Ciężkie figury w akcji

Ciężkie figury w akcji

Jakow Damski

Tłumaczenie: Jan Piński

Copyright © 2016 by Wydawnictwo RM

Original English title: The Heavy Pieces in Action first published 1997 by Cadogan Books plc. All rights reserved

This edition is published by arrangement with Gloucester Publishers plc, Northburgh House, 10 Northburgh Street, London, EC1V 0AT

Wydawnictwo RM, 03-808 Warszawa, ul. Mińska 25 rm@rm.com.pl www.rm.com.pl

Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy.

Wszystkie nazwy handlowe i towarów występujące w niniejszej publikacji są znakami towarowymi zastrzeżonymi lub nazwami zastrzeżonymi odpowiednich firm odnośnych właścicieli.

Wydawnictwo RM dołożyło wszelkich starań, aby zapewnić najwyższą jakość tej książce, jednakże nikomu nie udziela żadnej rękojmi ani gwarancji. Wydawnictwo RM nie jest w żadnym przypadku odpowiedzialne za jakąkolwiek szkodę będącą następstwem korzystania z informacji zawartych w niniejszej publikacji, nawet jeśli Wydawnictwo RM zostało zawiadomione o możliwości wystąpienia szkód.

ISBN 978-83-7243-453-1 ISBN 978-83-7773-659-3 (e-Pub) ISBN 978-83-7773-660-9 (mobi) ISBN 978-83-7773-776-7 (pdf)

Redaktor prowadzący: Justyna MrowiecRedakcja: Bartosz DziałoszyńskiKorekta: Krystyna KnapProjekt graficzny okładki: Grażyna JędrzejecKoordynacja produkcji wersji elektronicznej: Tomasz ZajbtOpracowanie wersji elektronicznej: Marcin FabijańskiWeryfikacja wersji elektronicznej: Justyna Mrowiec

W razie trudności z zakupem tej książki prosimy o kontakt z wydawnictwem: rm@rm.com.pl

Spis treści

Wstęp

1. Magistrale szachowych działań wojennych

Zadania 1-2

2. Śmiertelne linie

Ostatni szereg

Siódma linia

Szturmowanie murów fortecy

Zadania 3-7

3. Taktyka odciągania uwagi

Zadania 8-14

4. Różne typy koordynacji

Zadania 15-21

5. Królewskie polowanie

Bezpośrednie poświęcenia

Pionki odgrywają decydującą rolę

Zadania 22-28

6. Ruch złą wieżą

Dwa w jednym

Trudny wybór

Kiedy jest z czego wybierać

Znaj swoje miejsce

Rutynowy ruch wieżą

W taktycznej bitwie

Wybierając „złą wieżę”

Zadania 29-49

Rozwiązania zadań

Przypisy

Wstęp

W szachach pojęcia takie jak wzajemny związek, wzajemne wsparcie lub „celowe ustawienie bojowych sił, podporządkowane określonemu planowi” (tak zdefiniowana jest koordynacja w rosyjskim „Szachowym słowniku”), pojawiły się prawdopodobnie wcześniej niż inne podstawowe reguły strategicznej walki. Współdziałanie jest bowiem naturalnym elementem szachów. Nawet wszechmogący hetman nie może bez wsparcia dać mata osamotnionemu królowi przeciwnika. Najbardziej kategorycznie konieczność ogólnego, wręcz globalnego współdziałania określił S. Tarrasch: „Jedna figura stoi źle, cała partia jest zła”…

Co więcej, w szachach pojęcie współdziałania jest rozumiane bardzo szeroko. Dotyczy także przypadków, gdy działania różnych figur nie dublują się, tylko wzajemnie się uzupełniają. Dlatego za idealne uchodzi współdziałanie hetmana i skoczka. Jeżeli te figury są harmonijnie ustawione, to szczególnie w końcówce trudno odeprzeć ich atak.

Jeden typ współpracy odgrywa w szachach szczególną rolę. To współdziałanie ciężkich figur. Idealnie ustawione na szachownicy w początkowej fazie partii, właśnie one często grają ostatnie akordy „szachowej symfonii”. To właśnie od ich działań, częściej niż od działań innych figur zależy wynik partii.

Cele, które łączą „pomysły” hetmana i wieży, a także sposoby osiągnięcia owych celów są dość zróżnicowane i raczej nie istnieje jeden pojedynek, w którym wszystkie one miałyby miejsce. Dla przykładu przyjrzyjmy się partii Kotow–Steiner (Groningen 1946), w której przeciwnicy zademonstrowali całą gamę chwytów w walce ciężkich figur.

