmierć w Chorwacji za rządów ustaszy

23 tysiące – 25 tysięcy

Zgony w gettach

Ponad 800 tysięcy

Inne*

Co najmniej 500 tysięcy

*Kategoria „Inne” obejmuje na przykład osoby rozstrzelane w Polsce w latach 1939-1940; rzeczywistych i domniemanych członków ruchu oporu zabitych w Jugosławii, Grecji, Włoszech, Francji i Belgii; członków batalionów pracy na Węgrzech; osoby zabite podczas operacji antysemickich w Niemczech i Austrii przed wojną; te zabite przez Żelazną Gwardię w Rumunii w latach 1940-1941; te, które zginęły podczas „marszów śmierci”, czyli podczas ewakuacji obozów koncentracyjnych i obozów pracy w ostatnim półroczu drugiej wojny światowej. Obejmuje także osoby, które się ukrywały i zostały wykryte, a następnie zabite w Polsce, Serbii i innych krajach europejskich okupowanych przez Niemców. Źródło: United States Holocaust Memorial Museum.

1 Ze względu na obecność w polskim piśmiennictwie terminu „Zagłada”, który jest nieomal synonimem „Szoa” zdecydowano się w niniejszym tłumaczeniu na wymienne stosowanie tych terminów.

POSTĘP I BARBARZYŃSTWO: NAJWAŻNIEJSZE DATY

ZDOBYCZE DOBY OŚWIECENIA

1689 (Wielka Brytania) Bill of Rights (Deklaracja praw).

1751-1772 (Francja) Denis Diderot, Jean Le Rond d’Alembert (red.), Wielka encyklopedia francuska.

1781 (Niemcy) Immanuel Kant, Krytyka czystego rozumu.

1783 (Niemcy) Premiera sztuki Natan mędrzec Gottholda Ephraima Lessinga.

1789 (Francja) Deklaracja praw człowieka i obywatela.

1791 (Francja) Uchwalenie ustawy nadającej Żydom francuskie obywatelstwo. W Cinq mémoires sur l’instruction publique (Pięć rozpraw o szkolnictwie publicznym) Nicolas de Condorcet utrzymuje, że społeczeństwo winne jest ludowi publiczne szkolnictwo.

1801 (Wielka Brytania) Zakaz pracy dla dzieci poniżej ósmego roku życia.

1819 (Francja) Przemówienie Benjamina Constanta De la liberté des Anciens comparée à celle des Modernes (O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością nowożytnych).

1822 (Niemcy) Wilhelm von Humboldt, O powstawaniu form gramatycznych i ich wpływie na rozwój idei.

1828 (Francja) Nadzór nad szkolnictwem publicznym obejmuje samodzielne ministerstwo.

1833 (Wielka Brytania) Parlament uchwala Abolition Bill, który wprowadza stopniowe znoszenie niewolnictwa.

1835 (Francja) Alexis de Tocqueville, O demokracji w Ameryce.

1841 (Francja) Uchwalenie ustawy o pracy dzieci. Wprowadza ona zakaz zatrudniania dzieci poniżej ósmego roku życia oraz ograniczenia ich pracy w nocy i niedziele.

1847 (Austro-Węgry) Ignaz Philipp Semmelweis wskazuje na konieczność mycia rąk przez lekarzy, by kobiety nie umierały po porodzie.

1848 (Francja) Przedszkola zastępują salles d’asile w roli miejsc opieki nad małymi dziećmi z niższych warstw społecznych. Z inicjatywy Victora Schoelchera zostaje uchwalony dekret o abolicji niewolnictwa. Adolphe Crémieux jest pierwszym Żydem w dziejach Francji, będącym członkiem rządu. (Wielka Brytania) Powstaje pierwsze Ministerstwo Zdrowia Publicznego. (Włochy) Statut albertyński proklamuje równość praw dla Żydów.

1853 (Niemcy) W Prusach Kodeks pracy dzieci ustala minimalny wiek do zatrudnienia na dziesięć lat i maksymalny czas pracy dzieci na sześć godzin dziennie plus trzy godziny nauki szkolnej.

1859 (Wielka Brytania) John Stuart Mill, O wolności; Charles Darwin, O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego.

1864 (Francja) Uznanie prawa do strajku.

1865 (Stany Zjednoczone) W proklamacji emancypacji Abraham Lincoln wyznacza zniesienie niewolnictwa jako cel toczącej się od 1861 roku wojny secesyjnej.

1867 (Wielka Brytania) Chirurg Joseph Lister wprowadza zasadę dezynfekowania ran środkami antyseptycznymi. (Austro-Węgry) Cesarz Franciszek Józef I dokonuje emancypacji ludności żydowskiej.

