Nasza różna Europa

Opra­co­wa­nie gra­ficz­ne:

Ja­nusz Ba­rec­ki

Ko­rek­ta:

Do­bro­sła­wa Pań­kow­ska

Co­py­ri­ght © Lu­dwik Stom­ma, War­sza­wa 2012

Co­py­ri­ght © by Wy­daw­nic­two Iskry, War­sza­wa 2012

ISBN 978-83-244-0254-0

Wy­daw­nic­two ISKRY

ul. Smol­na 11,00-375 War­sza­wa

iskry@iskry.com.pl

www.iskry­com.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Pierw­szą datą w tym swo­istym ka­len­da­rzu dzie­jo­wym jest rok 966, ostat­nią 1795. To lata Pol­ski nie­pod­le­głej i obec­nej na ma­pach Eu­ro­py. Po­zo­sta­łe daty są cał­ko­wi­cie przy­pad­ko­we i, sło­wo ho­no­ru, wy­cią­gnię­te na chy­bił tra­fił. O cóż cho­dzi­ło? Moż­na tę książ­kę czy­tać jako zbiór hi­sto­rycz­nych aneg­dot (mam na­dzie­ję, że ta­ko­wych nie za­brak­nie), ale tak­że jako pro­po­zy­cję spoj­rze­nia na kon­ty­nent na­szych przod­ków, fran­cu­skich, duń­skich, czy hisz­pań­skich… etc. Były to świa­ty nie­kie­dy bli­skie, cza­sa­mi tak od­le­głe, że po­rów­nać się ich na­wet nie da. Jak mia­ły się na przy­kład drew­nia­ne bu­dow­le Pia­stów do har­mo­nij­nych, ka­mien­nych ko­lum­nad mau­re­tań­skich w Kor­do­bie lub Gre­na­dzie? Ja­kiż pro­cent Po­la­ków za­in­te­re­su­je abs­trak­cyj­ny sys­tem me­trycz­ny, sko­ro w sa­lo­nach mowa tyl­ko o ogro­dach, któ­re wy­bu­do­wał Szczę­sny Po­toc­ki dla swo­jej Zo­fii, a i te­mat sa­mej utra­ty nie­pod­le­gło­ści ob­cho­dzi nie­znacz­ną część spo­łe­czeń­stwa. Czy kto­kol­wiek zdał so­bie spra­wę w Rze­czy­po­spo­li­tej, że oto An­glia za­czy­na pa­no­wać nad mo­rza­mi? Jak­że to wszyst­ko było da­le­kie od świa­do­mo­ści pa­nów szlach­ty, dla któ­rych pro­ble­mem naj­wyż­szej ran­gi był spór Ra­dzi­wił­ła z Lu­bo­mir­skim, gdzie w koń­cu obaj oka­za­li się nie­ist­nie­ją­cy­mi śnie­żyn­ka­mi w za­mie­ci glo­bu. Zresz­tą wy­obraź­nia wiel­kich pa­nów wło­skich wal­czą­cych o pa­no­wa­nie nad lo­kal­ny­mi mia­sta­mi i o tron pa­pie­ski nie się­ga­ła dużo da­lej. Cóż ich mo­gły ob­cho­dzić pe­ry­pe­tie kró­lów szwedz­kich czy duń­skich, tym bar­dziej ja­cyś Ja­giel­lo­no­wie. Jak­że mało zro­zu­mia­ły wy­da­wać się może fakt, że Hen­ryk Wa­le­zjusz ucie­ka dzi­ki­mi la­sa­mi z Wa­we­lu, gdyż ko­ro­na pol­ska cią­ży mu nie tyl­ko przez pac­ta co­nven­ta, ale przez to rów­nież, co uzna­je za ciem­no­tę i nie­to­le­ran­cję dwo­ru, po­tę­pie­nie dla jego sek­su­al­nych upodo­bań i przy­zwy­cza­jeń. Hi­sto­ry­cy i li­te­ra­ci pol­scy od Ju­liu­sza Sło­wac­kie­go po Ja­ro­sła­wa Mar­ka Rym­kie­wi­cza nie chcie­li wziąć pod uwa­gę, że w pierw­szej przy­najm­niej fa­zie spra­wa Sa­mu­ela Zbo­row­skie­go nie ma żad­nych ide­olo­gicz­nych od­nie­sień. Dla kró­la Hen­ry­ka sam fakt wy­wo­ła­nia tu­mul­tu na jego zam­ku nie mógł być zma­za­ny in­a­czej niż sza­fo­tem i to­po­rem. Do tego nie do­ga­dza­ły mu zim­ne kom­na­ty za­mo­kłe wzno­szą­cą się znad Wi­sły prze­ni­kli­wą wil­go­cią.

W po­cząt­kach XIX wie­ku sa­mych państw nie­miec­kich, mię­dzy­na­ro­do­wo uzna­nych, mamy kil­ka­na­ście. Nie czu­ją się one by­najm­niej zwią­za­ne wspól­no­tą ję­zy­ka i mi­tycz­ne­go po­cho­dze­nia. Ksią­żę, przej­ścio­wo, Pa­la­ty­na­tu i Ba­wa­rii nie­na­wi­dzi Ka­ro­la-Fry­de­ry­ka z Ba­de­nii, zaś obu ich nie zno­si Fry­de­ryk III, ksią­żę Fur­sten­bur­gu. Woj­ny na­po­le­oń­skie no­szą w więk­szo­ści pod­ręcz­ni­ków wszyst­kich kon­ty­nen­tów mia­no „wo­jen eu­ro­pej­skich”. Przy­szłe woj­ny „świa­to­we”, nie umniej­sza­jąc w ni­czym ame­ry­kań­skich zma­gań na Cor­re­gi­dor, Pe­le­liu, Gu­adal­ca­nal i Oki­na­wie czy też mię­dzy­na­ro­do­wych, w tym pol­skich, wojsk Mont­go­me­ry’ego w pół­noc­nej Afry­ce, za­czy­na­ły się i osta­tecz­nie de­cy­do­wa­ły w Eu­ro­pie. Hi­sto­ria nie za­po­mni nig­dy, jak nie­ludz­kie, strasz­li­we i krwa­we były te drgaw­ki hi­sto­rii. Mia­sta pa­da­ły w gru­zy, wy­nisz­cza­no na­ro­dy, nikt już nie li­czył hek­to­li­trów krwi. We wspo­mnie­niach Guy Sa­je­ra (Za­po­mnia­ny żoł­nierz, Gdańsk 2003) mamy taki opis: wy­do­by­wa­ją­cy się z bło­ta nie­miec­ki snaj­per wi­dzi wy­grze­bu­ją­ce­go się z są­sied­nie­go leja czer­wo­no­ar­mi­stę. Pa­trzą na sie­bie i nie chce się już im strze­lać. Nie­mniej jed­nak ży­cie obu za­le­ży od tego, kto szyb­ciej na­ci­śnie cyn­giel, choć nikt tu ni­ko­go nie nie­na­wi­dzi. Trze­ba było jesz­cze kil­ku­dzie­się­ciu lat, żeby otrzą­snąć się z bło­ta i zdać so­bie spra­wę, że od Po­zna­nia do Ber­li­na rzut be­re­tem, któ­ry pa­su­je za­rów­no na po­znań­ski, jak i ber­liń­ski łeb.