O takiej figurze jak czarny goniec można tylko marzyć. Jednak czarne bez wahania go wymieniają. Rzecz w tym, że w powstałej końcówce z ciężkimi figurami wszystkie atuty należą do czarnych (lepsza koordynacja figur, lepsza pionkowa struktura) i postronne figury są im niepotrzebne.

31. … G:f3

32. W:f3 b4

Pierwsza typowa sytuacja. Wykorzystując związanie, czarne przy pomocy pionka zdobywają przewagę materialną. W przypadku 33. c4 zadecydowałby inny motyw: schwytanie białego hetmana przez czarne wieże na 1. i 2. linii: 33. …W:c4! 34. W:b3 W:c1+ 35. Kf2 W8c2 36. Ke2 W:d2+ 37. K:d2 Wa1 38. W:b4 W:a5 i końcówka wieżowa z przewagą pionka jest łatwo wygrana dla czarnych.

33. f5

Najlepsza szansa, a przy okazji jeszcze jeden chwyt: dzięki ofierze pionka otwiera się linia (w tym przypadku diagonala c1-h6) do ataku, a dokładniej do kontrataku.

33. … e:f5

34. Wh3 Kg8

Jeżeli czarne broniłyby się przy pomocy 34. …h5, to w tym przypadku miałby miejsce kolejny (już czwarty!) typowy chwyt: ofiara wieży 35. W:h5 rozbijająca pionkową osłonę króla i czarne musiałyby w niedoczasie rozpracować dość długi wartiant: 35. …g:h5 36. Hg5+ Kf8 37. Hh6+ Ke8 38. We1+ Kd7 39. Hf6 We8! 40. H:f5+ Kd8 41. Hf6+ Wee7 42. Hd6+ Ke8 43. W:e7+ W:e7 44. Hb8+ Kd7 45. Hb7+ Ke6 46. Hc6+ Kf5 47. Hf3+ Kg6 i szachowanie będzie trwać już do końca partii.

35. Hh6 f6

36. c4 Hb2

37. He3

Odejście 37. Wd1 tylko dawało czarnym kolejne tempo 37. …Hc2, po którym pionek b maszeruje prosto po buławę hetmańską.

37. … Kg7?

Za pomocą typowego chwytu – odciągnięcia 37. …We7! czarne mogły wygrać natychmiast: 38. H:e7 H:c1+ 39. Kf2 Hc2+ i biały król nie ma dobrego ruchu. Jeżeli 40. Kg1 Hd1+ 41. Kf2 H:d4+, 40. Kf1 H:c4+, 40. Ke3 Hc3+ lub 40. Kf3 Hd3+. Nie ratuje również 40. Ke1 He4+ 41. H:e4 f:e4 42. c5 Wd8 i białe tracą drugiego pionka.

38. c5?

Białe rewanżują się błędem, po którym wszystko jest już jasne. Grając 38. We1, białe zachowywały pewne szanse na remis, dzięki centralnym pionkom i, co najważniejsze, dzięki możliwości wtargnięcia na siódmą linię. To również kolejny typowy chwyt: opanowanie otwartej linii byłoby korzystne dla białych.

38. … We8!

Z jednoruchowym opóźnieniem czarne przeprowadzają odciągające uderzenie.

39. Hh6+ Kg8

40. Wd1 Wce7

41. Hd2

Nie ratowało 41. Hc1 H:c1 42. W:c1 We1+ 43. W:e1 W:e1+ 44. Kf2 Wd1 i pionek d4 ginie, gdyż 45. Ke3 jest zupełnie złe, z uwagi na 45. …b3.

41. … We1+

Jeszcze jedno typowe „ogłoszenie” współpracy: wtargnięcie na pierwszą linię połączone z odciągnięciem broniącej figury – wieży d1.

42. W:e1

Jeszcze gorsze było 42. H:e1 W:e1+ 43. W:e1 H:d4+ z następnym 44. …Hc5.

42…. H:d2

43. W:e8+ Kf7

44. Whe3 H:d4

45. W8e7+

Drugą wieżą białe dałyby mata. Niestety jest ona… związana.

45. … Kf8

46. We8+ Kg7

47. Kh1 f4

48. W3e7+ Kh6

49. c6 Hc5

50. h4

Co dalej? Na 50. c7 nastąpi 50. …Hc1+ 51. We1 H:c7.

50. … H:c6

51. Wh8 Kh5

52. Wh:h7+ Kg4

I chociaż partia trwała jeszcze 20 ruchów, czarne bez szczególnych kłopotów zrealizowały przewagę materialną.