1868 (Rosja) W Sankt Petersburgu dwudziestka krajów zobowiązuje się do nieużywania broni, „która by niepotrzebnie zwiększała cierpienie ludzi już niezdolnych do walki albo sprowadzała nieuchronnie ich śmierć”, co „byłoby sprzeczne z prawami ludzkości”.

1870 (Niemcy) Emancypacja ludności żydowskiej.

1881 (Francja) Ustawy Jules’a Ferry’ego (wprowadzają obowiązkowe szkolnictwo podstawowe od szóstego do trzynastego roku życia i mają kluczowe znaczenie dla zniesienia pracy dzieci). Ustawa o wolności prasy. Ludwik Pasteur opracowuje szczepienia ochronne przeciw wąglikowi. Ferdinand de Saussure rozpoczyna nauczanie w paryskiej École Pratique des Hautes Études.

1883 (Niemcy) Robert Koch odkrywa przecinkowca cholery.

1884 (Francja) Uznanie prawa do zrzeszania się w związkach zawodowych.

1898 (Francja) Émile Zola, list do Prezydenta Republiki J’accuse (Oskarżam).

1899 (Holandia) Międzynarodowa konferencja pokojowa w Hadze. Sygnatariusze konwencji zobowiązują się do przestrzegania zakazu „zrzucania pocisków i środków wybuchowych z balonów lub innymi podobnymi nowymi sposobami” oraz „używania pocisków, których jedynym zadaniem jest rozprzestrzenianie gazów duszących lub trujących”. (Austro-Węgry) Sigmund Freud, Objaśnianie marzeń sennych.

1901 (Francja) Trzecia Republika przyznaje obywatelom „wolność zrzeszania się”.

1906 (Francja) Rehabilitacja Alfreda Dreyfusa.

1907 (Holandia) Konwencja haska ustanawia, że „ludność i strony wojujące pozostają pod opieką i władzą zasad prawa narodów”.

1915 (Niemcy) Albert Einstein składa rękopis, w którym przedstawia ogólną teorię względności.

1920 (Wielka Brytania) Pierwsze zebranie Ligi Narodów w Londynie.

1929 (Austria) Sigmund Freud, Dyskomfort w kulturze.

W CIENIU POSTĘPU

1781 (Szwajcaria) Johann Caspar Lavater, ojciec fizjonomiki, publikuje Physiognomische Fragmente, zur Beförderung der Menschenkenntniss und Menschenliebe1.

1849 (Francja) Narodziny zootechniki, która awansuje przyszłego hodowcę do rangi inżyniera „żywej materii”, posługującego się metodą „selekcji”.

1855 (Francja) Joseph Arthur de Gobineau, Essai sur l’inégalité des races humaines (Szkice o nierówności ras ludzkich).

1857 (Francja) Bénédict Augustin Morel, Traité des dégénérescences physiques, intellectuelles et morales de l’espèce humaine (Traktat o zwyrodnieniach fizycznych, intelektualnych i moralnych rodzaju ludzkiego).

1864 (Wielka Brytania) W The Principles of Biology Herbert Spencer wprowadza organicyzm do socjologii i broni selekcji najzdolniejszych.

1878 (Niemcy) Adolf Stoecker zakłada Partię Chrześcijańsko-Społeczną, pierwszą partię na bazie antyjudaizmu.

1879 (Niemcy) Dziennikarz Wilhelm Marr wymyśla słowo „antysemityzm” i zakłada Ligę Antysemitów.

1881-1884 (Rosja) Ponad sto pogromów ludności żydowskiej zainspirowanych przez carskie władze i policję.

1882 (Niemcy) Pierwszy międzynarodowy kongres antyżydowski w Dreźnie.

1883 (Wielka Brytania) Francis Galton wymyśla neologizm „eugenika” na określenie nauki ulepszania potomstwa, czyli zootechniki zastosowanej do ludzi.

1886 (Francja) Édouard Drumont, La France juive (Żydowska Francja – antysemicki pamflet).

1887 (Niemcy) Theodor Fritsch, Thatsachen zur Juden Frage, das ABC der Antisemiten (tzw. Katechizm antysemitów).

1894 (Francja) Pamflecista Gaston Méry jest pierwszym znanym autorem, który posłużył się słowem „rasistowski”. Skazanie kapitana Alfreda Dreyfusa.

1895 (Austria) Adolf Jost, Das Recht auf den Tod (Prawo do śmierci). (Niemcy) Alfred Ploetz, Die Tüchtigkeit unserer Rasse und der Schutz der Schwachen […] Grundlinien einer Rassen-Hygiene (Zarys higieny rasowej).

1897 (Hiszpania) Podczas wojny niepodległościowej na Kubie generał Valeriano Weyler y Nicolau wprowadza w życie zasadę „koncentracji” ludności cywilnej.

