Neuronauka od podstaw. Vademecum dla terapeutów, doradców i trenerów

NEURONAUKA ‌OD ‌PODSTAW.

VADEMECUM

dla terapeutów, doradców ‌i trenerów

Adam Zemełka

WARSZAWA ‌2015

2015 Copyright by ‌Adam Zemełka. ‌Wszelkie prawa ‌zastrzeżone.

Żadna ‌część niniejszej publikacji nie ‌może ‌być ‌reprodukowana, przechowywana ‌i ‌przetwarzana jako ‌źródło ‌danych w jakiejkolwiek formie ‌zapisu bez pisemnej zgody ‌autora.

ISBN ‌978-83-934159-1-5

Rozpisani.pl – Wydawnictwo ‌Naukowe PWN ‌S.A.

ul. ‌Gottlieba Daimlera 2, ‌02-460 Warszawa

tel. 22 695-44-83, ‌email: info@rozpisani.pl

Publikacja elektroniczna

WSTĘP

Wytwory ‌ludzkiego ‌mózgu, ‌częściej ‌niż sam mózg, fascynowały ‌wszystkie cywilizacje od niepamiętnych ‌czasów. Antyczni ‌Grecy upatrywali w mózgu ‌albo centrum całego organizmu ‌(o czym ‌wspomnimy w ‌rozdziale I), albo ‌współpracujący z ‌sercem organ ochładzający ‌krew, Babilończycy choroby uznawane ‌dziś za neurologiczne ‌wiązali nie z ‌mózgiem, lecz z siłami ‌nadprzyrodzonymi (choć ich zaciekawienie ‌tymi przypadłościami ‌było znaczące), z kolei ‌Egipcjanie ‌przygotowując zwłoki do życia ‌wiecznego, usuwali mózg z ‌czaszki w przekonaniu o ‌jego ‌nieprzydatności ‌w zaświatach.

Można nie ‌bez przesady powiedzieć, ‌że zainteresowanie mózgiem osiąga ‌dziś apogeum. ‌Popularność prowadzonych nad ‌nim badań ‌oraz przenikanie ich rezultatów ‌do niezliczonych publikacji ‌(czasopism, ‌książek, stron internetowych) ‌to ogromna ‌zasługa interdyscyplinarnej dziedziny, jaką ‌jest ‌neuronauka (niekiedy stosuje się ‌zamiennie ‌termin ‌kognitywistyka, neuronauka poznawcza/kognitywna, lub ‌mniej precyzyjnie – ‌neurobiologia, choć ‌trzeba powiedzieć, ‌że pomiędzy wspomnianymi ‌specjalnościami ‌istnieją ‌subtelne różnice).

Podstawowa znajomość ‌biologicznego ‌podłoża stanów ‌emocjonalnych ‌i uczuciowych, zaburzeń kondycji psychicznej czy też procesów uczenia się i adaptacji, wydaje się szczególnie istotna w zawodach związanych z szeroko rozumianą pomocą psychologiczną i wspieraniem rozwoju osobistego człowieka. Pozwala ona zarówno samym specjalistom, jak i klientom/pacjentom zrozumieć, że wszelkie smutki i radości, mechanizmy reagowania, dysfunkcje i talenty, znajdują swoje wytłumaczenie w przebogatym świecie ich układu nerwowego.

Pomysł na napisanie tej pracy wypłynął z poczucia potrzeby publikacji, w której zainteresowany Czytelnik znajdzie zwięźle przedstawione i możliwie przystępnie zsyntetyzowane informacje wstępne, dzięki czemu lektura takich autorów jak Damasio, Gazzaniga, Pinker czy LeDoux nie będzie wymagała dodatkowo szukania definicji niezrozumiałych pojęć czy zjawisk. Ze względu na czysto popularyzatorski charakter Vademecum świadomie zrezygnowałem z aparatu krytycznego. Jak wspomniałem, praca ta nie jest pracą naukową. Wiele zagadnień, które wydają się istotne z punktu widzenia neuronauki zostało celowo pominiętych. Uznałem bowiem, że zwięzłość i syntetyczność wymagają szczególnej selekcji materiału, pominąłem zatem problemy, które wydały się mniej związane z praktyką szeroko rozumianego wsparcia i rozwoju osobistego człowieka.