Takim, a także nieco innym typowym dla ciężkich figur chwytom poświęcona jest ta książka. Powinna ona (w każdym razie taką nadzieję ma autor) pomóc przyswoić Czytelnikowi te kontury pozycji i te sytuacje, w których harmonijne działanie hetmana i wieży może przynieść sukces.

1. Magistrale szachowych działań wojennych

„Wojna to komunikacja”. W tym aforyzmie Napoleon wcale nie przecenia znaczenia dróg dla szybkiego przerzucania wojsk, dla manewrowania rezerwami i koncentracji sił przed generalnym natarciem.

Wszystko to może być odniesione do szachów. To właśnie możliwość szybkiego i efektywnego przemieszczania się figur stanowi o ich realnej, a nie nominalnej wartości, charakterystycznej dla konkretnego typu pozycji. Nie przypadkiem w teorii debiutów jest dużo wariantów, w których białe oddają na przykład wieżę a1 za gońca wyprowadzonego na g7 i wcale nie odczuwają dyskomfortu.

Jednak wystarczy, aby wieże wyszły zza pleców pionków i usadowiły się na „własnych” magistralach, otwartych i półotwartych liniach, a ich wartość wzrośnie niepomiernie.

Siłę nacisku wieży na półotwartych liniach znakomicie ilustruje następująca pozycja z partii Chandler–Karpow (Bath 1983).

Na pierwszy rzut oka białe stoją dobrze, gdyż po 21. …S:g3+ (wtrącenie 21. …a:b5 22. a:b5 i teraz 22. …e4! dałoby białym dodatkowe możliwości 23. Sfe5 i 23. Ge5+ związane z faktem, że goniec a7 jest niebroniony, chociaż nie zmieniało oceny pozycji) 22. f:g3 Sb8 23. Se3 z następnym d3-d4 otrzymują szansę wykorzystania słabości wokół króla przeciwnika. W rzeczywistości zadecyduje nacisk czarnych figur w centrum. Znaczącą rolę odegra duży potencjał zmobilizowanych już wież.

21. … e4!

22. Se3

22. d:e4 jest niemożliwe, gdyż skoczek c4 zostałby bez obrony. Białe nie mają czasu, aby zlikwidować jego czarnego kolegę na c6.

22. … G:e3

23. f:e3

Również teraz nie można bić na e3 hetmanem, gdyż po 23. …e:f3 czarne wieże ponownie atakują najsilniejszą figurę przeciwnika.

23. … S:g3+

24. h:g3 e:f3

25. b:c6 W:e3!

Jak widzicie, decydujące słowo należało jednak do wieży! Groźba 26. …We2 zmusza białe do pogodzenia się ze stratą pionka.

26. H:e3 f:g2+

27. Kh2 g:f1=S+

28. W:f1 H:c6

i czarne wkrótce wygrały.

W partii Kowalew–Dimitrow (olimpiada w Moskwie 1994) białe mogą natychmiast zająć otwartą linię, ale po 20. Ha1 H:a1 21. W:a1 Sc8 22. Wa8 Kd7 nie otrzymują żadnych realnych korzyści. Dlatego wybierają podobny plan, tyle że pozwalający zachować hetmany.

20. Hh5! Sf5

Czarne chciałaby zrobić roszadę, ale to jest praktycznie niemożliwe, gdyż nastąpi g2-g4 i f4-f5 z rozstrzygającym atakiem białych.

21. Gb4 Ha4

22. Wb1 Kd7

23. Hd1

Białe grożą przejęciem linii a i wtargnięciem przez nią do obozu czarnych. Jednocześnie białe zamierzają zdobyć pionka b6, tak aby nie dopuścić przy tej operacji do wymiany wież. Na przykład: 23. …Wa8 24. g4 Sfe7 (po 24. …Sfh4 25. f4 połączonym z Hf1 i f4-f5 czarne zostaną zaatakowane) 25. G:e7 S:e7 26. W:b6 Ha7 27. Hb1.

23. … Hc6

24. g4 Sfe7

25. Hf3 Wf8

26. Wa1

Przywiązując czarną wieżę do pionka f7, białe wykonały pierwszą część planu. Następną jest inwazja.

26. … Hb7

27. Sf4 S:f4

28. H:f4 Kc6

Czarne są praktycznie zmuszone do czekania na swój los. Nie mają żadnej kontrgry, a co więcej, nie mają również żadnego wróżącego sukces obronnego manewru.

29. h4 Hd7

30. Ke2 Kb7

31. Hc1 Wd8

Niestety, czarne nie mogą rywalizować o otwartą linię: 31. …Wa8? 32. W:a8 K:a8 33. Ha3+.

32. Ha3 Sg6

32…Sc8 prowadziło do mata po 33. Ha3+ itd.