An­to­ni Go­łu­biew w Bo­le­sła­wie Chro­brym opi­su­je dzie­je ro­dów nie­raz so­bie nie­życz­li­wych, za­wie­ra­ją­cych per­fid­ne i nie­szcze­re, ko­niunk­tu­ral­ne po­ro­zu­mie­nia. Woda z roz­to­pio­ne­go śnie­gu wpa­da­ła w wą­skie po­tocz­ki, te z ko­lei w stru­mie­nie, po­tem pół­rzecz­ki, wresz­cie rze­ki pły­ną­ce dum­nie do mo­rza. Taki był po­dług Go­łu­bie­wa po­czą­tek Pol­ski, ta­kie jest na pew­no po­wsta­nie Eu­ro­py. Ileż krwi spły­nę­ło, mie­sza­jąc się z wodą stru­mie­ni, za­nim mo­że­my po­wie­dzieć: Tak, to my zbu­do­wa­li­śmy kryp­ty ka­te­dry w Qu­edlin­bur­gu, Wer­sal, Kreml i Rzym. Raz by­li­śmy w sza­rym ogo­nie Eu­ro­py, nie­kie­dy na jej cze­le. Nie ma to jed­nak naj­mniej­sze­go zna­cze­nia. Bo oto jest na­resz­cie Eu­ro­pa, a my w niej, cho­ciaż ja­kie trud­ne i bo­le­sne były dzie­je… Chcę wie­rzyć, iż na­resz­cie ten wiersz An­to­nie­go Sło­nim­skie­go znaj­dzie się we wszyst­kich pod­ręcz­ni­kach od Pol­ski, po Niem­cy i Por­tu­ga­lię:

Ten, co o wła­snym kra­ju za­po­mi­na

Na wieść, jak krwią opły­wa na­ród cze­ski,

Bra­tem się czu­je Ju­go­sło­wia­ni­na,

Nor­we­giem, kie­dy cier­pi lud nor­we­ski.

Z mat­ką ży­dow­ską nad pod­bi­te syny

Schy­la się, ręce za­ła­mu­jąc ża­lem,

Gdy Mo­skal pada – czu­je się Mo­ska­lem,

Z Ukra­in­ca­mi pła­cze Ukra­iny

Ten, któ­ry wszyst­kim ser­ce swe otwie­ra,

Fran­cu­zem jest, gdy Fran­cja cier­pi, Gre­kiem –

Gdy na­ród grec­ki z gło­du umie­ra,

Ten jest z oj­czy­zny mo­jej. Jest czło­wie­kiem.

A tym­cza­sem dzia­ły się krwa­we dzie­je. Do­syć, mamy już pra­wo do na­dziei.

966

W 1840 roku Théo­phi­le Gau­tier, pi­sarz post­ro­man­tycz­ny, za na­mo­wą przy­ja­ciół wy­brał się do od­le­głej i eg­zo­tycz­nej Hisz­pa­nii. Weź­my pod uwa­gę wa­run­ki epo­ki. Po­dróż dy­li­żan­sem z Pa­ry­ża do gra­nicz­nej Bay­on­ne trwa­ła cały ty­dzień. Do Kor­do­by za­wi­tał po mie­sią­cu. Onie­mia­ły sta­nął przed ka­te­drą, któ­ra no­si­ła to mia­no z uzur­pa­cji chrze­ści­jań­skiej tyl­ko. W rze­czy­wi­sto­ści był to Wiel­ki Me­czet La Me­zqu­ita. „Wra­że­nie, ja­kie­go się do­zna­je, wcho­dząc do tego sta­ro­daw­ne­go sank­tu­arium is­la­mu, jest trud­ne do okre­śle­nia i nie ma nic wspól­ne­go z wra­że­nia­mi łą­czą­cy­mi się za­zwy­czaj z ar­chi­tek­tu­rą: je­ste­ście ra­czej skłon­ni po­my­śleć, że idzie­cie skle­pio­nym la­sem niż środ­kiem bu­dow­li; w ja­ką­kol­wiek stro­nę się ob­ró­cić, oko błą­dzi po ale­jach ko­lumn, krzy­żu­ją­cych się i bie­gną­cych w nie­skoń­czo­ność, ni­czym szpa­le­ry mar­mu­ro­wej ro­ślin­no­ści, co buj­nie wy­strze­li­ła z zie­mi; ta­jem­ni­czy pół­mrok owe­go lasu utwier­dza jesz­cze to złu­dze­nie. Me­czet ma dzie­więt­na­ście naw wzdłuż, trzy­dzie­ści sześć wszerz; ale roz­pię­tość ar­kad po­przecz­nych jest znacz­nie mniej­sza. Każ­da nawa jest zbu­do­wa­na z dwóch rzę­dów łu­ków umiesz­czo­nych je­den nad dru­gim; nie­któ­re krzy­żu­ją się i prze­pla­ta­ją jak wstąż­ki, co daje naj­oso­bliw­szy efekt. Ko­lum­ny, wszyst­kie z jed­nej bry­ły, mają za­le­d­wie dzie­sięć do dwu­na­stu stóp wy­so­ko­ści, nie li­cząc ko­rync­ko-arab­skich ka­pi­te­li, wy­kwint­nych, moc­nych, przy­po­mi­na­ją­cych ra­czej pal­mę afry­kań­ską niż akant grec­ki. Te ko­lum­ny są z rzad­kie­go mar­mu­ru, z por­fi­ru, z ja­spi­su, z zie­lo­ne­go i fio­le­to­we­go okru­chow­ca oraz in­nych cen­nych ma­te­ria­łów. (…) W cza­sach ka­li­fów osiem­set srebr­nych lamp na­peł­nio­nych aro­ma­tycz­ną oli­wą roz­wid­nia­ło dłu­gie nawy, rzu­ca­jąc lśnie­nia na por­fir i gład­ki ja­spis ko­lumn, za­wie­sza­jąc iskrę na zło­co­nych gwiaz­dach su­fi­tów i wy­do­by­wa­jąc z cie­nia krysz­ta­ło­we mo­zai­ki i wer­se­ty Ko­ra­nu wple­cio­ne w ara­be­ski i kwia­ty. Wśród tych lamp były dzwo­ny z San­tia­go de Com­po­ste­la, łup Mau­rów; od­wró­co­ne i za­wie­szo­ne u skle­pie­nia na srebr­nych łań­cu­chach, oświe­tla­ły świą­ty­nię Al­la­cha i jego pro­ro­ka, zdu­mio­ne, że z dzwo­nów ka­to­lic­kich sta­ły się lam­pa­mi mu­zuł­mań­ski­mi. Spoj­rze­nie mo­gło wów­czas biec swo­bod­nie przez dłu­gie ko­lum­na­dy aż do kwit­ną­cych drzew po­ma­rań­czo­wych i bi­ją­cych w górę fon­tann dzie­dziń­ca, wi­docz­nych w stru­mie­niu świa­tła, któ­re sta­wa­ło się jesz­cze bar­dziej olśnie­wa­ją­ce przez kon­trast z pół­mro­kiem wnę­trza” (Teo­fil Gau­tier, Po­dróż do Hisz­pa­nii, War­sza­wa 1979).