Przygotowując to krótkie wprowadzenie korzystałem przede wszystkim z opracowań wymienionych w rozdziale XI oraz w bibliografii. Nie prezentuję tu żadnych swoich autorskich badań, prawdę mówiąc mam raczej zacięcie „opowiadacza” niż eksperymentatora.

Podtytuł sugeruje, że adresatami tej pracy są przede wszystkim osoby zajmujące się pracą z drugim człowiekiem. Istotnie bowiem, odczuwam głęboką potrzebę popularyzowania tej podstawowej wiedzy w możliwie szerokich kręgach osób wykonujących tego rodzaju zawody lub do nich się sposobiące, by potrafiły choć najprościejuzasadnić biologiczne podłoże procesów, przez które przeprowadzają osoby dążące do określonych zmian w swoim życiu.

Na koniec pozostaje mi poprosić łaskawego Czytelnika, by w przypadku, gdy cokolwiek z prezentowanej przeze mnie treści pozostawałoby niejasnym, potraktował to jako zachętę do własnego zgłębiania tematu.

Autor

Rysunek 1. Przekrój mózgu z ważniejszymi strukturami (wykaz źródeł wszystkich rysunków wykorzystanych w niniejszej publikacji znajduje się w części zatytułowanej Źródła ilustracji, zamieszczonej na końcu opracowania)

ROZDZIAŁ I

ZAJRZEĆ POD
CZASZKĘ

– CZYLI DZIEJE NEURONAUKI W PIGUŁCE

Za pierwszego
neurobadacza w historii można uznać Alkmajona. Zapewne
większość słyszy to imię po raz pierwszy. Z całą pewnością nie wspominano
o nim w szkole, a i na studiach (nawet psychologicznych czy historycznych)
mogło nie być okazji. Jednym z powodów tej zasłony milczenia jest
szczątkowość informacji, jakie na jego temat przetrwały. Żył
prawdopodobnie na przełomie VII i VI w. p.n.e. w greckim mieście Krotona i
zasłynął ze stwierdzenia, które można potraktować jako motto do całej
współczesnej nauki o mózgu: „Ze wszystkich organów w człowieku, mózg ma największą moc”. Z dzisiejszej perspektywy wydaje się to oczywiste, jednak
2500 lat temu wcale takie nie było. Większość pierwszych filozofów uważała
raczej serce za najważniejszy organ w ludzkim ciele. A i dziś w potocznej
mowie (oraz w świadomości wielu ludzi) serce zdaje się grać
pierwsze skrzypce, kiedy chodzi o uczucia, emocje czy więzi.

STAROŻYTNOŚĆ

 VII w. p.n.e. – Alkmajon z Krotony uznaje mózg
za organ centralny w ludzkim ciele

 V/IV w. p.n.e. – Hippokrates („ojciec
medycyny”) uważa, że w mózgu mają swoje źródło najcięższe choroby
(zwłaszcza padaczka, nazywana przez Greków „świętą chorobą” z uwagi na
przekonanie o jej boskim pochodzeniu)

 IV w. p.n.e. – Arystoteles twierdzi, że to nie
mózg, a serce stanowi centrum organizmu. Zadanie mózgu ogranicza do
ochładzania krwi

 IV w. p.n.e. – Herofilos, grecki anatom
działający w egipskiej Aleksandrii (wówczas nad Nilem rządzili Grecy)
dzieli nerwy obwodowe (czyli te, które oplatają ludzkie ciało) na czuciowe
i ruchowe

 IV w. p.n.e. – Erasistratos, grecki anatom
również działający w Aleksandrii (i znający się z Herofilosem) dzieli
ludzkie mózgowie na część większą (mózg) oraz mniejszą (móżdżek). Uważa
ponadto, że ilość bruzd w korze mózgowej świadczy o poziomie intelektu