33. Ha6+ Kc6

34. Wa5!

Grozi mat 35. Wc5 i czarne poddały się.

Znaczenie dominacji ciężkich figur na otwartych liniach przejrzyście pokazuje pozycja z partii Botwinnik–Sorokin (7. Mistrzostwa ZSRR, 1931). Prosty i praktycznie forsowny wariant 15. Se5 G:h4 16. H:h5 He7 17. S:d7 G:d7 18. W:d7 G:f2+ 19. K:f2+ H:d7 daje białym przewagę materialną równą jednemu pionkowi, jednak białe prawidłowo oceniły siłę wieży na linii d i chcą osiągnąć więcej.

15. G:e7! H:e7

16. Wd2 Sb6

17. Wad1 Hc5

18. Ga2 Sf6

19. e4 e5

W przeciwnym razie białe same zagrają e4-e5 i czarne zostaną zduszone.

20. He3! H:e3

Wymuszone, gdyż na 20. …Hc7 białe mają 21. S:e5.

21. f:e3 Gg4

22. a5 Sc8

Białe zdobyły linię d. Teraz zaczyna się walka o pola, których opanowanie pozwoli wtargnąć do obozu czarnych.

23. Wc1 G:f3

Jeżeli czarne broniłyby pionka e przy pomocy 23. …We8, to po 24. h3 Ge6 25. G:e6 W:e6 26. Wd8+ nie mogłyby uniknąć strat materialnych.

24. g:f3 Se7

25. Sd5

Wymiana tylko jednego z czarnych skoczków pozwala białym opanować 7. linię.

25. … Sc6

26. S:f6+ g:f6

27. Wd7

Białe nie martwią się o los pionka a5, gdyż ich druga wieża znajdzie się na c7 i pionek f7 zostanie zdobyty.

27. … Wab8

28. Kf2!

Nieoczekiwana współpraca wież! Grozi 29. Wg1+ i król zostanie odciągnięty od pionka f7.

28. …S:a5 29. Wcc7 Wbc8 30. W:f7 W:c7 31. W:c7+ Kh8 32. Gd5 b5 33. b3 i białe po „aresztowaniu” króla na h8 i skoczka na a5 doprowadziły swoją pozycyjną przewagę do logicznego zakończenia.

Ten przykład można uważać za ilustrację reguły, a nie wyjątku, dlatego że solidne opanowanie jedynej otwartej linii ciężkimi figurami praktycznie zawsze gwarantuje sukces. Oto jak prosto białe wykorzystały tę okoliczność w partii Lundin–Janowski (Groningen 1946)

21. We1 Wf7

22. Hd5 Hf8

23. We6 We8

24. Wae1 W:e6

25. W:e6 Hd8

Jeżeli czarne próbowałyby uniknąć strat materialnych (groziło 26. He4 27. We8) za pomocą 25. …g6, to ich król zostałby zaatakowany po 26. h4.

26. He4

Przegrupowanie zostało zakończone. Wieża ustawiona jest przed hetmanem i czarne nie są w stanie zapobiec wtargnięciu do swojego obozu.

26. … Hd7

27. We8+ Wf8

28. We7 Hf5

Po 28. …Ha4 29. Hd4 Wf7 30. Hd5 białe wygrywają natychmiast, a po 28. …Hd8 najszybciej decyduje 29. f5, gdyż nie można zapobiec f5-f6.

29. H:f5 W:f5

30. W:c7

Białe mają pionka więcej i lepszą pozycję. Po czterdziestym ruchu czarne poddały się.

W partii Spiridonow–Krogius (Soczi 1973) czarne mogły szybko i efektownie wygrać zajmując otwartą linię. Współczynnik ataku[1] zwiększało w sposób decydujący 23. …Wc8! (w partii zagrano 23. …W:e4?!) 24. He5 Hh3 25. Wg1 Hg2+! 26. W:g2 We1+ (lub 26. …Wc1+, w tym przypadku nie ma to żadnej różnicy) 27. Wg1 W:g1+ 28. K:g1 Wc1 mat.

Jeżeli biały hetman utrzymałby kontrolę nad polem e1 – 24. Ha5, to tym samym przestawałby atakować skoczka f4 i wygrywało wówczas 24. …Hh3 25. Wg1 W:e4 wykorzystujące związanie pionka f3.

Przy zajmowaniu otwartych linii ciężkimi figurami obowiązuje zasada „Wieże (lub wieża) z przodu, hetman z tyłu”. Szczegółowe wyjaśnienia nie są konieczne. Oczywiste jest, że najpierw maszerują mniej cenne jednostki. Po wtargnięciu do obozu przeciwnika wieża często zajmuje pole, które ze znacznie lepszym efektem mógłby zająć hetman. Dlatego często spotykanym chwytem w ataku jest ofiara wieży w celu zwolnienia tego pola.

Współczynnik ataku to w uproszczeniu stosunek sił atakujących króla przeciwnika do sił broniących. Wartość bierek liczy się w tradycyjny sposób (pionek –1 pkt, lekka figura – 3 pkt., wieża – 4,5 pkt., hetman – 9 pkt.) – przypis tłum.

W partii Fischer–Spasski (Belgrad 1992) miało miejsce otwarcie linii, jej zajęcie i decydujący atak oparty właśnie na tym chwycie.

22. g6 Gf6

23. g:h7+ Kh8

Z nadzieją na znalezienie bezpiecznego schronienia pod ochroną wrogiego pionka.

24. Gg5!

Główny obrońca pionka g7 zostaje usunięty. Inwazji po linii g nie można już zatrzymać.

24. … He7

25. Wg3 G:g5

26. W:g5 Hf6

Próba wprowadzenia do obrony wieży z g8 (po 26. …K:h7) pozwoliłaby białym zwiększyć współczynnik ataku za pomocą 27. f4 z groźbą 28. f5 i następnym h5-h6.

27. Whg1 H:f3

Nie pozwala białemu hetmanowi zająć pola g2.

28. W:g7 Hf6

Groził już mat: 29. Wg8+ W:g8 30. h:g8=H+ W:g8 31. Hh6.

29. h6 a4

30. b3

Niekonieczne, ale technicznie dobre zagranie. Czarne są skazane na bierne czekanie na swój los.

30. … a:b3

31. a:b3 Wfd8

32. Hg2 Wf8

33. Wg8+ K:h7

34. Wg7+ Kh8

35. h7!

Czarne poddały się. Po 35. …Hh6 (groziło 36. Wg8+ K:h7 37. Wh1+) nie były w stanie zapobiec nieuniknionemu zwolnieniu pola g7 – 36. Wg8+ K:h7 37. Hg7+! H:g7 38. W8:g7+ Kh6 39. W7g3 z nieuchronnym matem w następnym ruchu.

W partii Kotow–Keres (Budapeszt, Turniej Pretendentów, 1950) białe właśnie zdobyły jakość i mogłyby spokojnie zrealizować przewagę materialną po wymianie hetmanów. Czarny król jednak cały czas jest zagrożony. Dzięki poświęceniu wieży białe zwalniają dla hetmana pole e7 i otrzymują decydujący atak.

30. W:c7+! Kb5

Po 30. …K:c7 31. He7+ czarne albo dostają mata – 31. …Kc6 32. Hd7, albo rozstają się z hetmanem – 31. …Kc8 32. Wf1.

31. He7 a5

32. Hd7+ Ka6

33. Wb1

Czarne poddały się, gdyż nie ma zadowalającej obrony przed matem danym przez hetmana na b5 – 33. …S:a3 34. W:b6+ i 35. Hc6 mat lub 33. …He8 34. Wa7+ i 35. H:e8.

Trzeba szczególnie zaznaczyć, że wieża nie tylko zwolniła miejsce hetmanowi, ale również zniszczyła pionkową osłonę wrogiego króla (w tym przypadku z tyłu). Ten przykład można uważać za typowy. Wieża zostaje ofiarowana, a hetman i druga wieża kontynuują atak.

Gdyby w partii Bertok–Tołusz (Drużynowe Mistrzostwa Europy, Wiedeń/Baden 1957) młody wówczas jugosłowiański zawodnik nie zapomniał o tym, to zagrałby 35. Hd7+ Wf7 (w innym przypadku król nie może uciec od szachowania) 36. Hd5 i po wymianie hetmanów białe mają możliwość manewru h2-h3, Kh2, g3-g4 i Kg3, po którym nie są już zagrożone.

Jednak białe postanowiły zapobiec wtargnięciu wieży na e1 i przegrały bardzo szybko.

35. Hb4? W:f2!

36. Hc3+

Białe dostawały mata zarówno po 36. W:f2 Hb1+ 37. Wf1 f2+ 38. Kg2 He4+, jak i po 36. K:f2 H:d4+.

36. … Kg6

37. We1 We2

38. Kf1 f2!

Białe poddały się.

Możliwość takiego „odskoku” wieży zostaje czasem przeoczona nawet przez szachistów doskonale obeznanych z taktyką.