1899 (Niemcy) Alfred Ploetz zakłada Towarzystwo Higieny Rasowej. (Francja) Georges Vacher de Lapouge, L’Aryen. Son rôle social (Aryjczyk. Jego rola społeczna). (Wielka Brytania) Houston Stewart Chamberlain, Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts (Korzenie XIX wieku – autor wyraża przekonanie o wyższości „czystej” rasy aryjskiej w Niemczech).

1901 (Wielka Brytania) Druga wojna burska. Lord Kitchener nakazuje umieścić ludność cywilną przeciwnika w obozach koncentracyjnych. Zostaje w nich zamkniętych i maltretowanych 116 tysięcy Burów i 120 tysięcy Afrykanów.

1903(Rosja) Publikacja Protokołów mędrców Syjonu, antysemickiego fałszywego dokumentu napisanego na zlecenie Ochrany, tajnej policji cara.

1903-1906 (Rosja) Druga fala pogromów.

1904-1908 (Niemcy) W Namibii generał Lothar von Trotha wydaje pierwszy „oficjalny” rozkaz eksterminacji – ludów Herero i Namaqua.

1914 Pierwsza wojna światowa. W trzy miesiące zostają zniesione wszystkie prawa wojenne.

1915 (Turcja) W wyniku ludobójstwa ginie 1,2 miliona Ormian. (Belgia) Pod Ypres oddziały niemieckie po raz pierwszy używają masowo zabójczych gazów.

1918-1922 (Rosja) Ponad 150 tysięcy Żydów pada ofiarą pogromów podczas wojny domowej w Rosji i na Ukrainie.

1919 (Niemcy) Założenie DAP (Deutsche Arbeitspartei – Niemiecka Partia Robotników), małego, rasistowskiego, antysemickiego ugrupowania wspieranego przez ezoteryczne i pogańskie w duchu Towarzystwo Thule.

1920 (Niemcy) Adolf Hitler przekształca DAP w NSDAP (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników). Ukazuje się Die Freigabe der Vernichtung lebensunwerten Lebens (Zezwolenie na unicestwienie bezwartościowego życia), w którym to dziele Karl Binding i Alfred Hoche wzywają do eliminacji chorych umysłowo i nieuleczalnie chorych.

1925 (Niemcy) Adolf Hitler, Mein Kampf (I tom, II tom w 1926): Hitler już wspomina o gazowaniu Żydów i sterylizacji nosicieli chorób uznawanych za dziedziczne.

30 stycznia 1933 (Niemcy) Hitler zostaje kanclerzem.

20 marca 1933 (Niemcy) Otwarcie pierwszego obozu koncentracyjnego w Dachau, drugi rozpoczyna działalność 21 marca w Oranienburgu.

Kwiecień 1933 (Niemcy) Bojkot żydowskich sklepów.

Lipiec 1933 (Niemcy) Ustawa o przymusowej sterylizacji każdego osobnika, który może być nosicielem choroby genetycznej.

Sierpień 1933 (Niemcy) Zakaz pełnienia funkcji publicznych i wykonywania szeregu zawodów dla osób pochodzenia żydowskiego.

(…)

1Sztuka poznawania mężczyzn podług rysów twarzy, tłum. Krystyna Belaid, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2017 (przyp. red.)

Pogańskie źródła antyjudaizmu

„Jedna rzecz jest groźniejsza od nieprawidłowości języka opisanych przez Georges’a Bataille’a. Są nią niektóre wielkie prawidłowości językowe w dziejach”, napisał filozof i poeta Jean-Pierre Faye.

Zarodki uprzedzeń

Chcąc określić, gdzie i kiedy narodziły się i ukształtowały wszystkie antyżydowskie stereotypy, które wrosły w tkankę zachodniej kultury i przenikają ją do czasów współczesnych, trzeba cofnąć się do sporów judeo-pogańskich, w szczególności starożytnych sporów Żydów i Greków aleksandryjskich – pozwoli to jednocześnie uchwycić ich pierwotny schemat.

Niektórzy autorzy greccy cenili u Hebrajczyków, że stanowią lud „urodzonych filozofów” (Teofrast z Eresos, Hekatajos z Abdery, Hermippos ze Smyrny). Natomiast tym, co zaciemniało osąd innych autorów greckich – zarówno pisarzy erudytów (takich jak Tacyt, Juwenalis czy Seneka), jak i pospolitych polemistów i satyryków (jak Apollonios Molon, Apion czy Maneton) – były w pierwszym rzędzie zewnętrzne formy żydowskiej pobożności: odpoczynek szabasowy, interpretowany jako przejaw „lenistwa”, zakazy dotyczące pożywienia, postrzegane jako wyraz woli odróżnienia się od reszty społeczności, i oczywiście obrzezanie, wzbudzające przerażenie, bo odbierane jako okaleczenie. Wszystko, co z hellenocentrycznego punktu widzenia wyglądało u Hebrajczyków na amixia (separatyzm) i było odczytywane jako aspołeczność, a także to, co miało pozór atheotes (ateizmu, który przypisywano monoteizmowi, jako pozbawionemu politeistycznego panteonu oraz idoli) – wszystko to stało w sprzeczności z ogólnie przyjętą wizją świata i było motywem stale przewijającym się w antyżydowskiej literaturze w świecie hellenistycznym i cesarstwie rzymskim. Żydowska „obcość”, „odmienność” była zgrzytem w idealnej, pogańskiej wspólnocie i brakiem należnego jej szacunku. Zapalczywy ton, wręcz oczywista zła wola tych autorów wyrażały w swej przesadzie urażoną, a nawet obrażoną pewność co do absolutnej wyższości kultury greckiej („Właściwe jest, by Helleni rozkazywali barbarzyńcom”, pisał Eurypides) i potem łacińskiej oraz ich powołania do pełnienia dominującej roli w świecie.

Niezmienny arsenał semantyczny

Semantyczna agresywność wspomnianych autorów wobec Żydów dobitnie pokazuje, jak wielkie było to pogańskie rozżalenie. Z oczywistych niedorzeczności, w jakie obfituje ta polemiczna retoryka, obłędnych oszczerstw, kłamstw zrodzonych z jadowitej wrogości, z „bajek opowiadanych na temat Żydów”, „bezczelnie okrutnych”, jak to ujął Józef Flawiusz, ukształtowała się antyżydowska mitologia, będąca fundamentalnym schematem wszystkich późniejszych stereotypów antyżydowskich.

Karykaturalne cechy, które zarzucano Żydom, to: „kult osła”, „odwieczna uległość”, „brak ducha obywatelskiego”, „brak wielkich ludzi”, „nadużywanie ofiar ze zwierząt”, „przepisy dotyczące pożywienia”, „obrzezanie”. Piętnowano Żydów także za cechy przeciwstawne: za „tchórzostwo”, ale i „nieustraszoność i zaciekłość”; za „wyuzdanie”, ale i „surowość obyczajów”, za „spekulanctwo”, ale i „żebractwo”, za „służalczość”, ale i „wichrzycielstwo” – dobierano wady zależnie od okoliczności albo potępiano wszystkie jednocześnie. A przede wszystkim oskarżano Żydów o to, że „roznoszą i rozprzestrzeniają trąd”, „spiskują”, usiłując „pogrążyć cały świat w zamęcie”, „praktykują rytualny mord”, są „bogobójcami” i gardzą pogańskimi bóstwami. Z racji ich agresywności karykatury te jawią się notabene jako przynależne do gatunku oratorskiego szyderstwa, stylu, którego w tamtych czasach bronili jako retorycznego oręża Kwintylian czy Cyceron. Wyryły one na steli archaicznych fantazmatów schematy, gotowe formuły i pełne nienawiści utarte wyrażenia pogańskiego antyjudaizmu, tak że powstał swoisty kamień z Rosetty ponadczasowych kalumnii, które można dostosować do każdego miejsca, do każdej epoki i wszystkich okoliczności. Stały się przekazywanym ze stulecia na stulecie elementem antyżydowskiego folkloru, przenikającego kultury ludowe. Żadna z tych karykaturalnych cech nie wywodzi się z chrześcijaństwa, pierwotnie zdarzało się nawet, że były one przypisywane także chrześcijanom.

Korzenie chrześcijańskiego antyjudaizmu

Antyjudaizm sięga korzeniami do starożytnych konfliktów i rywalizacji teologicznych. Ewangelizacja ludów europejskich rozprzestrzenia go na Zachodzie i przeobraża społeczności żydowskie w obiekty zbiorowej nienawiści.

U zarania: „rodzinna” waśń

Chrześcijaństwo jest jednym z odgałęzień cywilizacji hebrajskiej, z którą wchodzi w konflikt, w miarę jak samo się rozrasta. Konflikt dotyczy centralnego elementu monoteistycznej hebrajskiej koncepcji świata: nadania Prawa, czyli zbioru przepisów i zakazów ustalonych przez jedynego Boga, regulujących zachowania ludzi, aby wzajemnie się nie zniszczyli. Konflikt dotyczy także oczekiwania na Mesjasza, przewodnika, który ma pomóc ludziom w ustanowieniu świata ostatecznego pokoju i braterstwa. Chrześcijaństwo rodzi się z przekonania, że Jezus jest tym oczekiwanym Mesjaszem („chrześcijaństwo” znaczy dokładnie „mesjanizm”, gdyż greckie christos i hebrajskie masziah