Bu­do­wie me­cze­tu w Kor­do­bie, ukoń­czo­nej w roku 966, pa­tro­no­wał ka­lif Al-Ha­kam II al-Mu­stan­sir. Jego re­al­na wła­dza się­ga­ła da­le­ko poza gra­ni­ce ka­li­fa­tu Kor­do­by. To on, mu­zuł­ma­nin, roz­strzy­gał spo­ry mię­dzy ka­to­lic­ki­mi kró­la­mi hisz­pań­skich pro­win­cji. Dzię­ki Al-Ma­qqa­rie­mu wie­my na przy­kład, jak przy­jął uda­ją­ce­go się doń z proś­bą o po­moc kró­la Le­onu, Or­do­no IV zwa­ne­go Złym (cy­tu­ję za Clau­dio San­chez-Al­bor-noz, L’Espa­gne mu­sul­ma­ne, Pa­ris 1973): „Po dwóch dniach po­by­tu we wspa­nia­le ume­blo­wa­nym pa­ła­cu [w Me­di­na­ce­li – L.S.], któ­ry mu dano na kwa­te­rę, uzy­skał Or­do­no po­zwo­le­nie na uda­nie się do Ma­dïnat az-Za­hra, gdzie ka­lif udzie­li mu au­dien­cji. Ubrał się w suk­nię z bia­łe­go je­dwa­biu, co było hoł­dem dla ko­lo­ru flag Umaj­ja­dów, za­ło­żył cze­pek zdob­ny naj­szla­chet­niej­szy­mi ka­mie­nia­mi. Spra­wu­ją­cy naj­wyż­sze sta­no­wi­ska spo­śród chrze­ści­jan w An­da­lu­zji – sę­dzia Wa­lïd ibn Khay­zo­rân z Kor­do­by i ar­cy­bi­skup To­le­do Obayd Al­lah ibn Qâsim przy­by­li pil­nie, by za­zna­jo­mić go z re­gu­ła­mi ety­kie­ty prze­strze­ga­ny­mi na dwo­rze kor­do­bań­skim, w któ­rej to kwe­stii był ka­lif bar­dzo wy­ma­ga­ją­cy. (…) We drzwiach, na znak sza­cun­ku, zdjął król Or­do­no cze­pek i zrzu­cił płaszcz. Na po­le­ce­nie mi­strza ce­re­mo­nii od­dał te­raz parę kro­ków przed sie­bie, tak że zo­ba­czyć już mógł ka­li­fa za­sia­da­ją­ce­go w to­wa­rzy­stwie swych bra­ci, szwa­grów, we­zy­rów i waż­nych urzęd­ni­ków dwor­skich. Ru­szył tedy na­przód, przy­klę­ka­jąc co chwi­la, aż zna­lazł się u stóp ka­li­fa. Ten po­dał mu rękę do uca­ło­wa­nia, po czym wska­zał miej­sce, oko­ło pięt­na­ście stóp od tro­nu, gdzie może usiąść na ła­wie po­kry­tej zło­to­gło­wiem. Wszy­scy pa­no­wie hisz­pań­scy, po przej­ściu tego sa­me­go ce­re­mo­nia­łu i uca­ło­waw­szy dłoń ka­li­fa, za­ję­li miej­sce przy swo­im kró­lu, gdzie cze­kał na nich tak­że Wa­lïd ibn Khay­zo­rân ma­ją­cy słu­żyć za tłu­ma­cza. (…)

Po dłuż­szej chwi­li ci­szy ka­lif uśmiech­nął się i po­wie­dział do kró­la: «Ra­duj się, iż przy­by­łeś tu­taj, wie­rząc w na­szą ła­skę. Bę­dzie ci ona dana w stop­niu więk­szym na­wet, niż mo­głeś się tego spo­dzie­wać». Gdy usły­szał to Or­do­no, ra­dość za­bły­sła na jego twa­rzy. Pod­niósł się, po­tem padł na ko­la­na i uca­ło­wał dy­wan, któ­ry wiódł do tro­nu. «Je­stem – rzekł – Pa­nie, Two­im, któ­ry je­steś obroń­cą wszyst­kich wie­rzą­cych w jed­ne­go Boga, nie­wol­ni­kiem. Zda­ję się na Two­ją wspa­nia­ło­myśl­ność i cno­tę, po­wie­rzam Ci sie­bie i swo­ich lu­dzi. Zro­bię wszyst­ko, cze­go­kol­wiek so­bie za­ży­czysz i słu­żyć Ci będę szcze­rze i lo­jal­nie». Ka­lif skwi­to­wał wszyst­ko krót­kim stwier­dze­niem, iż przyj­mu­je oświad­cze­nie kró­la Le­onu do wia­do­mo­ści. Od­je­chał Ordo-no Zły z na­dzie­ją w ser­cu przez wiel­kie, mu­ro­wa­ne mia­sto, za­miesz­ka­łe przez pięt­na­ście ty­się­cy ro­dzin, z któ­re­go bo­gac­twem po­rów­nać mógł­by się ewen­tu­al­nie je­dy­nie Kon­stan­ty­no­pol. Domy to­nę­ły w ogro­dach na­wad­nia­nych wodą z gór, spro­wa­dza­ną dzię­ki wier­co­nym w ska­łach tu­ne­li­kom, ka­mien­nym, ryn­nom i akwe­duk­tom, ist­nym, do dzi­siaj nie­do­ści­gnio­nym ar­cy­dzie­łom my­śli in­ży­nie­ryj­nej. Do­pie­ro gdy wró­cił do swo­je­go su­ro­we­go, choć ka­mien­nie ob­wa­ro­wa­ne­go Leon, na­pa­dły go wąt­pli­wo­ści. Zdał so­bie bo­le­śnie spra­wę, że przy ta­kiej dys­pro­por­cji cy­wi­li­za­cyj­nej jest tyl­ko ma­rio­net­ką w ka­li­fo­wych rę­kach. I nie my­lił się tym ra­zem. Wiel­cy tego świa­ta, to jed­no nig­dy nie zmie­ni­ło się w dzie­jach, do­trzy­mu­ją zo­bo­wią­zań tyl­ko wte­dy, kie­dy jest im to wy­god­ne. Dla sła­bych trak­ta­ty są tyl­ko ka­wał­kiem pa­pie­ru na pod­pał­kę. I tak oczy­wi­ście było. Już rok póź­niej, po­par­ty przez te­goż sa­me­go, ła­ska­we­go Al-Ha­ka­ma II al-Mu­stan­sir, oba­lił go ku­zyn (syn Ra­mi­ro II) San­cho I Gru­by, któ­re­go z ko­lei za­stą­pił w roku 966 Ra­mi­ro III, po­tem Ber­mu­do II, Al­fons V, Ber­mu­do III” – wszy­scy z nie­na­wist­nej mu li­nii Ra­mi­ro II. Ale są to już zbęd­ne szcze­gó­ły re­la­cjo­nu­ją­ce li-tyl­ko ka­pry­sy kor­do­bań­skich ka­li­fów. Za­pa­mię­taj­my wszak­że for­mu­łę Or­do­ne­ra: „Pa­nie, któ­ry je­steś obroń­cą wszyst­kich wie­rzą­cych w jed­ne­go Boga”. Za­pa­mię­taj­my tak­że ka­to­lic­kie­go ar­cy­bi­sku­pa To­le­do, Obay­da Al­la­ha ibn Qâsi­ma. Za­pa­mię­taj­my kor­do­bań­skie sy­na­go­gi. Nig­dy już po­tem, przez omal ty­siąc­le­cie, nie spo­tkał się świat z taką re­li­gij­ną to­le­ran­cją, czy dzi­siej­szy­mi mó­wiąc sło­wa­mi – eku­me­ni­zmem. Mo­gli ka­li­fo­wie zmie­niać kró­lów na sza­chow­ni­cy kon­flik­tów roz­drob­nio­nych pań­ste­wek Hisz­pa­nii, ich pod­da­nym zo­sta­wia­li jed­nak peł­ną wol­ność re­li­gij­ną i świa­to­po­glą­do­wą.

W tym­że roku 966, w któ­rym Al Ha­kam II go­dzi się na ob­ję­cie wła­dzy przez Ra­mi­ra III, w od­le­głej Da­nii przyj­mu­je chrzest rzą­dzą­cy tam od dwu­dzie­stu sze­ściu już lat król Ha­rald I Si­no­zę­by. Jest to wład­ca po­tęż­ny, dys­po­nu­ją­cy flo­tą pa­nu­ją­cą bez tru­du nad Bał­ty­kiem, cie­śni­na­mi wio­dą­cy­mi na Mo­rze Pół­noc­ne i kil­ku­dzie­się­cio­ma ka­mien­ny­mi zam­ka­mi. Po­li­ty­kę pro­wa­dzi per­fek­cyj­nie cy­nicz­ną. W tym sa­mym roku, w któ­rym przyj­mu­je chrzest, łą­czy się so­ju­szem z jar­lem Ha­ko­nem z Lade, któ­ry jest, jak pi­szą P.G. Fo­ote i D.M. Wil­son (Wi­kin­go­wie, War­sza­wa 1975), „sil­nym po­plecz­ni­kiem kul­tów po­gań­skich”. Cóż z tego, sko­ro przy po­mo­cy Duń­czy­ków po­ko­na on nor­we­skie­go Ha­ral­da Sza­ry Płaszcz i eks­ter­mi­nu­je jego oto­cze­nie, sta­jąc się pa­nem Nor­we­gii jako wi­ce­król duń­ski. Ha­rald Si­no­zę­by nie ma oczy­wi­ście naj­mniej­szej ocho­ty na­strę­cza­nia so­bie kło­po­tów i na­wra­ca­nia no­wych nor­we­skich pod­da­nych. To­też bez skru­pu­łów re­kru­tu­je po­gan do swo­jej ar­mii, któ­ra wkrót­ce sta­je się je­dy­ną siłą w tej czę­ści Eu­ro­py mo­gą­cą sta­wić czo­ło ce­sar­stwu, o czym gorz­ko prze­ko­na się Ot­ton II. Lu­bu­je się Ha­rald Si­no­zę­by w do­ko­na­niach mo­nu­men­tal­nych. W Ju­tlan­dii wzno­si po­mnik ku czci swo­ich ro­dzi­ców Gor­ma i Thy­ri. „Ten ogrom­ny, na wpół pi­ra­mi­dal­ny głaz z sza­re­go gra­ni­tu z czer­wo­ny­mi żył­ka­mi stoi na kró­lew­skim cmen­ta­rzu w Jel­ling. Ma on oko­ło 2,5 m wy­so­ko­ści i wy­ku­ty na jed­nej z płasz­czyzn dłu­gi na­pis ru­nicz­ny, któ­ry mówi o oko­licz­no­ściach jego ozdo­bie­nia. Po­zo­sta­łe dwie płasz­czy­zny po­kry­te są pła­sko­rzeź­ba­mi, z któ­rych jed­na przed­sta­wia po­stać Chry­stu­sa na krzy­żu, wy­rzeź­bio­ną w nie­zwy­kle wy­sty­li­zo­wa­ny spo­sób, dru­ga zaś uka­zu­je ra­czej nie­zgrab­ne­go i for­mal­nie po­trak­to­wa­ne­go lwa w splo­tach węża. (…) Ka­mień z Jel­ling jest nie tyl­ko waż­nym prze­ja­wem sty­lu Mam­men. Jego zna­cze­nie po­le­ga rów­nież na tym, że był praw­do­po­dob­nie in­spi­ra­to­rem znacz­nej ilo­ści skan­dy­naw­skich rzeźb w ka­mie­niu. We­dług za­byt­ku z Jel­ling moż­na usta­lić czas trwa­nia sty­lu Mam­men, mu­siał on bo­wiem być już roz­wi­nię­ty, kie­dy rzeź­bio­no gła­zy w la­tach osiem­dzie­sią­tych dzie­sią­te­go wie­ku.

Okre­śle­nie daty osią­gnię­cia doj­rza­ło­ści tego sty­lu na po­ło­wę wie­ku X wy­da­je się więc prze­ko­ny­wa­ją­ce. W ta­kim wy­pad­ku styl Mam­men zo­stał bez­po­śred­nio za­stą­pio­ny przez styl Rin­ge­ri­ke, któ­ry po­ja­wił się na po­cząt­ku XI wie­ku”. Dzie­sią­ty wiek i mowa już o zmie­nia­ją­cych się sty­lach w rzeź­bie i ar­chi­tek­tu­rze? Nic w tym dziw­ne­go. Za Ha­ral­dem Si­no­zę­bym stoi wszak­że pa­ro­wie­ko­wa tra­dy­cja wi­kin­gów, od­kryw­ców Is­lan­dii, Gren­lan­dii, a za­pew­ne i Ame­ry­ki. Ich duń­ska część mia­ła już w VIII wie­ku do swo­jej dys­po­zy­cji im­po­nu­ją­ce, mu­ro­wa­ne bazy w Trel­le­bor­gu, Fyr­ka­cie etc. Ko­ścio­ły w Aar­hus czy Ribe, gdzie dzia­łał be­ne­dyk­tyn świę­ty Ans­gar, po­wsta­ły już w la­tach pięć­dzie­sią­tych dzie­wią­te­go wie­ku.

Żad­ne­go po­rów­na­nia z pol­skim księ­ciem Miesz­kiem I. Wpraw­dzie przy­jął on chrzest w tym sa­mym 966 roku co Ha­rald Si­no­zę­by, a rok ten jest jed­no­cze­śnie umow­ną datą po­cząt­ków pań­stwo­wo­ści pol­skiej, ale de fac­to wy­chy­nął wła­śnie z nad­war­ciań­skich kniei. Skoń­czy­łem nie­daw­no lek­tu­rę książ­ki Te­re­sy i Ry­szar­da Kier­snow­skich Ży­cie co­dzien­ne na Po­mo­rzu wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nym, wiek X-XII (War­sza­wa 1970). Jest w tym ty­tu­le za­war­te swo­iste świa­dec­two pol­skiej świa­do­mo­ści dzie­jów. W roku 2009 by­łem re­cen­zen­tem pra­cy dok­tor­skiej Po­lki Mo­ni­ki Sia­my, przed­sta­wio­nej na Uni­wer­sy­te­cie Gre­no­ble III. Roz­pra­wa pod ty­tu­łem Mi­to­lo­gia chrze­ści­jań­ska w Pol­sce wcze­sne­go śre­dnio­wie­cza. Przy­kład świę­te­go Woj­cie­cha była rze­czy­wi­ście zna­ko­mi­ta. Z wiel­ką przy­jem­no­ścią, oprócz naj­wyż­szych ocen, uchwa­li­li­śmy dla au­tor­ki spe­cjal­ne wy­róż­nie­nie i wnio­sek o pu­bli­ka­cję jej dok­to­ra­tu. Wąt­pli­wo­ści wzbu­dził tyl­ko ty­tuł, co zresz­tą do­ty­czy­ło­by rów­nież książ­ki Kier­snow­skich, gdy­by obie mia­ły być tłu­ma­czo­ne na Za­cho­dzie. „Wcze­sne śre­dnio­wie­cze” to bo­wiem dla Fran­cu­za, Niem­ca, Hisz­pa­na czy Wło­cha wie­ki V do IX, po­tem mamy już do czy­nie­nia ze śre­dnio­wie­czem, jak go zwał, tak zwał, „środ­ko­wym”, „wła­ści­wym”, „doj­rza­łym”. To, co dla Po­la­ka jest po­cząt­kiem, dla nich jest cią­giem dal­szym. Do­pie­ro w tym mo­men­cie zmie­rzyć moż­na do­bit­nie i do­sad­nie, co jest nie­sły­cha­nie waż­ne, choć nie za­wsze wy­star­cza­ją­co po­strze­ga­ne, opóź­nie­nie kul­tu­ry pol­skiej na are­nie eu­ro­pej­skiej. Kor­do­ba ka­li­fa Al-Ha­ka­ma II wy­prze­dza­ła ją o czte­ry wie­ki przy­najm­niej, Da­nia Ha­ral­da Si­no­zę­be­go o dwa lub pół­to­ra wie­ku. Ha­rald zdą­żył jesz­cze wsko­czyć do wa­go­nu hi­sto­rii dru­giej kla­sy, pań­stwo Miesz­ka w ostat­niej chwi­li do od­jeż­dża­ją­cej przy­cze­py. To jed­nak też był ogrom­ny suk­ces za­rów­no Da­nii i Pol­ski, jak i pa­pie­stwa udzie­la­ją­ce­go kon­se­kwent­nie po­mo­cy dla pra­cy mi­syj­nej w Eu­ro­pie pół­noc­nej i pół­noc­no-wschod­niej. Nie­ste­ty, chrzest dwóch ma­ją­cych co­raz więk­sze zna­cze­nie państw nie mógł ucie­szyć pa­pie­ża Jana XIII (Jana z Na­rni). Ten klu­czo­wy aku­rat i sym­bo­licz­ny rok spę­dził on bo­wiem, za­mknię­ty przez bun­tow­ni­ków z naj­bliż­sze­go oto­cze­nia, w zim­nym, wię­zien­nym lo­chu. O co po­szło? Jan XIII na­le­żał do ide­ali­stów bio­rą­cych do­słow­nie li­te­rę pra­wa ko­ściel­ne­go i tak zwa­ne­go ob­ja­wie­nia. Le­d­wo wło­żył tia­rę na gło­wę, już ka­zał po­ścić w Wiel­ki Post i wszyst­kie świę­ta, wtrą­cał się w ży­cie ro­dzin­ne wy­znaw­ców, przy­wo­ły­wał mi­tycz­ne „pra­wo na­tu­ral­ne”, po­tę­piał, na­ka­zy­wał, wy­kli­nał. Spo­wo­do­wa­ło to spon­ta­nicz­ny bunt spo­łe­czeń­stwa, któ­re wpraw­dzie uczęsz­cza­ło na msze, pła­ci­ło Rzy­mo­wi dzie­się­ci­ny, opła­ca­ło kosz­tow­ne pro­ce­sje, chcia­ło jed­nak mieć pra­wo do spo­koj­ne­go ży­cia po­dług re­guł może nie­uświę­co­nych, zgod­nych za to ze zdro­wym roz­sąd­kiem. Z po­mo­cą po­śpie­szył i uwol­nił pa­pie­ża z ka­za­ma­tów ce­sarz Ot­ton I. Oczy­wi­ście w imię pry­ma­tu ojca świę­te­go, pra­wo­wier­no­ści i czte­rech ewan­ge­lii. Tyle, że w po­li­ty­ce jest za­wsze coś za coś. Od roku 966 aż do koń­ca pon­ty­fi­ka­tu w 972 stał się pa­pież Jan XIII, a póź­niej rów­nież jego na­stęp­ca Be­ne­dykt VI, ma­rio­net­ką w rę­kach ce­sa­rza Ot­to­na. Jed­nak nie na dłu­go. Kie­dy tyl­ko umrze po­tęż­ny pro­tek­tor, Be­ne­dykt VI zo­sta­nie oba­lo­ny, uwię­zio­ny w Zam­ku Świę­te­go Anio­ła, a wresz­cie udu­szo­ny na roz­kaz swo­je­go na­stęp­cy, po­cząt­ko­wo anty-pa­pie­ża, Bo­ni­fa­ce­go VII, któ­ry zdą­żył już otruć in­ne­go swo­je­go ry­wa­la Jana XIV. Sam, w lo­gicz­nym cią­gu dzie­jów, jak pi­sze Ru­dolf Fi­scher Wol­l­pert (Lek­sy­kon pa­pie­ży, Kra­ków 1990), zo­stał za­mor­do­wa­ny rok po śmier­ci Jana XIV. „Ścią­gnął na sie­bie nie­na­wiść wszyst­kich, rów­nież swo­ich krew­nych; jego zwło­ki prze­bi­to włócz­nia­mi, wle­czo­no przez uli­ce mia­sta i po­rzu­co­no na ryn­ku”. Za­iste nie była naj­bez­piecz­niej­sza na prze­ło­mie X i XI wie­ku ta ekle­zja­stycz­na rzym­ska i du­chow­na po­sa­da. W świe­cie opi­sy­wa­nym dziś chęt­nie jako ule­gły wo­bec Ko­ścio­ła i wie­rzą­cy bez­kry­tycz­nie w jego dok­try­nę, w rze­czy­wi­sto­ści jaką taką wier­ność do­gma­tom i au­to­ry­te­to­wi Rzy­mu wy­mu­szać mu­sia­ły na­jem­ne mie­cze. Nie pod­wa­ża to w ni­czym słusz­no­ści dzia­łań Miesz­ka I czy Ha­ral­da Si­no­zę­be­go, gdyż ce­sar­ska po­tę­ga oka­za­ła się mi­li­tar­nie i cy­wi­li­za­cyj­nie sil­niej­sza od wszel­kich kon­ku­ren­cyj­nych opcji. Sta­nę­li więc po pro­stu, w czym nie ma żad­nej me­ta­fi­zy­ki, na ba­ry­ka­dzie po stro­nie zwy­cięz­ców. Tym bar­dziej że je­dy­ny po­ten­cjal­ny kon­ku­rent – ce­sar­stwo wschod­nio­rzym­skie, czy jak kto woli Bi­zan­cjum – osła­bio­ne nie­ustan­ny­mi, we­wnętrz­ny­mi wal­ka­mi o wła­dzę, za­czy­na co­raz bar­dziej za­skle­piać się w so­bie. Po śmier­ci Ro­ma­na II (syna Kon­stan­ty­na VII) rzą­dy przy­własz­czył so­bie w 963 roku na­czel­ny do­wód­ca wojsk Ni­ce­for Fo­kas. Teo­re­tycz­nie miał on re­spek­to­wać pra­wa sy­nów Ro­ma­na – Kon­stan­ty­na i Ba­zy­le­go, w rze­czy­wi­sto­ści jed­nak nie miał naj­mniej­szej ocho­ty dzie­lić się wła­dzą. W cią­gu paru lat po­tra­fił tak sko­rum­po­wać apa­rat ad­mi­ni­stra­cyj­ny, że kie­dy zo­stał za­mor­do­wa­ny, na tron, za­miast pra­wo­wi­tych pre­ten­den­tów, wstą­pił jego sio­strze­niec Jan Tzi­mi­skes. Do­pie­ro przed­wcze­sna, na­tu­ral­na zresz­tą śmierć Jana uto­ro­wa­ła dro­gę do wła­dzy pra­wo­wi­te­mu spad­ko­bier­cy, Ba­zy­le­mu II Buł­ga­ro­bój­cy, któ­ry rzą­dził póź­niej przez czter­dzie­ści dzie­więć lat, co daje mu miej­sce w trzy­dzie­st­ce naj­dłu­żej pa­nu­ją­cych wład­ców eu­ro­pej­skich wszech cza­sów. Sam przy­do­mek świad­czy, iż był on ce­sa­rzem eks­pan­syw­nym, ma­ją­cym im­pe­rial­ną wi­zję Bi­zan­cjum. Był to już jed­nak ła­bę­dzi śpiew ce­sar­stwa. Od chwi­li jego śmier­ci, po­mi­mo kil­ku jesz­cze spo­ra­dycz­nych zry­wów, stan po­sia­da­nia Bi­zan­cjum za­czy­na się kur­czyć, słab­nie też jego pro­mie­nio­wa­nie kul­tu­ral­ne. Hi­sto­ryk prze­ko­nu­je się raz jesz­cze, że ty­sią­ce wspa­nia­łych bu­dow­li, bi­blio­te­ki, uczel­nie, któ­re, gdy­by je oglą­da­li Miesz­ko I czy Ha­rald Si­no­zę­by, przy­pra­wi­ły­by ich o za­wrót gło­wy, nie mó­wiąc o nie­moż­li­wo­ści zro­zu­mie­nia ję­zy­ka prze­ra­sta­ją­cych ich o wiek bi­zan­tyj­skich in­te­lek­tu­ali­stów, nie mia­ły żad­ne­go zna­cze­nia wo­bec siły pię­ści, czy­li w tym przy­pad­ku rzym­sko-ger­mań­skie­go mie­cza. Na­wet to ra­cjo­nal­ne wy­da­wa­ło­by się prze­ko­na­nie, że cy­wi­li­za­cje wyż­sze asy­mi­lu­ją niż­sze, oka­zu­je się na­gle zu­peł­nie złud­ne.

Słab­ną­ce ce­sar­stwo wschod­nie szu­ka roz­pacz­li­wie so­jusz­ni­ków. Znaj­du­je ich na Rusi ki­jow­skiej, któ­ra wła­śnie, po­dob­nie jak Pol­ska Miesz­ka I, w tym sa­mym cza­sie wkra­cza ener­gicz­nie na kar­ty hi­sto­rii. W la­tach 964-965 wład­ca Ki­jo­wa Świę­to­sław pro­wa­dzi zwy­cię­skie woj­ny z ży­dow­ską lud­no­ścią Cha­za­rii, wy­pie­ra­jąc swych prze­ciw­ni­ków z ziem nad­woł­żań­skich i czę­ścio­wo znad gór­ne­go Donu. Bar­dzo skom­pli­ko­wa­ne są te ży­dow­sko-cha­zar­skie dzie­je. Pi­sze Lew Gu­mi­low (Od Rusi do Ro­sji, War­sza­wa 2004): „Zda­wa­ło­by się, że po­win­no na­stą­pić wy­mie­sza­nie się Cha­za­rów z Ży­da­mi. Ale nic z tego. (…) Za Ży­dów uwa­ża­no wszyst­kie dzie­ci Ży­dó­wek, nie­za­leż­nie od tego, kim byli ich oj­co­wie. Cha­za­ro­wie zaś, jak wszyst­kie na­ro­dy eu­ra­zja­tyc­kie, ród wy­wo­dzi­li od ojca. Te róż­ne tra­dy­cje nie po­zwa­la­ły na wy­mie­sza­nie się dwóch na­ro­dów (et­no­sów), róż­ni­ca zaś mię­dzy nimi po­le­ga­ła na tym, że dzie­ci Cha­za­rek i dzie­ci Ży­dó­wek były in­a­czej uczo­ne. Na­uczy­ciel ra­bin nie przyj­mo­wał do szko­ły dziec­ka, je­że­li nie było ono Ży­dem, to zna­czy je­że­li jego mat­ka była Cha­zar­ką lub ko­bie­tą Pie­czyn­gów. Oj­ciec uczył ta­kie dziec­ko sam, ale oczy­wi­ście go­rzej niż uczo­no w che­drze. Tak utrwa­li­ły się dwa róż­ne ste­reo­ty­py za­cho­wań. Wła­śnie ta róż­ni­ca okre­śli­ła róż­ne losy dwóch na­ro­dów: Ży­dów i Cha­za­rów”. Ten nie­co an­ty­se­mic­ki wy­wód (ale jak wi­dać ro­syj­ski an­ty­se­mi­tyzm ma po­nad­ty­siąc­let­nią tra­dy­cję) pod­da­ny zo­stał ostrej kry­ty­ce przez wie­lu hi­sto­ry­ków. Fak­tem jest bo­wiem, że wspól­ną re­li­gią Cha­za­rów i Ży­dów był ju­da­izm, a pierw­sze do­ku­men­ty cha­zar­skie­go pi­śmien­nic­twa, po­cho­dzą­ce z po­ło­wy X wie­ku li­sty kró­la Jó­ze­fa do emi­ra Kor­do­by Abd ar-Rah­ma­na III, na­pi­sa­ne są w ję­zy­ku i al­fa­be­cie he­braj­skim. Moż­na więc, przy­pusz­cza­ją prze­ciw­ni­cy Gu­mi­lo­wa, po­czy­ty­wać Ży­dów i Cha­za­rów za jed­ność. Do­da­je­my do tego tych, któ­rzy Ży­dów wschod­nio­eu­ro­pej­skich zgo­ła od Cha­za­rów wy­wo­dzą, czy też ak­tu­al­ne rosz­cze­nia spo­krew­nio­nych z Cha­za­ra­mi Bal­ka­rów do uzna­nia ich za peł­no­praw­nych Izra­eli­tów, by prze­ko­nać się, iż nie­ma­łe jest w tej ma­te­rii rze­czy po­mie­sza­nie. W każ­dym ra­zie pierw­szy raz usły­sza­ła Za­chod­nia Eu­ro­pa o Ru­sach jako po­grom­cach Ży­dów i w nie­któ­rych kra­jach zgo­ła się to spodo­ba­ło. Aku­rat o Bi­zan­tyj­czy­kach nie moż­na tego po­wie­dzieć. Utrzy­my­wa­li oni z Ży­da­mi-Cha­za­ra­mi do­bre sto­sun­ki han­dlo­we i wręcz czu­li się ich pro­tek­to­ra­mi. W po­li­ty­ce nie ma jed­nak sen­ty­men­tów. Sko­ro Świę­to­sław wy­szedł ze zma­gań zwy­cię­sko, z nim trze­ba się było ukła­dać. W 966 przy­by­wa więc do Ki­jo­wa kon­stan­ty­no­pol­ski wy­słan­nik Ka­lo­kir. Skła­nia on Ru­sów do pod­pi­sa­nia so­ju­szu, na mocy któ­re­go mają ude­rzyć na za­gra­ża­ją­ce ce­sar­stwu car­stwo buł­gar­skie. Umo­wy do­trzy­ma­no. Ru­so­wie lą­du­ją w uj­ściu Du­na­ju, roz­bi­ja­ją ar­mię cara buł­gar­skie­go Pio­tra, bio­rą do nie­wo­li, ka­stru­ją i od­sy­ła­ją do Kon­stan­ty­no­po­la jego sy­nów, opa­no­wu­ją całą Buł­ga­rię. Nie bę­dzie­my się za­trzy­my­wać nad efe­me­rycz­ny­mi skut­ka­mi geo­po­li­tycz­ny­mi tych wy­da­rzeń. Spo­wo­do­wa­ły one jed­nak to, cze­go ich uczest­ni­cy nie mo­gli wte­dy jesz­cze prze­wi­dzieć. Oto zwy­cię­ska Ruś zna­la­zła się pod wpły­wem kul­tu­ral­nym i re­li­gij­nym Bi­zan­cjum. Gra­ni­ce się zmie­nia­ją, duch po­zo­sta­nie. Za dwa­dzie­ścia lat Ki­jów przyj­mie chrzest w ry­cie wschod­nim. Do­ko­nu­je się po­siew pod nie­unik­nio­ny póź­niej kon­flikt ka­to­li­cy­zmu i pra­wo­sła­wia, a w kon­se­kwen­cji póź­niej­szych wa­śni Pol­ski i Ro­sji.

1039

Nie taki to wiel­ki pro­blem wło­żyć mniej wię­cej hi­sto­rycz­nych musz­kie­te­rów w cza­sy Lu­dwi­ków XIII i XIV albo pana Wo­ło­dy­jow­skie­go, Kmi­ci­ca, czy Skrze­tu­skie­go w pol­ski XVII wiek, jak to zro­bi­li od­po­wied­nio Alek­san­der Du­mas i Hen­ryk Sien­kie­wicz. Do­ku­men­tów co nie­mia­ra, sama hi­sto­ria ukła­da sce­na­riusz. Cóż jed­nak zro­bić, kie­dy nie wia­do­mo nic. Na ta­kie pi­sa­nie po­rwał się, acz tyl­ko czę­ścio­wo, Jó­zef Igna­cy Kra­szew­ski. Nie­ste­ty, nie star­czy­ło i jemu in­wen­cji, żeby za­ma­lo­wać bia­łą pla­mę hi­sto­rii pol­skiej. Pi­szą tym­cza­sem Ma­riusz Trą­ba i Lech Biel­ski (Po­czet kró­lów i ksią­żąt pol­skich, Biel­sko-Bia­ła 2003): „Po­czą­tek pa­no­wa­nia w Pol­sce Ka­zi­mie­rza na­zy­wa­ne­go w na­stęp­nych wie­kach Od­no­wi­cie­lem, a w star­szej li­te­ra­tu­rze rów­nież Mni­chem, na­le­ży do naj­bar­dziej za­gad­ko­wych okre­sów w dzie­jach śre­dnio­wiecz­nej Pol­ski”. Se­kun­du­je im An­drzej No­wak (Kro­ni­ka Pol­ski, Kra­ków 1998): Na­stę­pu­je „za­męt w kra­ju, któ­ry wo­bec za­gad­ko­we­go przed­sta­wie­nia w źró­dłach, hi­sto­ry­cy sta­ra­ją się wy­ja­śnić, sta­wia­jąc róż­ne hi­po­te­zy”. Po­dob­ne­go zda­nia są Be­ne­dykt Zien­ta­ra i Ge­rard La­bu­da. Naj­czę­ściej mówi się o „re­ak­cji po­gań­skiej” po­łą­czo­nej z po­wsta­niem lu­do­wym (an­ty­feu­dal­nym?). Wy­da­je się, że ów ruch naj­sil­niej­szy był w Wiel­ko­pol­sce, miał też miej­sce w Ma­ło­pol­sce, omi­nął na­to­miast Ma­zow­sze trzy­ma­ne twar­dą ręką przez cze­śni­ka Miesz­ka II Mie­cła­wa albo Ma­sła­wa. Z ru­chem lu­do­wym, to też spe­ku­la­cje, po­łą­czyć się miał ruch moż­no­wład­ców skie­ro­wa­ny prze­ciw Ka­zi­mie­rzo­wi nie­umie­ją­ce­mu za­pew­nić bez­pie­czeń­stwa ich wło­ściom. Nic tu nie jest pew­ne. W każ­dym ra­zie pra­wo­wi­ty wład­ca zmu­szo­ny jest do uciecz­ki z kra­ju. Po­dob­no po jego rej­te­ra­dzie rzą­dy ob­jął na krót­ko (cóż za te­mat dla po­wie­ści hi­sto­rycz­nej) jego przy­rod­ni brat Bo­le­sław zwa­ny Za­po­mnia­nym. Nie ma żad­nych wia­ry­god­nych do­wo­dów na samo jego ist­nie­nie. Nie prze­szka­dza to tra­dy­cji dzie­jo­wej kul­ty­wo­wać jego pa­mię­ci jako mę­czen­ni­ka za­mor­do­wa­ne­go przez zdraj­ców lub po­le­głe­go w wal­ce z Cze­cha­mi. W tej hi­sto­rii udo­ku­men­to­wa­ny i re­al­ny jest tyl­ko na­jazd z po­łu­dnia. Ksią­żę cze­ski Brze­ty­sław, za­zna­jo­mio­ny z cha­osem w dzie­dzi­nach Pia­stów, po­sta­na­wia wy­cią­gnąć kasz­ta­ny z ognia pa­lą­ce­go zie­mię są­sia­dów. Wy­da­wa­ło­by się, iż oka­zja jest wy­jąt­ko­wa i nie­przy­no­szą­ca ry­zy­ka. Wo­jo­wie Brze­ty­sła­wa bez żad­ne­go tru­du do­cie­ra­ją do Gnie­zna, ra­bu­jąc re­li­kwie świę­te­go Woj­cie­cha, a dla więk­szej pew­no­ści rów­nież ko­ści jego bra­ta Ra­dzi­ma, pierw­sze­go ar­cy­bi­sku­pa gnieź­nień­skie­go i pię­ciu pol­skich ere­mi­tów mę­czen­ni­ków (Be­ne­dykt Zien­ta­ra, Po­czet kró­lów i ksią­żąt pol­skich, War­sza­wa 1980). Pusz­cza­ją kraj z dy­mem, upro­wa­dza­ją ty­sią­ce nie­wol­ni­ków, ob­sa­dza­ją swo­imi za­ło­ga­mi gro­dy na Ślą­sku. Triumf Brze­ty­sła­wa jest jed­nak rów­nie spek­ta­ku­lar­ny, co ilu­zo­rycz­ny. Król Nie­miec Hen­ryk III, już za sie­dem lat ce­sarz, nie ma naj­mniej­sze­go za­mia­ru ak­cep­to­wać fak­tu, żeby mu ja­kieś ksią­żąt­ko wy­bie­ga­ło przed sze­reg. Cała lo­gi­ka wła­dzy ce­sar­stwa opie­ra się na za­cho­wy­wa­niu rów­no­wa­gi mię­dzy wa­sa­la­mi. Chwi­la naj­więk­szych wik­to­rii Brze­ty­sła­wa jest więc rów­nież chwi­lą po­cząt­ku od­ro­dze­nia pia­stow­skiej Pol­ski. W za­ist­nia­łej sy­tu­acji, po su­ro­wym skar­ce­niu Cze­chów, co od­bie­ra im sku­tecz­nie ocho­tę do pod­bo­jów, jest ła­skaw Hen­ryk III przy­po­mnieć so­bie nie­szczę­śli­we­go wy­gnań­ca. Daje mu do dys­po­zy­cji pię­ciu­set ry­ce­rzy i na­ka­zu­je przy­wró­cić po­rzą­dek na wscho­dzie. Nie jest to byle ja­kie wspar­cie zbroj­ne. W bi­twach owe­go kre­su bra­ło z re­gu­ły udział po kil­ku­set naj­wy­żej ry­ce­rzy z obu stron. Z ło­po­tem nie­miec­kich flag wra­ca Ka­zi­mierz Od­no­wi­ciel w 1039 roku na pia­stow­skie zie­mie. Dla Hen­ry­ka III nie jest to wca­le ła­twa de­cy­zja. Już w IX wie­ku, jako po­zo­sta­łość mar­chii Ka­ro­la Wiel­kie­go, po­wsta­ło bo­wiem na pół­noc­no-za­chod­nich gra­ni­cach ce­sar­stwa hrab­stwo Ho­lan­dii. Gwo­li ści­sło­ści sama na­zwa Ho­lan­dia, albo od Hol­tland – kraj la­sów, albo On­land – kraj pod­mo­kły i pła­ski, po­ja­wi­ła się do­pie­ro w po­cząt­kach XII wie­ku (Jan Ba­lic­ki, Ma­ria Bo­guc­ka, Hi­sto­ria Ho­lan­dii