W partii Kotow–Smysłow (Budapeszt, Turniej Pretendentów, 1950) pozycja czarnych wygląda nie za dobrze. Białe wieże, które wtargnęły na linię h, wcześniej czy później przy wsparciu hetmana i innych figur zamatują czarnego króla. Jednak jak pokazała partia, decydujące uderzenie trzeba było przygotować przy pomocy 39. Gd3 z groźbą 40. Se7 Wg7 (40. …H:e7 41. W:h7+ S:h7 42. Hh5 Wg7 43. G:h7 prowadzi do mata) 41. G:h7 W:h7 42. W:h7+ S:h7 43. W:h7+ (43. Hh5 jest również możliwe) 43. …K:h7 44. Hh5+ Kg7 45. Sf5+ z matem. Nie jest jasne, jak czarne mogłyby temu zapobiec, bo na 39. …Gd8 nastąpi 40. Sd6 z atakiem na punkt h7.

Natychmiastowa kombinacja białych została udaremniona.

39. W:h7+? S:h7

40. Hh5 Hg8

41. Se7 W:g2+

42. Kf3

Czyżby wszystko było w porządku? Czarny hetman jest atakowany i grozi mat na h7…

42. … Wf2+!!

Czarna wieża ustępuje miejsca hetmanowi, przy okazji zmuszając białego króla do opuszczenia „schronu przeciwbombowego”. Białe poddały się, gdyż po 43. K:f2 Wb2+ dostają mata.

W tym przypadku Gribanow–Łukasik (Pietropawłowsk Kamczacki 1984) znany nam już chwyt „otworzenia drogi hetmanowi” skomplikowany jest przez fakt, iż czarne mają możliwość wyboru odpowiedzi (co prawda niezbyt dużego).

19. Wa8+! G:a8

Zupełnie proste byłoby zadanie białych po 19…K:a8 – dałyby mata na a7.

20. Ha1 Kb7

21. Ha7+ Kc6

22. b7

Gra mogła trwać o ruch krócej. Po 22. Ha6 nie ma obrony przed dwoma matami: 23. b7 i 23. G:b5.

22. … He6

Pozwala zakończyć partię tak jak w zadaniach, podczas gdy 22. …G:b7 prowadziło „prosto” do mata – 23. Ha5 z następnym szachem na b5.

23. b8=S+ W:b8

24. H:c7 mat

W partii Heemsoth–Heisenbutter (Niemcy Zachodnie 1958) ten chwyt był jeszcze trudniejszy. Po pierwsze przez to, że drogę hetmana do pola g7 blokują dwie czarne wieże, po drugie – atak czarnych po linii c wygląda bardzo groźnie. Nawet w takim przypadku można jednak rozwiązać ten problem.

1. Wc5!!

Jedna z wież z tempem oczyściła drogę hetmanowi, jednocześnie broniąc punktu c2. Druga chce, według znanego nam schematu, z tempem (szachem) bić na h7.

1. … Se8

Jedyna, ale niewystarczająca obrona.

2. W:c4 W:c4

3. K:b2

i czarne wkrótce się poddały.

Tutaj (Wennerstorm–Garam, partia korespondencyjna 1973) czarne wręcz muszą przepuścić do przodu wieżę, gdyż na 1. …Hg7 białe odpowiedzą 2. Wg1 z wymianami, a przecież czarne mają figurę mniej. Na 1. …Wg7 białe przygotowały odpowiedź 2. He1 i po 2. …Wag8 3. Hf2 czarne wieże nie mają żadnych pól na otwartej linii.

1. … Wg2!!

Znakomity pomysł! Wieża włącza się do ataku wygrywając tempo, gdyż na 2. K:g2 nastąpi 2. …H:h4 z nieuchronnym przemieszczeniem wieży na g8. Oprócz tego grozi 2. …Wag8 i na 3. He1 Hg7 z matem na g3.

2. Wg1

Jedyna możliwość zapobieżenia zdwojeniu i potrojeniu czarnych ciężkich figur na otwartej linii. Okazuje się jednak, że czarne mają zapasowy cel – pionka h4.

2. …Wh2+!! 3. K:h2 H:h4+ 4. Kg2 Wg8+ 5. Gg4 (jeżeli 5. Kf1, to e3 z nieuchronnym matem) 5. …W:g4+ 6. H:g4 H:g4+ i po kilku ruchach białe poddały się.

Zadania 1-2

Nr 1

Czy ma znacznie to, że biała wieża kontroluje ósmą linię? Przecież mamy końcówkę…

Nr 2

Czarne mają pionka więcej i kontrolują jedną z otwartych linii. Jednak białe zajmują dwie linie inwazji na słabo chronioną pozycję czarnego króla. Czy mogą to wykorzystać, czy też…

2. Śmiertelne linie

Można powiedzieć, że sama natura szachów przeznaczyła wieże, w pierwszej kolejności, do obrony i ataku tych linii, na których na początku partii stacjonują figury. Na tym właśnie polega sens walki o otwarte linie: po ich opanowaniu nacisk „w głąb” pozycji przeciwnika rośnie tak, aby w końcu zmienić się również na nacisk również „w bok” – czyli po poziomych liniach w obozie przeciwnika. Jednak wtargnięcie na różne linie poziome ma różne cele. Na przykład może to być polowanie na króla, zdobycie paru pionków…

Tak więc w programie mamy wtargnięcie na 7. i 8. linię, wyniki tej inwazji i typowe chwyty.

Ostatni szereg

W szachach, tak jak w baśniach, monarchowie żyją na skraju świata. Ich domy to pierwsze i ostatnie rzędy szachownicy, a obce ciężkie figury to dla nich zawsze nieproszeni goście. Przy braku „furtki”[2] ciężkie figury matują. Natomiast jeżeli owa „furtka” jest niedomknięta, to atak z tyłu wygania króla spod osłony „pionkowej tarczy” na pastwę losu.

W partii Fontein–Euwe (Amsterdam 1939) pierwsza linia wygląda na solidnie bronioną. Oczywiście hetman na a5 zajmuje złą pozycję, ale po tym jak czarne stracą czas na odejście wieży, białe zdążą zorganizować mu powrót do własnego obozu.

Problem białych polega na tym, że czarna wieża „ucieka do przodu” i pozbawia białego króla jedynego obrońcy.

1. … Wc1!!

2. W:c1

Niestety nie ma innych możliwości. Na 2. Wb1 czarne zbiją hetmanem wieżę na f1. Teraz następuje standardowy koniec:

2. … Hd1+

3. W:d1 W:d1x mat

W partii Łowcki–Tartakower (Jurata 1937) czarne figury są harmonijnie ustawione na diagonali a6-f1 i linii f. Wycelowane są w pole f1. Jeżeli uda się odegnać białego króla od tego pola, to słabość pierwszej linii stanie się oczywista. Wszystko czego trzeba, to precyzja przy zdążaniu do celu.

1. … Hc5+

2. Kh1 Hc4

3. Kg1 Hd4+

4. Kh1

„Schodkami” czarny hetman zmierza do miejsca, w którym zada decydujące uderzenie. Teraz pozostaje problem odciągnięcia hetmana z pierwszej linii. Aby to osiągnąć, trzeba zastosować podwójne uderzenie – zaatakować jednocześnie pierwszą linię i białą wieżę.

4. … He4!

Na razie jeszcze nie można 4. …He3?? 5. H:e3 Wf1+ 6. Hg1; 4. …Hd2 5. W:e5, ani 4. …Hf4 5. h4.

5. Hc1

Na 5. Hd1 mogłoby nastąpić 5. …Hf4, ponieważ 5. Hg1 He2 prowadzi do straty hetmana przez białe.

5. … Hd3

6. Kg1 Hd4+

7. Kh1 Hd2!

Białe poddały się. Tracą wieżę albo dostaną mata.

W 11. partii meczu o mistrzostwo świata Capablanca–Alechin (Buenos Aires 1927) decydującym o wyniku partii elementem ponownie okazała się niewystarczająca obrona pozycji króla i atak prowadzony z pierwszej linii.

60. … Wd8!

61. a6 Hf1!

Z groźbą, że na 62. a7 nastąpi 62. …W d2 63. W:d2 H:c4 64. a8=Hc:d2 i czarne wypromują drugiego hetmana.

62. He4 Wd2

63. W:d2 c:d2

64. a7 d1=H

65. a8=H Hg1+

66. Kh3 Hdf1+

i na ruch przed matem (67. Hg2 Hh1) białe poddały się.

Znacznie bardziej ukryta była słabość ostatniej linii w partii Kramer–Najdorf (Nowy Jork 1949).

W rzeczy samej biały król ma lufcik dzięki polu f2. Co więcej, trudno zauważyć motywy wtargnięcia na pierwszą linię. One jednak istnieją. Te motywy to przecięcie się „spojrzeń” wieży e8 i hetmana (z h4) na polu e1.

Nawiasem mówiąc, gdyby nie było tego znaczącego, ale trudnego do odkrycia elementu, pozycja byłaby mniej więcej równa, gdyż grozi wymiana niebezpiecznego, białopolowego gońca czarnych.

20. … Sf2!!

21. S:c6

Okazuje się, że 21. K:f2 jest niemożliwe, z uwagi na 21. …Hh4+ 22. Kf1 Gb5+ 23. Kg1 We1+ z matem (oto on, punkt przecięcia się „spojrzeń”). Także po 21. Wf1 G:f3 równie złe są wszystkie odpowiedzi: 22. W:f2 We1+ 23. Wf1 d3! z nieuchronnym szachem gońcem na d4, 22. g:f3 Sh3+! 23. Kh1 We2 z decydującym atakiem, jak też 22. K:f2 Hh4+! z szybkim matem.

21. … S:d1!

Nieprzyjemna niespodzianka: pole f2 wcale nie pełni roli wywietrznika, więc hetmana nie można zbić z uwagi na 22. …We1 mat! W efekcie białe straciły jakość.

22. Gd2 b:c6

23. W:d1 d3

i czarne łatwo wygrały.

Dzięki interesującemu uderzeniu wygrały białe w partii Poługajewski–Psachis (50. Mistrzostwa ZSRR 1983) często spotykany „pojedynek o ostatnią linię”.

28. Wab1 H:b1

29. W:b1 a2

30. H:b3 a1=H

Tak więc słaba jest zarówno pierwsza linia, jak i ósma… Na dodatek nie można dokonać wymarzonego wtargnięcia 31. Hb8+, gdyż w nierealnym scenariuszu 31. …W:b8 32. W:b8+ (!!??) biały król dostanie mata jako pierwszy. Na dodatek czarny hetman aktualnie jest nietykalny.

31. g4!

Teraz jednak wszystko jest w porządku. Hetman jest pod biciem, podobnie jak pionek f5 i przy okazji grozi mat na b8.

31. … He5

32. f4 Hd6

Lub 32. …Hf6 33. Hb8+ Hf8 34. H:f8+ W:f8 35. g:f5 i białe również mają dwa pionki więcej (35. …W:f5? 36. Wb8+).

33. g:f5 Wf8

Jeżeli tylko czarne zdołałyby napaść na „półodsłoniętego” białego króla hetmanem i wieżą! Jednak wieża jest zmuszona bronić pola f6. W innym przypadku białe przygotują i przeprowadzą f5-f6, po czym zaczną prześladowania czarnego króla.

34. Wd1 Hc5

35. Wd5 Hc1+

36. Kg2 h6

37. Hd3

W jaki zwarty sposób stoją białe figury!

37. … Hb2+

38. Kg3 Hc1

39. e4 Kh7

40. e5 Hg1+

41. Kh3 h5

Może białe przeoczą mata na g4…

42. f6+ Kh6

43. Hg3 Hf1

44. Kh4 g:f6

45. e:f6

Dwóch matów w jednym posunięciu można uniknąć tylko… przez poddanie partii.

Ta pozycja powstała po ostrej potyczce w partii Geller–Tukmakow (50. Mistrzostwa ZSRR, 1983). Można powiedzieć, że oba króle stoją „gorzej” i oba mogą być zaatakowane, szczególnie przez ciężkie figury.

31. … Wc4

32. Wd8+ Kh7

33. Gd4

Białe siły są już trochę bardziej aktywne.

33. … Wc6

Rozpoczyna podchody do pola e4, aby wznowić atak na pionka h4.

34. Hb8 We6??

Biała bateria na ostatniej linii jest tak groźna, że należało ją „przepołowić” za pomocą wymiany 34. …Hc7+, z remisem gwarantowanym dla obu stron. Teraz prześladowania czarnego króla zostaną zakończone jako pierwsze.

35. Wh8+ Kg6

36. Hg3+ Kh5

37. Hg5 mat

Klasyczny przykład demonstrujący rentgenowski[3] potencjał wieży, która w sposób paradoksalny związała pionka h6 – od tyłu.

Białe jednakowo precyzyjnie przeprowadziły atak z tyłu w partii Sawon–Toizape (Podolsk 1992).

1. Hd6 Wf7

2. Hb8

Grozi mat w trzech posunięciach: 3. Wg8+ Kh6 4. Wh8+ Wh7 5. Hf8 mat. Na razie czarnym udało się obronić „matowe” pola.

2. … Ha3

3. Wh8!

Grozi jeszcze jeden mat!

3. … f5

4. H:e5+ Wf6

5. He8!

5. Wc8 Hd6 6. Wc7+ Kf8 7. H:d6+ W:d6 8. W:a7 również wystarczało do wygranej, ale ruch w partii po pierwsze wygrywa szybciej, a po drugie zawiera ideę czystego mata!

5. … Wf7

6. Wg8+ Kf6

7. Hc6+ Ke5

8. f4+ Kd4

9. Hc4+ Ke3

10. Hd3 mat

Siódma linia