 II w. n.e. – Galen, rzymski anatom, opatrując
(a czasem podobno też torturując) gladiatorów odkrywa płyn
mózgowo-rdzeniowy, uznając, że jest on siedliskiem duszy (zwanej przez
niego pneumą)

Nie dziwmy się, że średniowiecze nie przynosi
szczególnych odkryć w zakresie badań nad mózgiem. W czasie
światopoglądowej dominacji religii zakazywano sekcji zwłok (ze względu na
ich świętość), a padaczkę uważano chętniej za rodzaj nawiedzenia aniżeli
chorobę. Prawdziwą rewolucję przynoszą czasy nowożytne.

Rysunek 2. Hippokrates

NOWOŻYTNOŚĆ

XVI w. – Andreas Vesalius, flamandzki anatom,
odrzuca twierdzenia Galena i powtarza za Hippokratesem, że centrum
organizmu stanowi mózg

XVII w. – Thomas Willis, angielski lekarz,
wykładający w Oksfordzie, lokuje w móżdżku źródło automatycznych,
„zwierzęcych” odruchów. Twierdzenie to jest bliskie współczesnemu
rozumieniu zadań tego organu, do których należy m.in. koordynacja ruchowa
(choć najnowsze badania łączą móżdżek również z bardziej złożonymi procesami)

XVIII w. – Luigi Galvani, lekarz i filozof z
Bolonii, twierdzi (błędnie), że wszystkie ludzkie tkanki zawierają
potencjał elektryczny. Jednak dzięki temu ustaleniu naukowcy przyjrzeli
się baczniej elektryczności mózgu

XIX w. – Paul Broca, francuski chirurg,
umiejscawia ośrodek mowy w przedniej części lewego płata skroniowego

XIX w. – Carl Wernicke, niemiecki psychiatra,
lokalizuje ośrodek odpowiadający za rozumienie mowy w tylnej części lewego
płata skroniowego

XIX w. – Camillo Golgi, włoski lekarz patolog,
dowodzi, że ludzki mózg nie jest jednolitą masą, lecz składa się z
drobnych włókienek

XIX w. – Ramon y Cajal, hiszpański anatom,
dzięki specjalnemu barwieniu preparatów wyodrębnia komórki nerwowe,
dostrzegając synapsy (wraz z Golgim otrzymał w 1906 roku Nagrodę Nobla)

Rysunek 3. Paul Broca

WSPÓŁCZESNOŚĆ

Lata 20. XX w. – Otto Loewi, austriacki
farmakolog, odkrywa istnienie neuroprzekaźników

Lata 40. XX w. – Donald Hebb, kanadyjski
psycholog, przekonuje, że uczenie się jest wynikiem powstawania połączeń
między neuronami oraz ich wzmacniania

Lata 70. XX w. – Paul MacLean, amerykański
lekarz, opisuje trójwarstwową budowę mózgu, nazywając poszczególne piętra,
od najstarszego poczynając: mózgiem gadów (pień mózgu),
mózgiem starych ssaków (układ limbiczny), mózgiem nowych ssaków (kora
mózgowa)

Lata 70. XX w. – dynamiczny rozwój technik
obrazowania mózgu

1990-2000 – „Dekada Mózgu” ogłoszona przez
prezydenta USA George’a Busha Seniora

Lata 90. – pojawienie się Prozacu („tabletki
szczęścia”) i rozwój nieotępiających środków psychofarmakologicznych (tzw.
grupa leków SSRI) przeciw zaburzeniom depresyjnym

2012-2022 – „Dekada Umysłu” ogłoszona w
manifeście badaczy z amerykańskiego George Mason University

ROZDZIAŁ II

CO JEST CZYM

– CZYLI RÓŻNE DZIEDZINY ZAINTERESOWANE
MÓZGIEM

Neuronauka to polski odpowiednik angielskiego neuroscience (który pojawił się w latach 60. XX w.), tj. dziedziny
zajmującej się badaniem układu nerwowego człowieka, w szczególności pod
kątem ludzkich zachowań, funkcji poznawczych i uczenia się. Czasem używa
się terminu kognitywistyka, pochodzącego od ang. cognitive neuroscience. Nazwę tę w latach 70. XX w. zaproponował Michael Gazzaniga (jeden z czołowych współczesnych neurobadaczy), który
zadanie tej dyscypliny określił jako poszukiwanie odpowiedzi na pytanie
„Jak mózg tworzy umysł?”. Kognitywistykę można
studiować na kilku polskich uczelniach w ramach studiów pierwszego i
drugiego stopnia.

Nim przejdziemy do samego mózgu, warto wspomnieć o
kilku innych dziedzinach zainteresowanych ludzkim mózgiem oraz dzielących
je różnicach.

Neurologia:

specjalizacja lekarska, zajmująca się
schorzeniami układu nerwowego człowieka, takimi jak choroba Alzheimera,
choroba Parkinsona, padaczka, migrena i in.

aby zostać neurologiem należy ukończyć studia
medyczne (5 lat + 1 rok stażu), a następnie odbyć specjalizację z tego
zakresu (min. 5 lat)

Psychiatria:

specjalizacja lekarska, zajmująca się leczeniem
zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, zespoły lękowe czy
schizofrenia

aby zostać psychiatrą należy ukończyć studia
medyczne (5 lat + 1 rok stażu), a następnie odbyć specjalizację z tego
zakresu (min. 5 lat)

Psychologia:

nauka społeczna, zajmująca się badaniem
ludzkiej psychiki, zachowania człowieka i jego interakcji z otoczeniem

aby zostać psychologiem trzeba ukończyć
5-letnie studia magisterskie z tego zakresu (lub od niedawna dwustopniowe
studia w systemie bolońskim 3+2) oraz odbyć podyplomowy staż trwający 12
miesięcy

Psychoterapia:

zbiorcza nazwa kanonu metod leczących lub
wspomagających leczenie zaburzeń psychicznych człowieka

aby zostać psychoterapeutą należy ukończyć
specjalistyczne 4-letnie (ok. 1000 godzin) studium (rekomendowane przez
Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Polskie Towarzystwo Psychiatryczne lub
inne profesjonalne ciało) w wybranym nurcie (np. poznawczo-behawioralnym,
Gestalt, systemowym itd.)

obowiązkiem przyszłego psychoterapeuty jest
odbycie własnej psychoterapii oraz praca pod nadzorem superwizora

Coaching / doradztwo / trening psychologiczny:

metody wspierania rozwoju osobistego człowieka

podstawowa różnica pomiędzy psychoterapią a
wspomnianymi metodami polega na tym, że nie zajmują się one leczeniem,
lecz wspieraniem rozwoju osób zdrowych

aby zostać coachem / doradcą / trenerem należy
ukończyć studia z tego zakresu lub profesjonalne kursy akredytowane przez
uznane instytucje (np. International Coach Federation, International
Association of Coaching, International Society for Coaching Psychology,
Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Polska Federacja Psychoterapii i in.)

Rysunek 4. Dyscypliny
zainteresowane ludzkim mózgiem

Dwa fundamentalne „neuro” procesy

Neurogeneza – proces powstawania nowych komórek
nerwowych:

przez długi czas sądzono, że nie zachodzi on u
osób dorosłych

w latach 60. XX wieku badania Josepha Altmana
dowiodły, że do powstawania nowych komórek dochodzi także u dorosłych
osobników (szczurów)

w latach 90. dzięki badaniom Petera Erikssona
odkrycie to zostało potwierdzone w odniesieniu do ludzi

w 2000 r. zespół pod kierownictwem Eleanor A.
Maguire po przeprowadzeniu badań na londyńskich taksówkarzach wykazał, że
pod wpływem aktywnego uczenia się (nowych, skomplikowanych tras) przybywało komórek w strukturze
hipokampa badanych

Neuroplastyczność – zdolność neuronów do tworzenia
nowych połączeń: