Strona główna » Biznes, rozwój, prawo » Opinia biegłego w sprawach karnych gospodarczych i jej ocena sądowa

Opinia biegłego w sprawach karnych gospodarczych i jej ocena sądowa

5.00 / 5.00
  • ISBN:
  • 978-83-7177-861-2

Jeżeli nie widzisz powyżej porównywarki cenowej, oznacza to, że nie posiadamy informacji gdzie można zakupić tę publikację. Znalazłeś błąd w serwisie? Skontaktuj się z nami i przekaż swoje uwagi (zakładka kontakt).

Kilka słów o książce pt. “Opinia biegłego w sprawach karnych gospodarczych i jej ocena sądowa

To kompendium wiedzy w zakresie udziału biegłego w sprawach karnych gospodarczych. Zawiera cenne informacje i uwagi oraz wnioski, z którymi powinni zapoznać się sędziowie i prokuratorzy prowadzący sprawy gospodarcze.
Anna Adamiak, Prokurator Prokuratury Generalnej
Podstawowym walorem książki jest statystyka pozwalająca na własne komentarze w zakresie rodzajów opinii, etapów powoływania biegłych, terminów sporządzania opinii, udziału biegłych w czynnościach procesowych, oceny dowodu z opinii biegłego przez sędziów, udziału biegłych z tytułami naukowymi
w sporządzaniu opinii.
Romuald Tomczyk, Prezes Stowarzyszenia Rzeczoznawców Ekonomicznych
Książka została nagrodzona w 2013 r. w konkursie zorganizowanym
przez Stowarzyszenie Rzeczoznawców Ekonomicznych w Częstochowie
i uznana za najlepszą pracę doktorską w dziedzinie funkcjonowania biegłych sądowych w polskim wymiarze sprawiedliwości.

Polecane książki

Czworo samotnych ludzi. Elwira żyje pośród zjaw. Życie Marleny to praca, imprezy i przygodni faceci. Adamowi ostatnio nic w życiu nie wychodzi. Stefanowi niewiele z życia pozostało. Druga osoba wydaje się być na wyciągnięcie ręki, a jednak stale się wymyka. Mijają się, w biegu, ze strachu, z braku w...
Z ebooka dowiesz się między innymi: 1. Za co grozi kara umowna 2. Czy należy się kara za spóźnienie z zapłatą 3. Jak można uniknąć zapłaty kary umownej 4. Co spowodowało złe wykonanie umowy 5. Czy należy się kara za rozwiązanie umowy 6. Czy kara umowna za opóźnienie w dostawie jest zgodna z prawem 7...
Ta książka została stworzona z myślą o wszystkich, którzy odkrywają uroki języka francuskiego i pragną wzbogacić lub uporządkować swoją wiedzę w zakresie gramatyki. Materiał tu zebrany stanowi kwintesencję zasad i reguł gramatycznych istniejących i już przedstawionych w licznych podręcznikach do nau...
Pod przewodnictwem Ryszarda Ćwirleja ulicami i zaułkami kryminalnej Piły w ślad za nieuchwytnymi przestępcami kroczą Izabela Szymczak, Robert Małecki, Andrzej Klawitter, Karolina Wilczyńska, Joanna Pawłusiów, Beata Sołowiej, Marta Matyszczak, Michał J. Zieliński, Jarosław Oryszak, Katarzyna Wójcik, ...
Każdy z nas jest energetycznie zanieczyszczony złymi emocjami czy myślami. Ma to negatywny wpływ na osiągniecie sukcesu oraz powoduje problemy ze zdrowiem, słabą odporność, a nawet zaburza relacje. Możesz się przed tym uchronić korzystając z technik uzdrawiania energią. Dzięki nim wzmocnisz naturaln...
Prezes międzynarodowego wydawnictwa Caspar Brandon ma zasadę: żadnych romansów w firmie. Jednak gdy w jego biurze zaczyna pracę piękna i utalentowana Tarn Desmond, liczy się już tylko ona. Tak bardzo, że Caspar jej się oświadcza. Nie podejrzewa, że nieprzypadkowo zjawiła się ona w Londynie i trafiła...

Poniżej prezentujemy fragment książki autorstwa Małgorzata Hrehorowicz

Opinia biegłego

w sprawach karnych gospodarczych i jej ocena sądowa

Rodzicom

Małgorzata Hrehorowicz

Opinia biegłego

w sprawach karnych gospodarczych i jej ocena sądowa

Wydawnictwo Poznańskie

Poznań 2013

Copyright© by Małgorzata Hrehorowicz, 2013

Copyright© by Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o., Poznań 2013

Recenzenci

Prof. dr hab. Stanisław Stachowiak

Prof. dr hab. Józef Wójcikiewicz

Redakcja i korekta

Magdalena Owczarzak

Projekt okładki

Jacek Dudek

Konwersja publikacji do wersji elektronicznej

Dariusz Nowacki

Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

ISBN 978-83-7177-861-2

Wydanie elektroniczne 2013

Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o.

61-701 Poznań, ul. Fredry 8

Sekretariat: tel. 61 853-99-10

Dział handlowy: tel. 61 853-99-16, faks 61 853-80-75

e-mail: handlowy@wydawnictwopoznanskie.com

www.wydawnictwopoznanskie.com

Wstęp

1. Istota i znaczenie podjętego tematu. Rola biegłego jako eksperta w reprezentowanej przez niego dziedzinie nauki, udzielającego swojej wiedzy na potrzeby procesu karnego, jest nieoceniona. Wraz ze wzrostem postępu technicznego i naukowego następuje coraz dalej idąca specjalizacja fachowców. Postęp techniczny ma jednakowo proporcjonalny wpływ na zwiększenie nowoczesności i wyrafinowania działań przestępczych, a zwłaszcza przestępstw ekonomiczno-finansowych[1]. Ażeby przeciwdziałać szerzącej się bezkarności sprawców przestępstw gospodarczych, organy wymiaru sprawiedliwości są wyposażone w oręż, jakim jest właśnie dowód z opinii biegłego. Sędzia jednakże powinien wiedzieć nie tylko, jakiej specjalności i na jaką okoliczność tego biegłego powołać, ale też jak pozyskany do sprawy dowód z opinii biegłego ocenić.

Podjęty temat ma znaczenie zarówno teoretyczne, jak i praktyczne. Znaczenie teoretyczne przejawia się w:

1) ustaleniu specjalności biegłych, którzy najczęściej sporządzają opinie w sprawach o przestępstwa ekonomiczno-finansowe;

2) ustaleniu i uszeregowaniu możliwych rodzajów opinii gospodarczych;

3) ustaleniu możliwego przedmiotu i zakresu tych opinii;

4) ustaleniu budowy i niezbędnych elementów składowych opinii biegłego gospodarczego[2];

5) ustaleniu istniejących kryteriów sądowej oceny dowodu z opinii biegłego gospodarczego.

Znaczenie praktyczne podjętego tematu przejawia się przede wszystkim w tym, że wyniki badań mogą przyczynić się do usprawnienia toku pracy organów wymiaru sprawiedliwości poprzez usprawnienie przebiegu postępowania dowodowego. Prokurator czy sędzia, zaznajomiony z potencjalnymi możliwościami specjalistów z poszczególnych dziedzin wiedzy, będzie miał możliwość podjęcia właściwej decyzji odnośnie do tego, jakiego biegłego powołać w toku prowadzonego postępowania, jakie okoliczności trzeba koniecznie ustalić, ażeby sprawcy przestępstwa ekonomiczno-finansowego móc skutecznie przypisać jego popełnienie oraz jak określić przedmiot i zakres takiej opinii. Ponadto sędziom i prokuratorom zajmującym się w swojej pracy zawodowej przestępstwami ekonomiczno-finansowymi, wyniki badań, poprzez ukazanie niezbędnych elementów składowych opinii, powinny ułatwić dokonanie poprawnej oceny dowodu z opinii biegłego gospodarczego.

Wskazane aspekty problematyki tego dowodu nie były dotychczas przedmiotem kompleksowego opracowania i nie doczekały się w kraju żadnej aktualnej[3] monografii. Wydaje się więc, że opracowanie zarysu podjętej problematyki, poprzez ukazanie specjalności biegłych, rodzajów opinii, przedmiotu i zakresu poszczególnych rodzajów opinii, budowy każdego z rodzajów opinii, jest nie tylko koniecznością, ale też i palącym problemem, wymagającym natychmiastowego rozwiązania.

2. Dotychczasowy stan opracowania tematu. Dotychczas[4] nie ukazało się żadne kompleksowe opracowanie dotyczące biegłych gospodarczych. Istniejące opracowania dotyczą niektórych tylko rodzajów opinii biegłych gospodarczych i poruszają niektóre (wybrane) aspekty tego rodzaju opinii[5].

Problematyką biegłych gospodarczych zajmowały się ponadto:

1) Stowarzyszenie Rzeczoznawców Ekonomicznych w Częstochowie, na organizowanych corocznie w Częstochowie, począwszy od 2003 roku, konferencjach biegłych sądowych z zakresu ekonomii, rachunkowości, finansów, organizacji i zarządzania na temat: Przeciwdziałanie patologiom gospodarczym;

2) Konferencja zorganizowana w Popowie w dniach 14-15 kwietnia 2005 r. na temat: Biegli w sprawach karnych gospodarczych.

Owocem pracy działalności Stowarzyszenia Rzeczoznawców Ekonomicznych w Częstochowie są coroczne publikacje (w formie książkowej) wygłoszonych referatów oraz postulatów zgłoszonych przez biegłych w trakcie obrad konferencji.

Rezultatem konferencji, która odbyła się w Popowie w dniach 14-15 kwietnia 2005 r. jest z kolei zbiór Ministerstwa Sprawiedliwości, Departamentu – Centrum Szkolenia Kadr Wymiaru Sprawiedliwości pod tytułem: Konferencja. Biegli w sprawach karnych gospodarczych (ODK SW Popowo, Wyd. Oficyna Wydawnicza MS, Warszawa 2005).

Opracowania konferencyjne również dotyczą wybranych zagadnień odnoszących się do opinii biegłych gospodarczych. Biegli w swoich wystąpieniach poruszyli przede wszystkim te aspekty ich pracy, które sprawiają im największe trudności lub te, które uznali za godne, ażeby się z nimi podzielić z pozostałymi uczestnikami konferencji (kolegami „po fachu”)[6].

Spośród opracowań, które ukazały się przed 1990 r., dwie publikacje dotyczą biegłych gospodarczych[7]. Obydwa opracowania odnoszą się do okresu gospodarki uspołecznionej, w którym funkcjonowały „stare”[8] przestępstwa gospodarcze, wymierzone przeciwko mieniu społecznemu. Z uwagi na powyższe, problemy badawcze omawiane w każdej z tych prac uległy dezaktualizacji.

Ponadto, należy podkreślić, iż dotychczas ukazało się wiele opracowań poświęconych sądowej ocenie dowodu z opinii biegłego, jednakże żadne z tych opracowań nie dotyczy oceny dowodu z opinii biegłego w sprawach karnych gospodarczych. Wydaje się, iż specyfika dowodu z opinii biegłego gospodarczego, z uwagi na niekiedy bardzo skomplikowany przedmiot i zakres opinii, wymaga oddzielnej analizy i opracowania[9].

3. Cel, zakres i charakter pracy. Celem pracy jest:

1) ustalenie rodzajów i dokonanie charakterystyki merytorycznej i formalnej opinii gospodarczych;

2) ustalenie, czy procesowa (sądowa) ocena dowodu z opinii biegłego gospodarczego jest realna.

Analiza problemu opinii występujących w sprawach karnych gospodarczych i ich oceny sądowej będzie w pracy przedstawiona w aspekcie kryminalistycznym[10]. Oznacza to, iż analizy tego problemu dokonano od praktycznej strony przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego – z punktu widzenia biegłego i organów procesowych zlecających wydanie opinii[11]. Świadomie pominięto zagadnienia karnoprocesowej charakterystyki tego dowodu, takie jak: charakterystyka źródeł dowodowych, środków dowodowych i dowodów; przedstawienie przesłanek powołania biegłego; charakterystyka „rodzajów” biegłych[12]; przedstawienie przesłanek wyłączenia biegłego; charakterystyka zasad procesu karnego, w tym zasady swobodnej oceny dowodów. Jednocześnie, skupiono się tylko na niektórych, niezbędnych do omówienia, kwestiach karnoprocesowych, których podniesienie jest konieczne dla ukazania wskazanych powyżej celów pracy.

W przeprowadzonych badaniach, których wyniki stanowiły podstawę do przygotowania niniejszego opracowania, głównym problemem badawczym były pytania:

1) Jakie opinie występują w sprawach o przestępstwa gospodarcze i co je charakteryzuje?

2) Czy procesowa (sądowa) ocena dowodu z opinii biegłego gospodarczego jest realna?

Z problemu głównego wynikały problemy cząstkowe, które brzmiały następująco:

1) Czy w polskiej literaturze kryminalistycznej i praktyce wymiaru sprawiedliwości istnieje typologia opinii gospodarczych?

2) W sprawach o jakiego rodzaju przestępstwa najczęściej występują opinie biegłych gospodarczych?

3) Jakie rodzaje opinii występują w sprawach o przestępstwa gospodarcze?

4) Jakie są możliwe przedmioty i zakresy opinii gospodarczych?

5) Jak zbudowane są opinie gospodarcze i od czego uzależniona jest ich budowa?

6) Czy, jak często i dlaczego opiniom biegłych gospodarczych towarzyszą tradycyjne opinie kryminalistyczne?

7) Jakie trudności po stronie organów procesowych najczęściej wiążą sięz przeprowadzeniem dowodu z opinii biegłego gospodarczego?

8) Jakie są kryteria i rezultaty procesowej (sądowej) oceny dowodu z opinii biegłego w sprawach o przestępstwa gospodarcze?

9) Jakie praktyczne problemy związane są z sądową oceną dowodu z opinii biegłego gospodarczego?

W oparciu o wskazane powyżej problemy sformułowano główną hipotezę badawczą, która następnie podlegała weryfikacji. Hipoteza ta brzmi następująco:

Spektrum i struktura (merytoryczna i formalna) rodzajów opinii występujących w sprawach karnych gospodarczych są zdecydowanie odmienne od spektrum i struktury rodzajów opinii kryminalistycznych, występujących w sprawach o przestępstwa pospolite. Merytoryczna sądowa ocena dowodu z opinii biegłego gospodarczego, z powodu braku po stronie sędziego kwalifikacji niezbędnych do zrozumienia i kontroli specjalistycznych wywodów biegłego, jest iluzoryczna.

4. Wykorzystane materiały i źródła oraz zastosowane metody (techniki) badawcze.

Biorąc pod uwagę fakt, iż zagadnienie opinii gospodarczych nie spotkało się dotąd w literaturze krajowej z kompleksowym opracowaniem, za główne źródła materiału badawczego obrano akta spraw karnych gospodarczych,w których występowały opinie biegłych gospodarczych. W celu zgromadzenia materiału do badań przeprowadzono badania spraw karnych gospodarczych. Z uwagi na fakt, iż przedmiotem badań była sądowa ocena dowodu z opinii biegłego gospodarczego, badaniom poddano jedynie sprawy karne prawomocnie zakończone[13]. Takie podejście pozwoliło na uchwycenie relacji pomiędzy „jakością” dowodu z opinii biegłego a jego oceną sądową.

W pierwszej kolejności przeprowadzono samodzielną kwerendę repertoriów sądów: Sądu Okręgowego w Poznaniu, Sądu Rejonowego w Poznaniu[14], Sądu Rejonowego w Lesznie, Sądu Okręgowego w Zielonej Górze, Sądu Rejonowego w Zielonej Górze, Sądu Okręgowego w Koninie, Sądu Rejonowego w Koninie. W ten sposób ustalono sygnatury spraw, które wpłynęły do wskazanych wyżej sądów w latach 1996-2006. Następnie ustalono, w których spośród wytypowanych spraw znajdują się opinie biegłych gospodarczych i wybrano do badań grupę 51 spraw, w których sporządzono łącznie 91 opinii wydanych przez 97 biegłych.

Określając zakres terytorialny badań uwzględniono przede wszystkim realne możliwości dotarcia do materiałów badawczych. Wyszukanie spraw, w których występować mogły opinie biegłych gospodarczych wiązało się ze znacznym nakładem pracy, gdyż analizie poddane zostać musiały sprawy o wszystkie przestępstwa gospodarcze (kodeksowe i pozakodeksowe).

Określając zakres czasowy kierowano się tym, iż sprawy o przestępstwa gospodarcze z reguły trwają znaczny okres czasu, niekiedy kilka lat. Badania rozpoczęto w 2007 roku i kontynuowano do początku 2009 r. W trakcie przeprowadzania badań nie odnotowano prawomocnie zakończonych spraw o przestępstwa gospodarcze wszczętych w latach 2007 i 2008, w których występowałyby opinie gospodarcze.

W celu przeprowadzenia badań akt wybranych spraw opracowano ankiety. Sprawy badano za pomocą 4 ankiet, z których każda dotyczyła odrębnych zagadnień związanych z badanymi problemami.

Celem dopełnienia wyników badań akt sądowych, przygotowano ankietę dla sędziów orzekających w wydziałach karnych sądów rejonowych oraz sądów okręgowych w pierwszej instancji na obszarze apelacji poznańskiej. Ankieta została rozesłana do wszystkich 32 sądów rejonowych oraz do wszystkich 3 sądów okręgowych[15] na obszarze tej apelacji. W sumie wysłano 156 ankiet, w tym 130 ankiet do sądów rejonowych, natomiast 26 ankiet do sądów okręgowych. Otrzymano zwrotnie 56 wypełnionych ankiet, w tym 47 ankiet wypełnionych przez sędziów orzekających w sądach rejonowych i 9 ankiet wypełnionych przez sędziów orzekających w sądach okręgowych.

Wyniki badań ankietowych sędziów – dla dokonania weryfikacji postawionych hipotez badawczych – miały głównie charakter pomocniczy. Przeprowadzono je celem ustalenia możliwych przyczyn wyników badań uzyskanych na podstawie badań akt sądowych.

W niniejszej pracy wykorzystano również wiedzę zaczerpniętą z naukowych publikacji krajowych i zagranicznych. Wiedza ta dotyczyła typologii opinii gospodarczych oraz ustalenia teoretycznych kryteriów oceny dowodu z opinii biegłego.

Ważnym źródłem badawczym były publikacje internetowe. Publikacje te dotyczyły rodzajów aktywności grup zawodowych, z których wywodzą się biegli gospodarczy. Powodem, dla którego uczyniono te źródła wiedzy jako podstawowe przy opracowaniu rozdziału pierwszego pracy był przede wszystkim brak podobnych opracowań książkowych. Działalność poszczególnych grup zawodowych, z których wywodzą się eksperci gospodarczy oraz tworzonych przez nie stowarzyszeń nie była dotąd przedmiotem zainteresowania naukowców. Tymczasem, to właśnie sami eksperci gospodarczy, poprzez informacje publikowane na stronach internetowych swoich organizacji, najszybciej sygnalizują problemy praktyki wymiaru sprawiedliwości wymagające rozwiązania (ustalone kryteria pomiaru kompetencji ekspertów z poszczególnych dziedzin wiedzy, konieczność ustawicznego szkolenia i podnoszenia kwalifikacji).

Do weryfikacji postawionych hipotez badawczych pomocniczo posłużyły również dane statystyczne Ministerstwa Sprawiedliwości dotyczące prawomocnych skazań w sprawach o wybrane przestępstwa gospodarcze.

Etapem końcowym podjętego procesu badawczego było wyprowadzenie wniosków z uzyskanych wyników badań oraz ustalenie prawdziwości postawionych hipotez badawczych za pomocą metody hipotetyczno-dedukcyjnej. Niniejsza rozprawa odzwierciedla rezultaty przeprowadzonych badań.

Monografia dr Małgorzaty Hrehorowicz Opinia biegłego w sprawach karnych gospodarczych i jej ocena sądowa powstała na podstawie rozprawy doktorskiej, przygotowanej pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Huberta Kołeckiego w Katedrze Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w ramach studiów doktoranckich, które Autorka odbyła w latach 2005-2010, i została obroniona na WPiA UAM w Poznaniu w 2011 roku.

1. Specyfika biegłych w sprawach o przestępstwa gospodarcze

Biegły w postępowaniu karnym pełni ważną rolę źródła dowodowego. Od „jakości” tego źródła, tj. od wykształcenia, umiejętności, doświadczenia i rzetelności osoby pełniącej funkcję biegłego w toku postępowania, zależy nie tylko przydatność dowodu z opinii biegłego dla potrzeb postępowania karnego, ale też, niejednokrotnie, pomyślny rezultat tego postępowania polegający na ustaleniu prawdy obiektywnej. Ażeby zapewnić wysoką jakość świadczonych usług biegły, jako osoba czynna zawodowo, powinien nieustannie podnosić swoje kwalifikacje i rozwijać umiejętności. Takie wyzwania stawiają przed nim nie tylko standardy wykonywanego zawodu, w którym mieni się fachowcem, ale też i dynamika współczesnego życia społecznego, a co za tym idzie potrzeby współczesnego, nowoczesnego procesu karnego.

Celem niniejszego rozdziału, mającego charakter wprowadzający do zasadniczego tematu pracy, jest ukazanie rodzajów biegłych gospodarczych, którzy mogą potencjalnie wydawać opinie na potrzeby postępowania karnego w sprawach o przestępstwa ekonomiczno-finansowe. Przedstawione będą nie tylko rodzaje biegłych, ale też i przyjęte przez poszczególne grupy zawodowe standardy kompetencji. Podjęty również będzie wątek możliwego zastosowania i przydatności w postępowaniu karnym „prywatnej” działalności wykrywczej samych zainteresowanych, potencjalnych pokrzywdzonych (najczęściej wielkich koncernów przemysłowych), odnośnie do przestępstw gospodarczych popełnianych na ich „własnym podwórku”. Odpowiadając na zapotrzebowanie wielkich przedsiębiorstw, spółki audytorskie stworzyły szereg usług mających na celu wykrycie przestępstw popełnianych przez pracowników i zebranie dowodów umożliwiających udowodnienie popełnienia przestępstwa przed organami wymiaru sprawiedliwości. Zasadne jest zastanowienie się nad konsekwencjami tego zjawiska i jego rolą w postępowaniu karnym.

1.1. Standardy kompetencji dla ekspertów poszczególnych dziedzin wiedzy

Z przeprowadzonych badań akt sądowych wynika, iż w sprawach o przestępstwa gospodarcze ekspertami są w przeważającej mierze ekonomiści wykonujący zawód biegłego rewidenta, rzeczoznawcy majątkowi oraz informatycy. Obok biegłych gospodarczych satelitarne opinie mogą być sporządzane przez specjalistów z dziedziny kryminalistyki.

Praca biegłego gospodarczego zdecydowanie różni się od pracy biegłego, specjalisty w dziedzinie tradycyjnej kryminalistyki. Różnice te przejawiają się przede wszystkim w:

1) dziedzinie wiedzy, w której biegły jest specjalistą,

2) technikach badawczych i wykorzystywanej aparaturze badawczej,

3) organizacji warsztatu pracy.

Wydaje się, że pierwsze z dwóch przytoczonych różnic nie wymagają komentarza. Nie ulega wątpliwości, iż specjalista z dziedziny kryminalistyki zajmuje się sporządzeniem opinii w zakresie jednej z tradycyjnych dziedzin kryminalistyki. Specjalista od spraw ekonomiczno-finansowych zajmuje się natomiast równie ważnymi, aczkolwiek jeszcze niedocenianymi, dziedzinami wiedzy, takimi jak: ekonomia, marketing, organizacja i zarządzanie, rachunkowość (przedsiębiorstw, banków, towarzystw ubezpieczeniowych), rzeczoznawstwo majątkowe, budownictwo i nowoczesna technologia informacyjna. Podobnie, do wykonania zadania postawionego przez organy procesowe, specjalista kryminalistyki posługuje się innego rodzaju aparaturą badawczą niż specjalista z dziedziny ekonomii czy budownictwa.

Uwagi wymaga natomiast trzecia z wymienionych różnic. Celowe jest zwrócenie uwagi na te aspekty wykonywania pracy przez biegłych z dziedziny kryminalistyki, które mogą służyć w dalszej perspektywie za przykład w rozwiązaniu problemów, z którymi borykają się w chwili obecnej organy wymiaru sprawiedliwości w odniesieniu do biegłych gospodarczych. Należy mianowicie zwrócić uwagę na fakt, iż w zdecydowanej większości biegli z dziedziny kryminalistyki pracują w specjalnie dostosowanych do badań laboratoriach, podczas gdy biegły gospodarczy najczęściej wykonuje swoje czynności w domowym zaciszu.

Ponadto biegli z dziedziny kryminalistyki mają możliwość wykonywania swojej pracy w instytutach naukowo-badawczych, które kładą duży nacisk na odpowiedni dobór personelu pod kątem właściwości osobistych i kwalifikacji, szkolenie pracowników i stałe podtrzymywanie nabytych przez nich umiejętności. Te rozwiązania pozwalają na zapewnienie wysokiej jakości opinii oraz dają organom procesowym gwarancję rzetelności ich sporządzenia. Co więcej, laboratoria kryminalistyczne pracują usilnie nad sposobami „zmierzenia” kwalifikacji swoich ekspertów i opracowaniem kryteriów oceny efektywności ich pracy. Działania te godne są nie tylko pochwały, ale też naśladowania. „Pomiar” kompetencji specjalisty sporządzającego opinię ekonomiczno-finansową może ułatwić organom procesowym w pierwszej kolejności wybór odpowiedniego biegłego, a następnie ocenę dowodu z opinii tego biegłego. Co więcej, kompetencje biegłego mogłyby być poddane kontroli nie tylko przez organ procesowy, lecz także przez współpracowników i kierownictwo jednostki, w której biegły znajdowałby zatrudnienie.

Powyższe rozważania nie zmierzają bynajmniej do umniejszenia procesowej zasady swobodnej oceny dowodów przez sąd, jednakże należy zwrócić uwagę na fakt, iż osiągnięcie stanu, w którym możliwe jest (1) „zmierzenie” kompetencji autora opinii i w którym (2) jasno określone są zasady, standardy wykonywania pracy biegłego, a co za tym idzie (3) zasady oceny jakości pracy biegłego – ułatwia wykrycie niefachowości biegłego i błędów w opinii. Implementacja takiego rozwiązania na grunt opinii ekonomiczno-finansowych godna jest rozważenia.

1.1.1. Europejskie standardy kompetencji dla ekspertów kryminalistyki

Polska procedura karna dopuszcza przeprowadzenie przez sąd dowodu z opinii następujących biegłych[16]:

1) biegłego sądowego, z listy biegłych sądowych prowadzonej przez prezesa sądu okręgowego,

2) biegłego ad hoc,

3) biegłego lub biegłych z instytucji naukowej lub specjalistycznej.

Zapewne w założeniu ustawodawcy opinie przygotowane przez biegłych z instytucji naukowych lub specjalistycznych powinny dawać organowi procesowemu gwarancję uzyskania fachowej pomocy na najwyższym poziomie merytorycznym, gdyż instytucje te dysponują, co do zasady, dobrze wykształconą kadrą i aparaturą badawczą. W przypadku tradycyjnych opinii kryminalistycznych w Polsce można wyróżnić trzy podstawowe rodzaje opiniujących instytucji[17]:

1) wyspecjalizowane laboratoria organów ścigania (policji, ABW, żandarmerii wojskowej, służb celnych itp.) lub laboratoria cywilne (np. Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie);

2) kryminalistyczne placówki naukowe i dydaktyczne;

3) organizacje rzeczoznawców (np. Stowarzyszenie Rzeczoznawców Techniki Samochodowej i Ruchu Drogowego, Polskie Towarzystwo Kryminalistyczne).

Na potrzeby niniejszego opracowania analiza wymagań stawianych ekspertom kryminalistyki będzie dokonana na przykładzie Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji w Warszawie oraz organizacji Europejska Sieć Instytutów Nauk Sądowych (ENFSI).

1.1.1.1. Standardy kompetencji ekspertów Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Policji

Zapewnieniu jak najwyższych kompetencji ekspertów Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Policji w Warszawie[18] służą dwa mechanizmy[19]:

1) wewnętrzny, związany z uzyskaniem przez pracowników laboratoriów uprawnień do samodzielnego wydawania opinii;

2) zewnętrzny, dotyczący potwierdzenia poziomu opiniowania przez laboratorium na podstawie standardów międzynarodowych.

Wymagania względem kandydata na eksperta CLKP, uprawnionego do samodzielnego wydawania opinii, są bardzo wysokie[20]. W ramach testu kwalifikacyjnego przeprowadza się:

1) sprawdzian predyspozycji do wypełniania obowiązków eksperta z określonej specjalności kryminalistycznej;

2) sprawdzian wiedzy podstawowej z zakresu techniki kryminalistycznej;

3) sprawdzian ze znajomości języka obcego.

Po pozytywnym zaliczeniu przez kandydata testu kwalifikacyjnego rozpoczyna się proces kształcenia kandydata w pożądanej przez niego specjalności kryminalistycznej. Proces kształcenia eksperta trwa trzy lata i do chwili jego zakończenia kandydat musi spełniać następujące wymagania:

1) ukończyć kurs specjalistyczny dla kandydatów na ekspertów kryminalistyki;

2) opracować pod nadzorem eksperta prowadzącego określoną w decyzji dyrektora CLKP liczbę projektów opinii z zakresu specjalności kryminalistycznej, w odniesieniu do której przewiduje się nadanie uprawnień;

3) przygotować pracę zaliczeniową;

4) odbyć miesięczną praktykę w komórce techniki kryminalistycznej, uczestnicząc w co najmniej piętnastu oględzinach miejsc zdarzeń;

5) odbyć określoną w decyzji dyrektora CLKP liczbę dni praktyk, przyjętych w danej specjalności kryminalistycznej oraz przydzielonych i podzielonych na bloki tematyczne zgodnie z przyjętym dla danej specjalności rodzajem badań i czynności wymaganych do zaliczenia w procesie kształcenia w pracowniach specjalistycznych;

6) uzyskać na zakończenie każdego bloku praktyk potwierdzenia w książce pracy eksperta nabycia umiejętności praktycznego stosowania rodzajów badań i czynności wymaganych do zaliczenia w procesie kształcenia;

7) uczestniczyć w charakterze obserwatora w co najmniej dziesięciu rozprawach sądowych, w trakcie których ustne opinie składali eksperci kryminalistyki;

8) uzyskać pozytywne pisemne opinie okresowe oraz opinię końcową eksperta prowadzącego w trakcie procesu kształcenia, potwierdzone przez naczelnika laboratorium.

Po spełnieniu przez kandydata wyżej wymienionych wymogów odbywa się egzamin końcowy.

Po uzyskaniu przez kandydata pozytywnej oceny z egzaminu dyrektor CLKP wydaje decyzję o nadaniu mu uprawnień na okres pięciu lat. W okresie nie później niż trzech miesięcy przed upływem terminu ważności uprawnień, ekspert może wystąpić do dyrektora CLKP z wnioskiem o przedłużenie terminu ważności uprawnień.

Co istotne, w przypadku uzasadnionych wątpliwości dotyczących kompetencji eksperta istnieje możliwość zweryfikowania jego uprawnień przed specjalnie do tego celu powołaną komisją. Rezultatem postępowania może być zawieszenie lub cofnięcie uprawnień ekspertowi.

Ponadto, co należy podkreślić, uprawnienia do samodzielnego wydawania opinii przez eksperta wygasają w przypadku wystąpienia trzyletniej przerwy w wydawaniu opinii. Istnieje zatem gwarancja, że ekspert kryminalistyki ma najwyższe kwalifikacje, które stale podnosi i które są kontrolowane. W ten sposób można choć częściowo wyeliminować ryzyko, że opinię wydała osoba, która nie posiada wiedzy w zakresie najnowszych metod i technik badawczych w reprezentowanej przez siebie dziedzinie.

Przykładem zewnętrznej kontroli ekspertów kryminalistyki są tzw. badania biegłości. Są to zarówno badania biegłości organizowane przez CKL KGP dla ekspertów z innych policyjnych laboratoriów kryminalistycznych[21], jak i międzynarodowe testy biegłości ekspertów kryminalistyki. Te najbardziej popularne organizuje Europejska Sieć Instytutów Nauk Sądowych (ENFSI).

1.1.1.2. Badania biegłości ekspertów kryminalistyki organizowane przez Europejską Sieć Instytutów Nauk Sądowych (ENFSI)

Europejska Sieć Instytutów Nauk Sądowych[22] (ENFSI) z siedzibą w Holandii jest jedną z instytucji zajmujących się ustaleniem i utrzymaniem jednolitych standardów jakości badań, wdrażaniem nowoczesnych metod badawczych oraz utrzymywaniem wysokiego poziomu biegłości zawodowej ekspertów.

ENFSI liczy 64 członków w 36 krajach[23]. Członkiem ENFSI w Polsce są: Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Policji w Warszawie, Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie oraz Biuro Badań Kryminalistycznych ABW.

ENFSI współpracuje z innymi organizacjami o zbliżonych celach. Współpraca ta odbywa się m.in. z: • Amerykańskim Towarzystwem Kryminalistycznym (American Society of Crime Laboratory Directors) (ASCLD), • Europolem, • Eurojustem, • Interpolem[24].

Ta organizacja o europejskim zasięgu powstała w październiku 1995 r. z inicjatywy dyrektorów zachodnioeuropejskich laboratoriów kryminalistycznych[25].

Celem ENFSI jest zapewnienie optymalnych warunków rozwoju badań oraz popularyzowanie nauk sądowych w Europie. Z uwagi na powyższe najważniejszymi zadaniami ENFSI są[26]:

1) wzmacnianie i konsolidowanie Europejskiej Sieci Instytutów Nauk Sądowych;

2) pozyskiwanie nowych członków spośród państw europejskich oraz utrzymywanie i rozwijanie wiarygodności ENFSI;

3) nawiązywanie i utrzymywanie relacji zawodowych z innymi, podobnymi organizacjami;

4) zachęcanie laboratoriów członkowskich ENFSI do stosowania się do zasad dobrej praktyki oraz międzynarodowych standardów gwarantujących jakość badań i kompetencję osób je wykonujących.

W strukturze ENFSI znajdują się 3 stałe komitety[27]:

1) Komitet do Spraw Jakości i Kompetencji (Quality & Competence Committee – dalej: QCC),

2) Komitet do Spraw Edukacji i Szkoleń (Education & Training Committee: E&T),

3) Komitet do Spraw Badań i Rozwoju (Research & development Committee: R&D).

W skład EFNSI wchodzi 17 grup eksperckich (Expert Working Groups)[28]:

1) Zwierzęta, rośliny i ślady gleby (Animal, Plant and Soil Traces),

2) Obrazy cyfrowe (Digital Imaging),

3) Badania DNA (DNA),

4) Dokumenty (Documents),

5) Narkotyki (Drugs),

6) Materiały wybuchowe (Explosives),

7) Daktyloskopia (Fingerprints),

8) Broń palna/GSR (Firearms/gsr),

9) Dochodzenia związane z pożarami i eksplozjami materiałów wybuchowych (Fire and Explosive Investigation),

10) Sądowa technika informacyjna (Forensic Information Technology),

11) Sądowa analiza fonoskopijna (Forensic Speech and Audio Analysis),

12) Pismo ręczne (Handwriting),

13) Ślady (Marks),

14) Farba i szkło (Paint and Glass),

15) Analiza wypadków drogowych (Road Accident Analysis),

16) Analiza miejsca zbrodni (Scene of Crime),

17) Tekstylia i włosy (Textile and Hair).

Jednym z projektów, którego realizacją zajmował się ENFSI QCC, był projekt „zapewnienia kompetencji” (Competence Assurance Project – dalej: CAP)[29], któremu przewodniczy Szwed, Ingvar Kopp. Grupa QCC pracująca nad projektem CAP sformułowała sobie następujące cele do osiągnięcia:

1) zapewnienie kompetencji ekspertów sporządzających opinie na potrzeby wymiaru sprawiedliwości,

2) zapewnienie jednakowego poziomu kompetencji tych ekspertów.

Zdaniem zespołu CAP dla odpowiedniego zdefiniowania kompetencji konieczne jest uprzednie sformułowanie określonych standardów, które będą wyznacznikiem posiadania lub braku kompetencji. O kompetencjach biegłego nie świadczą staż pracy, doświadczenie zawodowe czy zdobyte kwalifikacje (ukończone kursy, szkolenia, uzyskane dyplomy, nagrody czy wyróżnienia), a osiągnięcie pewnych, jednakowych dla każdego standardów[30]. Według ekspertów CAP kompetencje są połączeniem: • wiedzy, • umiejętności zastosowania wiedzy, • zachowania i • postawy. Biegły, który posiada wiedzę i umiejętności nie jest kompetentny, jeżeli nie prezentuje profesjonalnej postawy i nie pracuje zgodnie z przyjętym kodeksem postępowania.

Standardy sformułowane przez zespół CAP zostały oparte na zasadzie rezultatu. Nie określono metod osiągnięcia wyznaczonych rezultatów. Jeden konkretny rezultat można osiągnąć za pomocą różnych metod, które jednak także podlegają ocenie.

Z uwagi na cel niniejszego rozdziału, jakim jest jedynie zasygnalizowanie, iż eksperci kryminalistyki mają możliwość rozwijania swoich umiejętności i budowania kompetencji w ramach sformalizowanych organizacji, które jasno i jednoznacznie wytyczają ku temu cele, nie będą przedmiotem niniejszej pracy rezultaty działań poszczególnych grup eksperckich. Należy jednakże wskazać, iż na podstawie o wyżej opisanej filozofii kompetencji zespół CAP opracował szereg standardów dla ekspertów z poszczególnych dziedzin wiedzy (specjalności analogicznych dla wskazanych wyżej 17 grup eksperckich). Opierając się na wypracowanych standardach ENFSI organizuje również testy biegłości dla ekspertów z poszczególnych dziedzin wiedzy. Dla przykładu można wskazać testy z zakresu: pisma ręcznego (potwierdzenie kompetencji z zakresu procedury badawczej Badania rękopisów), badania łusek i pocisków (potwierdzenie kompetencji w obszarze procedury badawczej Badanie urządzeń o charakterze broni palnej), badania szkieł, analizy ilościowej siarczanu amfetaminy (potwierdzenie kompetencji z zakresu procedury badawczej Analiza ilościowa siarczanu amfetaminy metodą chromatografii gazowej), w których wzięło udział CLK KGP[31].

1.1.2. Biegły rewident – wymagania kwalifikacyjne stawiane przez Krajową Izbę Biegłych Rewidentów i nadzór nad wykonywaniem zawodu

Zawód biegłego rewidenta polega na wykonywaniu czynności rewizji finansowej[32]. Biegły rewident, jako specjalista z zakresu badania sprawozdań finansowych podmiotów gospodarczych, bardzo często użycza swojej wiedzy jako biegły w postępowaniu sądowym.

Status prawny biegłych rewidentów reguluje ustawa z dnia 7 maja 2009 r.o biegłych rewidentach, ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz nadzorze publicznym[33], która weszła w życie dnia 6 czerwca 2009 r. Nowa ustawa wdrożyła postanowienia Dyrektywy 2006/43/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie ustawowych badań rocznych sprawozdań finansowych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych, zmieniająca dyrektywy Rady 78/660/EWG i 83/349/EWG oraz uchylająca dyrektywę Rady 84/253/EWG[34].

Biegli rewidenci są zrzeszeni w samorządzie zawodowym biegłych rewidentów, zwanym Krajową Izbą Biegłych Rewidentów[35]. Krajowa Izba Biegłych Rewidentów[36] powstała na mocy uchwalonej dnia 19 października 1991 r. ustawy o badaniu i ogłaszaniu sprawozdań finansowych oraz biegłych rewidentach i ich samorządzie, która weszła w życie 1 stycznia 1992 r.[37] Przynależność do KIBR jest obowiązkowa i powstaje po wpisaniu do rejestru biegłych rewidentów.

KIBR stanowi rękojmię należytego wykonywania zawodu przez biegłych rewidentów. Do zadań Krajowej Izby Biegłych Rewidentów należy m.in.:

1) reprezentowanie członków oraz ochrona ich interesów zawodowych;

2) ustanawianie standardów rewizji finansowej;

3) sprawowanie kontroli nad należytym wykonywaniem zawodu i przestrzeganiem zasad etyki zawodowej przez członków KIBR oraz przestrzeganiem przez podmioty uprawnione do badania sprawozdań finansowych przepisów prawa;

4) współdziałanie w kształtowaniu zasad rachunkowości i rewizji finansowej;

5) opracowywanie materiałów szkoleniowych dla kandydatów na biegłych rewidentów;

6) prowadzenie działalności wydawniczej;

7) doskonalenie zawodowe członków Krajowej Izby Biegłych Rewidentów[38].

Powołując do życia KIBR, ustawodawca wprowadził organ, którego zadaniem jest czuwać nad tym, aby każdy z członków Izby wykonywał swój zawódw sposób należyty, z poszanowaniem prawa oraz wypracowanych standardów zawodowych, ułatwiających rewidentom pracę oraz umożliwiających kontrolę organów Izby nad pracą biegłego rewidenta.

Ustawa określa szczegółowo wymagania formalne, jakie powinna spełniać osoba chcąca ubiegać się o przynależność do Izby oraz zakres wiedzy teoretycznej, jakim powinna dysponować osoba predestynująca do wykonywania zawodu. Zgodnie z przepisami ustawy o biegłych rewidentach biegłym rewidentem może być osoba, która:

1) korzysta z pełni praw publicznych oraz ma pełną zdolność do czynności prawnych;

2) ma nieposzlakowaną opinię i swoim dotychczasowym postępowaniem daje rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu biegłego rewidenta;

3) nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślnie popełnione przestępstwo lub przestępstwo skarbowe;

4) ukończyła studia wyższe w Rzeczypospolitej Polskiej lub zagraniczne studia wyższe uznawane w Rzeczypospolitej Polskiej za równorzędne i włada językiem polskim w mowie i piśmie;

5) odbyła roczną praktykę w zakresie rachunkowości w państwie Unii Europejskiej oraz co najmniej dwuletnią aplikację pod kierunkiem biegłego rewidenta, mającą na celu praktyczne przygotowanie do samodzielnego wykonywania zawodu, przy czym spełnienie tych warunków zostało stwierdzone przez Komisję Egzaminacyjną;

6) złożyła przed Komisją Egzaminacyjną z wynikiem pozytywnym egzaminy dla kandydatów na biegłego rewidenta;

7) złożyła przed Komisją Egzaminacyjną z wynikiem pozytywnym końcowy ustny egzamin dyplomowy sprawdzający wiedzę zdobytą w trakcie aplikacji;

8) złożyła ślubowanie przed prezesem Krajowej Rady Biegłych Rewidentów lub innym upoważnionym członkiem Krajowej Rady Biegłych Rewidentów[39].

Odnośnie do wymagań o charakterze merytorycznym względem kandydata na biegłego rewidenta warto wskazać, iż ustawodawca stawia przez adeptami rewizji finansowej m.in. wymagania dotyczące znajomości:

1) teorii i zasad rachunkowości,

2) zasad sporządzania sprawozdań finansowych, w tym skonsolidowanych sprawozdań finansowych,

3) międzynarodowych standardów sprawozdawczości finansowej,

4) analizy finansowej,

5) rachunku kosztów i rachunkowości zarządczej,

6) zarządzania ryzykiem i kontroli wewnętrznej,

7) rewizji finansowej,

8) standardów rewizji finansowej,

9) etyki zawodowej i niezależności biegłego rewidenta,

10) wymogów prawnych dotyczących badania sprawozdań finansowych oraz biegłych rewidentów i podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych[40].

W trakcie egzaminu sprawdzana jest ponadto wiedza kandydata niezbędna dla dokonywania rewizji finansowej z zakresu:

1) prawa spółek i ładu korporacyjnego,

2) prawa o postępowaniu upadłościowym i naprawczym,

3) prawa podatkowego,

4) prawa cywilnego,

5) prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,

6) prawa bankowego,

7) prawa ubezpieczeniowego,

8) technologii informacyjnych i systemów komputerowych,

9) mikroekonomii i makroekonomii,

10) matematyki i statystyki,

11) podstawowych zasad zarządzania finansowego w jednostkach gospodarczych.

Kandydat na biegłego rewidenta oprócz wiedzy teoretycznej ze wskazanych wyżej dziedzin, musi ponadto wykazać się umiejętnościami praktycznymi. Każdy, kto ubiega się o status biegłego rewidenta jest obowiązany do odbycia rocznej praktyki w zakresie rachunkowości oraz co najmniej dwuletniej aplikacji pod kierunkiem biegłego rewidenta[41].

Tak szeroki zakres wiedzy, który obejmuje egzamin dla kandydatów na biegłego rewidenta daje gwarancję, iż do wykonywania zawodu zostaną dopuszczone osoby o najwyższych kwalifikacjach. Dodatkowo ustawa nakłada na biegłych rewidentów obowiązek ustawicznego podnoszenia swoich kwalifikacji poprzez odbywanie obligatoryjnego doskonalenia zawodowego[42]. Obligatoryjne doskonalenie zawodowe polega na odbyciu odpowiedniego szkolenia z zakresu rachunkowości i rewizji finansowej przeprowadzonego przez podmioty do tego uprawnione[43]. Zakres tematyczny oraz minimalną liczbę godzin obligatoryjnego doskonalenia zawodowego przez biegłych rewidentów określa Krajowa Rada Biegłych Rewidentów w formie uchwały. Uchwała Krajowej Rady Biegłych Rewidentów jest zatwierdzana przez Komisję Nadzoru Audytowego[44].

Do innych ustawowych obowiązków biegłych rewidentów należą ponadto:

1) przestrzeganie standardów rewizji finansowej[45];

2) przestrzeganie zasady niezależności biegłych rewidentów;

3) przestrzeganie zasad etyki zawodowej[46].

Z uwagi na wymienione powyżej ustawowe obowiązki biegłego rewidenta, ważną rolę w kształtowaniu należytej postawy moralnej i zawodowej członków izby odgrywają zasady etyki zawodowej biegłych rewidentów[47]. Zasady etyki kreślą postawę moralną, jaką winien wykazać się biegły rewident oraz wskazują, jaki powinien być jego stosunek do zleceniodawcy oraz do pozostałych członków Izby. Podstawowymi zasadami etycznymi, którymi powinien kierować się biegły rewident powinny być:

1) zasada rzetelności (uczciwości) i bezstronności (obiektywizmu),

2) zasada kompetencji zawodowych,

3) zasada tajemnicy zawodowej.

Zasada rzetelności (uczciwości) i bezstronności (obiektywizmu) oznacza, że postępowanie biegłego rewidenta powinno być rzeczowe, obiektywne oraz wolne od uprzedzeń i wpływu rozbieżności zdań (sporów). Biegły rewident powinien przestrzegać zasady bezstronności podczas prowadzenia przez niego działalności zawodowej, niezależnie od pełnionej funkcji. Wykonując czynności rewizji finansowej biegły rewident powinien dbać o bezstronność, postępować w sposób wolny od uprzedzeń i nie ulegać naciskom innych osób, usiłujących zmienić jego stanowisko w konkretnych sprawach. Jeżeli spór zaistniały pomiędzy biegłym rewidentem a zamawiającym miałby wywrzeć negatywny wpływ na rzetelność lub bezstronność biegłego rewidenta, to biegły rewident powinien zaniechać dalszej współpracy z zamawiającym. W podobny sposób należy postępować z pracodawcą lub zleceniodawcą umów cywilnoprawnych.

Zasada kompetencji zawodowych nakłada na biegłego rewidenta obowiązek świadczenia na rzecz zamawiającego usług wysokiej jakości, zgodnie z dorobkiem i postępem nauki rachunkowości i rewizji finansowej, przepisami prawa i zasadami ugruntowanymi praktyką. Biegły rewident, podejmując się czynności rewizji finansowej, powinien posiadać kompetencje niezbędne do ich wykonywania, rozumiane jako posiadaną wiedzę, nabyte umiejętności i doświadczenie, a świadcząc czynności rewizji finansowej wykorzystywać w pełni te kompetencje. Jeżeli biegły rewident nie ma odpowiednich kompetencji do wykonywania specjalistycznych części usług, wówczas powinien zapewnić sobie doradztwo i pomoc właściwych specjalistów. Tytuł zawodowy „biegły rewident” zobowiązuje do stałego podnoszenia kwalifikacji zawodowych, w tym poprzez odbywanie obligatoryjnego doskonalenia zawodowego z zakresu rachunkowościi rewizji finansowej. Biegły rewident powinien wykonywać usługi zawodowe z należytą starannością.

Zasada tajemnicy zawodowej oznacza, że biegły rewident jest zobowiązany zachować w tajemnicy wszystkie informacje i dokumenty związane z wykonywaniem czynności rewizji finansowej. Obowiązek ten nie jest ograniczony w czasie. Biegły rewident może ujawnić informacje i dokumenty tylko wtedy, gdy istnieje przewidziany prawem obowiązek ujawnienia informacji lub przekazywania dokumentów w przypadkach określonych w ustawie o biegłych rewidentach lub odrębnych przepisach. Do przestrzegania tajemnicy zawodowej zobowiązane są również inne osoby, którym udostępniono informacje objęte tą tajemnicą, chyba że na ich ujawnienie zezwala przepis ustawy szczególnej.

Tak szczegółowo ujęte zasady etyki zawodowej z całą pewnością mają pozytywny wpływ na jakość usług wykonywanych przez biegłych rewidentów. Na naśladowanie przez inne grupy zawodowe zasługuje ujęcie w zasadach etyki zawodowej obowiązku świadczenia usług zgodnie z dorobkiem i postępem nauki, w tym przypadku nauki rachunkowości i rewizji finansowej, co obliguje biegłych do ustawicznej pracy nad swoim warsztatem. W przeciwnym razie, biegły rewident naraża się na zarzut naruszenia jego podstawowych obowiązków, co z kolei rodzi odpowiedzialność dyscyplinarną, do której może biegłego rewidenta pociągnąć Izba.

Obok szczegółowych wytycznych odnośnie do kwalifikacji kandydata na biegłego rewidenta oraz zasad ustawicznego podnoszenia umiejętności zawodowych, ważnymi elementami zapewniającymi wysoką jakość usług świadczonych przez tę grupę zawodową są:

1) kontrola Krajowej Komisji Nadzoru;

2) istnienie zasady odpowiedzialności dyscyplinarnej biegłych rewidentów;

3) nadzór publiczny sprawowany przez Komisję Nadzoru Audytowego.

Krajowa Komisja Nadzoru jest organem KIBR powołanym do sprawowania kontroli nad przestrzeganiem przepisów i procedur związanych z wykonywaniem czynności rewizji finansowej przez biegłych rewidentów oraz działalnością podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych[48]. Jednym z ważniejszych uprawnień Krajowej Komisji Nadzoru jest możliwość dokonywania kontroli dokumentacji rewizyjnej z wykonanych czynności rewizji finansowej, w tym zgodności z obowiązującymi standardami rewizji finansowej i wymaganiami dotyczącymi niezależności. Stwierdzenie nieprawidłowości w funkcjonowaniu podmiotu uprawnionego do badania sprawozdań finansowych skutkować może sformułowaniem zalecenia dla tego podmiotu, wraz z jednoczesnym wyznaczeniem terminu do usunięcia nieprawidłowości, złożeniem wniosku do Krajowego Rzecznika Dyscyplinarnego o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego względem biegłego rewidenta albo złożeniem wniosku do Krajowej Rady Biegłych Rewidentów o nałożenie na podmiot uprawniony do badania sprawozdań finansowych kary pieniężnej, orzeczenie zakazu wykonywania czynności rewizji finansowej na okres od 6 miesięcy do 3 lat, skreślenie z listy podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych, a dodatkowo podanie do publicznej wiadomości informacji o stwierdzonych nieprawidłowościach i nałożonych karach[49].

Za postępowanie sprzeczne z przepisami prawa, standardami rewizji finansowej, zasadami niezależności oraz zasadami etyki zawodowej biegły rewident podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej. Wśród kar dyscyplinarnych znajdują się: upomnienie, nagana, kara pieniężna, zakaz wykonywania czynności rewizji finansowej przez okres od roku do lat trzech lub wydalenie z samorządu biegłych rewidentów[50]. Co ważne, ustawa o biegłych rewidentach zakłada również, iż obok nałożenia na biegłego wskazanych wyżej kar, biegły może zostać zobowiązany do odbycia szkolenia zawodowego. Nałożenie takiego obowiązku jest o tyle istotne, iż co do zasady nie chodzi przecież o to, ażeby w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości biegłego dotkliwie ukarać, ale żeby zapewnić mu możliwość uzupełnienia niedostatków wiedzy i, być może, wynikających stąd, stwierdzonych przez organ nadzorujący, nieprawidłowości.

Ostatnim z elementów, mających zagwarantować należyte wykonywanie zawodu przez biegłych rewidentów, jest wprowadzenie przez przepisy ustawy nowego rozwiązania w postaci nadzoru publicznego wykonywanego przez Komisję Nadzoru Audytowego. Komisja sprawuje nadzór nad wykonywaniem zawodu biegłego rewidenta, działalnością podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz działalnością KIBR. Do ważniejszych uprawnień Komisji należy zatwierdzanie uchwał KIBR w przypadkach określonych w ustawie, zatwierdzanie rocznych planów kontroli przeprowadzanej przez Krajową Komisję Nadzoru oraz samodzielne przeprowadzanie kontroli, a także uczestniczenie w kontrolach przeprowadzanych przez Krajową Komisję Nadzoru. W skład Komisji wchodzi 9 członków powoływanych na 4-letnią kadencję, w tym 2 przedstawicieli Ministra Finansów, 2 przedstawicieli Komisji Nadzoru Finansowego, 2 przedstawicieli KIBR, przedstawiciel organizacji pracodawców oraz przedstawiciel Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie S.A. Komisja Nadzoru Audytowego, podobnie jak Krajowa Komisja Nadzoru, również dysponuje narzędziami, mającymi zdyscyplinować członków KIBR w razie stwierdzenia jakichkolwiek nieprawidłowości w wykonywaniu przez nich zawodu biegłego rewidenta. W razie stwierdzenia nieprawidłowości Komisja może skierować do podmiotu uprawnionego do badania sprawozdań finansowych żądanie usunięcia nieprawidłowości wraz z określeniem terminu do ich usunięcia albo wydać decyzję administracyjną o nałożeniu na podmiot uprawniony do badania sprawozdań finansowych kary pieniężnej, wydaniu zakazu wykonywania czynności rewizji finansowej przez okres od 6 miesięcy do 3 lat, skreśleniu z listy podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych lub, jako karę dodatkową, podaniu do publicznej wiadomości informacji o stwierdzonych nieprawidłowościach i karach, a także sporządzić wniosek do Krajowego Sądu Dyscyplinarnego o ukaranie biegłego rewidenta[51].

Tak szeroki wachlarz uprawnień organów nadzorujących pracę biegłego rewidenta gwarantuje nie tylko zachowanie wysokiej jakości świadczonych usług, lecz także daje gwarancję odsunięcia od wykonywania zawodu osób, które takiej rękojmi nie dają. Rozbudowana forma kontroli sprawowanej nie tylko przez organa samej izby, lecz także przez Państwo, w połączeniu z wysokimi wymaganiami kwalifikacyjnymi względem kandydatów na biegłych rewidentów oraz obowiązkiem ustawicznego podnoszenia swoich kwalifikacji sprawia, iż zawód biegłego rewidenta wykonywać mogą osoby posiadające ku temu szczególne predyspozycje. Z powyższego płyną korzyści zarówno dla Państwa, jak i dla obywateli. Państwo zapewnia sobie w ten sposób sprawnych audytorów, którzy są dobrze wyszkoleni w wykonywaniu czynności rewizji finansowej podmiotów gospodarczych i tym samym potrafią wykryć ewentualne nadużycia finansowe. Obywatel zaś zyskuje gwarancję dobrze wykonanej usługi przez niezależnego audytora o wysokim morale.

Warto podkreślić, iż zapewnieniu jakości usług świadczonych przez biegłych rewidentów służyć mają również wypracowane i jednolite w chwili obecnej na poziomie międzynarodowym standardy rewizji finansowej. Standardy mają na celu nie tylko ułatwienie biegłym wykonywania badania sprawozdania finansowego, ale też i zapewnienie lepszej kontroli wykonanej przez biegłego pracy. Wśród postanowień standardów znajdują się informacje na temat celu badania sprawozdania finansowego podmiotu gospodarczego, sposobu jego badania, dowodów badania, planowania badania, okoliczności świadczących o zaistnieniu możliwych nadużyć lub nieprawidłowości ze strony badanego podmiotu, jak również zasady sporządzania opinii z przeprowadzonego badania oraz gromadzenia dokumentacji rewizyjnej[52].

1.1.3. Rzeczoznawcy majątkowi i ich standardy zawodowe

Prawne podstawy działalności rzeczoznawców majątkowych stwarza ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r.o gospodarce nieruchomościami[53]. Zgodnie z przepisami ustawy, rzeczoznawcą majątkowym jest osoba fizyczna posiadająca uprawnienia zawodowe w zakresie szacowania nieruchomości, nadane w trybie przepisów ustawy[54]. Tytuł zawodowy „rzeczoznawcy majątkowego” i tym samym prawo do wykonywania zawodu uzyskuje się z dniem wpisu do centralnego rejestru rzeczoznawców majątkowych, prowadzonego przez ministra właściwego do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa[55].

Rzeczoznawca majątkowy dokonuje określenia wartości nieruchomości, a także maszyn i urządzeń trwale związanych z nieruchomością. Opinia rzeczoznawcy majątkowego odnośnie do wartości nieruchomości nosi nazwę operatu szacunkowego[56]. Rzeczoznawca majątkowy może jednakże sporządzać opracowania i ekspertyzy, które nie mają charakteru operatu szacunkowego, a dotyczą:

1) rynku nieruchomości oraz doradztwa w zakresie tego rynku,

2) efektywności inwestowania w nieruchomości i ich rozwoju,

3) skutków finansowych uchwalania lub zmiany planów miejscowych,

4) oznaczania przedmiotu odrębnej własności lokali,

5) bankowo-hipotecznej wartości nieruchomości,

6) określania wartości nieruchomości na potrzeby indywidualnego inwestora,

7) wyceny nieruchomości zaliczanych do inwestycji w rozumieniu przepisów o rachunkowości,

8) wyceny nieruchomości jako środków trwałych jednostek w rozumieniu ustawy o rachunkowości.

Uprawnienia zawodowe w zakresie szacowania nieruchomości mogą być nadane osobie, która:

1) posiada pełną zdolność do czynności prawnych;

2) nie była karana za przestępstwa przeciwko mieniu, dokumentom, za przestępstwa gospodarcze, za fałszowanie pieniędzy, papierów wartościowych, znaków urzędowych, za składanie fałszywych zeznań oraz za przestępstwa skarbowe;

3) posiada wyższe wykształcenie magisterskie;

4) ukończyła studia podyplomowe w zakresie wyceny nieruchomości;

5) odbyła praktykę zawodową w zakresie wyceny nieruchomości;

6) przeszła z wynikiem pozytywnym postępowanie kwalifikacyjne, w tym złożyła egzamin dający uprawnienia w zakresie szacowania nieruchomości[57].

Uprawnienia zawodowe w zakresie szacowania nieruchomości, po uprzednim spełnieniu wszystkich wymogów formalnych przez kandydata na rzeczoznawcę majątkowego, nadaje minister właściwy do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej[58]. Stwierdzenie spełnienia wymogów formalnych przez kandydata na rzeczoznawcę majątkowego dokonuje natomiast Państwowa Komisja Kwalifikacyjna w postępowaniu kwalifikacyjnym, na którą składają się osoby powołane przez ministra właściwego do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa, wskazane przez organizacje zawodowe rzeczoznawców majątkowych[59].

Do podstawowych obowiązków rzeczoznawców majątkowych należą:

1) wykonywanie czynności z zakresu szacowania nieruchomości z poszanowaniem przepisów prawa i standardów zawodowych,

2) poszanowanie dla zasad etyki zawodowej rzeczoznawców majątkowych,

3) zachowanie bezstronności w wycenie nieruchomości[60],

4) pełnienie funkcji biegłego sądowego w razie powołania przez sąd[61],

5) stałe podnoszenie kwalifikacji zawodowych[62].

Rzeczoznawcy majątkowi, podobnie jak biegli rewidenci, również podlegają odpowiedzialności zawodowej w przypadku niewywiązywania się ze swoich obowiązków. Ustawa przewiduje następujące kary dyscyplinarne w przypadku naruszenia przez rzeczoznawcę majątkowego jego obowiązków:

1) upomnienie,

2) nagana,

3) zawieszenie uprawnień zawodowych na okres od 3 miesięcy do 1 roku,

4) zawieszenie uprawnień zawodowych do czasu ponownego złożenia egzaminu z wynikiem pozytywnym,

5) pozbawienie uprawnień zawodowych z możliwością ponownego ubiegania się o ich nadanie,

6) pozbawienie uprawnień zawodowych z możliwością ubiegania się o ponowne ich nadanie po upływie 3 lat od dnia ich pozbawienia[63].

Ponadto, ustawa przewiduje możliwość pozbawienia rzeczoznawcę majątkowego uprawnień zawodowych z mocy prawa w przypadku:

1) utraty zdolności do czynności prawnych;

2) skazania za przestępstwa przeciwko mieniu, dokumentom, za przestępstwa gospodarcze, za fałszowanie pieniędzy, papierów wartościowych, znaków urzędowych, za składanie fałszywych zeznań oraz za przestęp-stwa skarbowe;

3) sądowego zakazu wykonywania zawodu rzeczoznawcy majątkowego;

4) sądowego zakazu prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie szacowania nieruchomości[64].

Postępowanie dyscyplinarne jest każdorazowo wszczynane przez ministra właściwego do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego. Po wszczęciu postępowania minister przekazuje sprawę do Komisji Odpowiedzialności Zawodowej w celu przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego. Komisja Odpowiedzialności Zawodowej jest powoływana i odwoływana w drodze zarządzenia ministra, z udziałem osób wskazanych przez organizacje zawodowe rzeczoznawców majątkowych[65]. W przypadku gdy sprawa dotyczy osób powołanych lub ustanowionych przez sąd, postępowanie z tytułu odpowiedzialności zawodowej wszczyna się wyłącznie na skutek skargi złożonej przez sąd[66].

Ważną funkcję w wykonywaniu zawodu przez rzeczoznawcę majątkowego pełnią standardy zawodowe. Zgodnie z przepisami ustawy o gospodarce nieruchomościami standardami zawodowymi są reguły postępowania przy wykonywaniu zawodu rzeczoznawcy majątkowego ustalane przez organizację zawodową rzeczoznawców majątkowych, a uzgodnione z ministrem właściwym do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa[67]. Przepisy ustawy stanowią, iż komunikat o uzgodnieniu standardów zawodowych zamieszcza się w Dzienniku Urzędowym ministra właściwego do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej.

Począwszy od 2009 r. nie ma zgody w środowisku rzeczoznawców majątkowych odnośnie do obowiązywania jednego rodzaju standardów zawodowych. Odmienną interpretację dotyczącą obowiązujących standardów zawodowych prezentuje Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych oraz Polska Izba Rzeczoznawstwa Majątkowego.

Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, utworzona w 2002 r.[68], jest dobrowolnym związkiem samorządnych organizacji posiadających osobowość prawną jako stowarzyszenia rzeczoznawców majątkowych[69]. Do PFSRM należą następujące stowarzyszenia:

1) Karkonoskie Stowarzyszenie Rzeczoznawców Majątkowych Jelenia Góra – Wałbrzych,

2) Koszalińskie SRM,

3) Legnickie SRM,

4) Lubuskie SRM w Gorzowie Wlkp.,

5) Lubuskie SRM w Zielonej Górze,

6) Łódzkie SRM,

7) Małopolskie SRM,

8) Mazowieckie SRM,

9) Podkarpackie SRM,

10) Polskie Stowarzyszenie Rzeczoznawców Wyceny Nieruchomości,

11) Pomorskie TRM w Gdańsku,

12) Północno-Wschodnie Stowarzyszenie Rzeczoznawców Majątkowych w Białymstoku,

13) Regionalne SRM w Lublinie,

14) SRM w Bydgoszczy,

15) SRM w Słupsku,

16) SRM we Wrocławiu,

17) SRM Wielkopolski Płd. w Kaliszu,

18) SRM Województwa Wielkopolskiego,

19) Toruńskie SRM,

20) Warszawskie SRM,

21) Zachodniopomorskie SRM,

22) Śląskie SRM,

23) Środkowopomorskie SRM,

24) Świętokrzyskie SRM[70].

PFSRM działa na rzecz sfederowanych w niej stowarzyszeń rzeczoznawców majątkowych. Do statutowych celów Federacji należy:

1) działanie na rzecz rozwoju zawodu rzeczoznawcy majątkowego;

2) wypracowanie zasad współdziałania i form dalszej integracji środowiska rzeczoznawców majątkowych;

3) tworzenie warunków do uzyskiwania przez rzeczoznawców majątkowych certyfikatów, zgodnie z kryteriami międzynarodowymi i krajowymi;

4) ochrona praw zawodowych i podnoszenie rangi zawodu rzeczoznawcy majątkowego;

5) doskonalenie systemu kształcenia i podnoszenie kwalifikacji zawodowych rzeczoznawców majątkowych;

6) podejmowania działań dotyczących formułowania i kształtowania zasad etyki zawodowej rzeczoznawców majątkowych oraz kontroli ich przestrzegania;

7) reprezentowanie stowarzyszeń wobec organów i instytucji centralnych i na forum międzynarodowym;

8) organizowanie postępowania kwalifikacyjnego dla kandydatów na rzeczoznawców majątkowych, jeżeli będzie wynikać to z odpowiednich porozumień[71].

W strukturach PFSRM funkcjonuje 8 komisji zawodowych, zajmujących się realizacją ustawowych i statutowych zadań rzeczoznawców majątkowych[72]:

1) Komisja Arbitrażowa,

2) Komisja Etyki,

3) Komisja Odznaczeń,

4) Komisja Rewizyjna,

5) Komisja Standardów,

6) Komisja Szkoleń,

7) Komisja Uznania Zawodowego,

8) Rada Programowa „Rzeczoznawcy Majątkowego”.

Każda z Komisji realizuje inne cele. Jedną z ważniejszych ról odgrywa Komisja Standardów zajmująca się m.in. ustaleniami dotyczącymi obowiązujących standardów zawodowych wśród rzeczoznawców majątkowych[73].

Należy jednocześnie zaznaczyć, iż wskazany wyżej sposób organizacji PFSRM odnosi się tylko i wyłącznie do samej organizacji. Natomiast, poszczególne stowarzyszenia będące członkami PFSRM posiadają własne statuty i komisje zawodowe. Treść tych statutów oraz działalność komisji zawodowych sfederowanych stowarzyszeń nie może być sprzeczna z wytycznymi samej Federacji.

Do momentu powstania Polskiej Izby Rzeczoznawstwa Majątkowego[74] PFSRM była jedyną organizacją zajmującą się ustalaniem standardów zawodowych obowiązujących rzeczoznawców majątkowych. Od momentu powstania PIRM istnieją dwa rozbieżne stanowiska odnośnie do obowiązywania standardów zawodowych rzeczoznawców majątkowych.

Według PFSRM od 1 czerwca 2009 r. rzeczoznawców majątkowych zrzeszonych w PFSRM obowiązywały nowe rodzaje reguł postępowania przy wykonywaniu zawodu rzeczoznawcy majątkowego. Status tych reguł był zróżnicowany. Do standardów wykonywania zawodu rzeczoznawcy majątkowego należały:

1) standardy zawodowe posiadające status standardów zawodowych w rozumieniu przepisów o gospodarce nieruchomościami; mające na celu określenie reguł postępowania odnośnie do ustalenia wartości rynkowej i wartości odtworzeniowej nieruchomości, wartości innych niż wartość rynkowa oraz zasad sporządzania operatu szacunkowego; regulacje tych standardów rzeczoznawcy majątkowi obowiązani byli uwzględniać każdorazowo przy wykonywaniu oceny operatów szacunkowych przez organizacje zawodowe zrzeszone w PFSRM;

2) noty interpretacyjne stanowiące uzgodnione w środowisku zawodowym rzeczoznawców majątkowych, zrzeszonych w Polskiej Federacji Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, zasady dobrej praktyki wykonywania zawodu;

3) standardy dotychczasowe – stare, z których obowiązywały tylko niektóre i posiadają charakter tymczasowych not interpretacyjnych; wykorzystywane miały być dobrowolnie przez rzeczoznawców majątkowych zrzeszonych w Polskiej Federacji Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych w całości lub części, w zakresie zgodnym z zasadami dobrej praktyki zawodowej, bez konieczności uzasadniania zastosowanych odstępstw. Część „starych” standardów została wycofana ze stosowania ze względu na zastąpienie ich nowymi standardami[75].

Dnia 13 lutego 2013 r. Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych opublikowała informację Komisji Standardów dotyczącą zasad stosowania Powszechnych Krajowych Zasad Wyceny (PKZW). Zgodnie z tą informacją, na dzień wydania tej informacji jedynym standardem zawodowym obowiązującym na podstawie powołanych przepisów wszystkich rzeczoznawców majątkowych jest ogłoszony Komunikatem Ministra Infrastruktury z dnia 4 stycznia 2010 r. standard zawodowy rzeczoznawców majątkowych „Wycena dla zabezpieczenia wierzytelności” (Dz. Urz. Min. Infrastruktury z 2010 r. Nr 1, poz. 1). Z dniem ogłoszenia standard ten nie posiada używanego wcześniej oznaczenia KSWS–3. Jednocześnie wskazano, iż zgodnie z uchwałą Rady Krajowej Polskiej Federacji Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych Nr 5/03/2012 z marca 2012 r. Powszechne Krajowe Zasady Wyceny (PKZW), opracowane przez Polską Federację Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, są zalecane rzeczoznawcom majątkowym zrzeszonym w sfederowanych stowarzyszeniach do stosowania jako zasady dobrej praktyki zawodowej i dorobek środowiska[76].

Odmienne stanowisko niż PFSRM prezentowała Polska Izba Rzeczoznawstwa Majątkowego utworzona w grudniu 2008 roku[77], będąca organizacją samorządu gospodarczego rzeczoznawców majątkowych w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 30 maja 1989 r. o izbach gospodarczych[78]. Izba zrzesza przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą w zakresie rzeczoznawstwa majątkowego wykonywanego przez osoby posiadające uprawnienia zawodowe w zakresie szacowania nieruchomości[79]. Członkostwo w Izbie nie ogranicza przynależności do innych związków i stowarzyszeń.

Do podstawowych zadań PIRM należą m.in.:

1) reprezentowanie i ochrona interesów członków Izby;

2) kształtowanie i upowszechnianie zasad dobrego obyczaju oraz doskonalenie norm rzetelnego postępowania w obrocie gospodarczym;

3) stwarzanie warunków do doskonalenia zawodowego i podnoszenia kwalifikacji członków Izby.

Swoje zadania Izba realizuje poprzez:

1) współpracę z krajowymi i zagranicznymi organizacjami zawodowymi, społecznymi, gospodarczymi, naukowymi w zakresie współtworzenia warunków i podstaw prawnych dla prowadzenia działalności gospodarczej dla członków Izby;

2) współpracę z organami władzy ustawodawczej oraz administracji państwowej i samorządowej, w szczególności przez składanie wnioskówo zmianę lub nowelizację przepisów oraz prezentowanie opinii w zakresie nowych regulacji prawnych związanych z działalnością gospodarczą członków Izby;

3) organizowanie szkoleń, konferencji i innych form kształcenia oraz prowadzenia działalności wydawniczej;

4) organizację doskonalenia zawodowego członków Izby[80].

Zgodnie z uchwałą Rady Polskiej Izby Rzeczoznawstwa Majątkowego z dnia 26 lutego 2009 r. w chwili obecnej nie obowiązują standardy zawodowe rzeczoznawców majątkowych w rozumieniu art. 175 ustawy o gospodarce nieruchomościami. W związku z tym rzeczoznawcy majątkowi mają aktualnie pełną swobodę w zakresie decyzji o stosowaniu lub niestosowaniu dowolnych standardów (standardów Polskiej Federacji Stowarzyszeń Majątkowych (PFSRM), Europejskich Standardów Wyceny (TEGoVA), Międzynarodowych Standardów Wyceny (MSW)). Sytuacja ta, w ocenie PIRM, jest pożyteczna dla rynku nieruchomości, gdyż celem wyceny jest poprawne i zgodne z obowiązującymi przepisami prawa określenie wartości własności nieruchomości lub innych praw. Zdaniem PIRM twierdzenie jakoby jakiekolwiek standardy „posiadały status standardów zawodowych w rozumieniu przepisów o gospodarce nieruchomościami” są nieprawdziwe i stanowią dezinformację zarówno rzeczoznawców, jak i ich klientów, w tym banków, sądów, organów administracji rządowej i samorządowej. PIRM wyraża pogląd, że w tej sytuacji żądanie ze strony jakichkolwiek organów władzy czy administracji i innych czynników publicznych stosowania standardów, rzekomo obowiązujących zgodnie z art. 175 ustawy o gospodarce nieruchomościami, nie znajduje oparcia w obowiązujących przepisach prawa[81].

Wymienione wyżej dwie najważniejsze spośród organizacji zawodowych rzeczoznawców majątkowych[82] odgrywają dużą rolę w utrzymywaniu wysokiego standardu usług świadczonych przez rzeczoznawców majątkowych. Rola ta przejawia się przede wszystkim w:

1) ustalaniu „standardów” zawodowych rzeczoznawców majątkowych;

2) dopingowaniu rzeczoznawców majątkowych w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych;

3) ustalaniu wzorca „dobrego rzeczoznawcy majątkowego”.

Pierwszy z wymienionych powyżej punktów dotyczy omówionych już standardów wykonywania zawodu przez rzeczoznawców majątkowych. Jak wspomniano, w chwili obecnej, z uwagi na ustawiczne dostosowywanie obowiązujących norm do prawa unijnego oraz ciągłe zmiany w ustawodawstwie krajowym istnieją rozbieżności pomiędzy rzeczoznawcami majątkowymi w przedmiocie obowiązujących standardów zawodowych[83]. Każde ze stowarzyszeń posiada jednakże wypracowane standardy, które uznawane są za obowiązujące względem ich członków. Jednolite reguły postępowania przy wykonywaniu zawodu rzeczoznawcy majątkowego mają tę podstawową zaletę, iż pozwalają na „pomiar” kompetencji rzeczoznawcy majątkowego. Taki pomiar jest możliwy zarówno z punktu widzenia pozostałych członków tej grupy zawodowej, jak i z punktu widzenia zlecającego sporządzenie opinii.

Ponadto, stowarzyszenia rzeczoznawców majątkowych organizują konferencje i szkolenia dla rzeczoznawców majątkowych albo wspomagają swoich członków w udziale w takich konferencjach poprzez informowanie, np. na swoich stronach internetowych, o podjętych inicjatywach w tym zakresie albo oferowanie pomocy w załatwieniu formalności związanych z udziałem w szkoleniu lub konferencji. W ten sposób członkowie stowarzyszeń realizują jeden ze swoich podstawowych obowiązków ustawowych polegający na ustawicznym podnoszeniu swoich kwalifikacji[84].

1.1.4. Zakres wymagań kwalifikacyjnych oraz uprawnienia i obowiązki biegłego sądowego na tle ekspertów gospodarczych

Zaprezentowane powyżej wymagania kwalifikacyjne względem osób pretendujących do miana biegłego rewidenta czy rzeczoznawcy majątkowego, z których to zawodów wywodzi się największa grupa biegłych sądowych w dziedzinie przestępstw gospodarczych, obrazują ogrom postępowań egzaminacyjnych, do których osoby te zmuszone są przystąpić. Co więcej, aby utrzymać tytuł zawodowy, biegli rewidenci i rzeczoznawcy majątkowi zobowiązani są do corocznego uczestnictwa w szkoleniach utrzymujących ich wysokie kwalifikacje i umożliwiających zdobycie nowej wiedzy. Biegli sądowi, z których pomocy korzystają organy procesowe, nie mają takich obowiązków.

Status biegłego sądowego[85] określają przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24.01.2005 r. w sprawie biegłych sądowych[86]. Wymagania kwalifikacyjne względem biegłego sądowego określa § 12 rozporządzenia. Zgodnie z powołanym przepisem biegłym może być ustanowiona osoba, która:

1) korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich;

2) ukończyła 25 lat;

3) posiada teoretyczne i praktyczne wiadomości specjalne w danej gałęzi nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, a także innej umiejętności, dla której ma być ustanowiona;

4) daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków biegłego;

5) wyrazi zgodę na ustanowienie jej biegłym.

Posiadanie wiadomości specjalnych powinno być wykazane dokumentami lub innymi dowodami. Ocena, czy posiadanie wiadomości specjalnych zostało dostatecznie wykazane, należy do prezesa sądu okręgowego, który prowadzi listę biegłych sądowych oraz odpowiada za przeprowadzenie postępowania związanego z wpisem biegłego na listę[87].

Przepisy prawa nie przewidują więc szczególnego rodzaju egzaminu dla kandydata na biegłego sądowego ani specjalnie rozbudowanego postępowania kwalifikacyjnego. Całość sprowadza się do oceny kwalifikacji kandydata przez prezesa sądu okręgowego, który nie jest przecież znawcą w dziedzinie, z której „rekrutuje” kandydata. Należy zauważyć, iż w przypadku biegłych rewidentów czy rzeczoznawców majątkowych egzaminatorami są specjaliści z danej dziedziny, którzy reprezentują tę samą grupę zawodową, do której pretenduje kandydat. Prezes sądu, będący zazwyczaj z wykształcenia jedynie prawnikiem, nie ma i nie może mieć praktycznych możliwości oceny kwalifikacji kandydata, jak to jest w przypadku korporacji zawodowych[88].

Z uwagi na powyższe, słuszne wydają się działania zmierzające do znowelizowania przepisów o biegłych sądowych. Przedmiotem projektu ustawy o biegłych sądowych zajmowało się wielu znamienitych autorów[89] i z uwagi na to, a także na charakter niniejszej pracy, której celem jest ukazanie możliwości rozwoju biegłych gospodarczych, świadomie pominięto projekty rozwiązań przygotowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości. Należy jednakże zwrócić uwagę na fakt, iż szczególnie ważne dla ustawodawcy powinny być zarówno wymagania i postępowanie kwalifikacyjne kandydata na biegłego sądowego, jak i dalszy nadzór merytoryczny nad wykonywaniem czynności biegłego w toku pełnienia funkcji. Godnym uwagi rozwiązaniem wydaje się możliwość stworzenia biegłym sądowym, a w szczególności biegłym gospodarczym, sposobności uczestnictwa w specjalnych szkoleniach, zbliżonych do tych, w których w chwili obecnej dobrowolnie uczestniczą eksperci gospodarczy. Konferencje, sympozja i szkolenia organizowane przez samych specjalistów gospodarczych pokazują, że istnieje duże zapotrzebowanie wśród ekspertów nie tylko na wiedzę „branżową”, ale też i na wiedzę z zakresu postępowania karnego, metodyki sporządzenia opinii oraz zasad udziału biegłego w postępowaniu sądowym.

1.2. Obowiązek doskonalenia umiejętności stawiany biegłym w sprawach karnych gospodarczych i praktyczne możliwości jego realizacji

Niezależnie od wagi wymogów formalnych, których spełnienie jest niezbędne dla zdobycia uprawnień do wykonywania zawodu stawianych biegłym zrzeszonym w izbach gospodarczych, ważnym czynnikiem gwarantującym kompetentne wykonanie powierzonych czynności biegłego jest możliwość ustawicznego doskonalenia umiejętności i pogłębianie zdobytej wiedzy. Taką szansę daje przynależność do rozmaitych stowarzyszeń, w których zrzeszeni biegli o podobnych specjalnościach mogą wymieniać doświadczenia i radzić się bardziej doświadczonych kolegów. Możliwość podnoszenia kwalifikacji daje również udział w konferencjach i sympozjach poświęconych wybranym, problematycznym zagadnieniom danego środowiska zawodowego. Ponadto, istnieją już na rynku polskim wyspecjalizowane firmy[90], których działalność skupia się wokół szkolenia specjalistów na wysokim poziomie, w szczególności z dziedziny audytu wewnętrznego.

1.2.1. Rola Stowarzyszenia Biegłych ds. Przestępstw i Nadużyć Gospodarczych w podnoszeniu kwalifikacji ekspertów ds. przestępstw i nadużyć gospodarczych

Stowarzyszenie Biegłych ds. Przestępstw i Nadużyć Gospodarczych ACFE Polska[91] z siedzibą w Warszawie jest organizacją non-profit zrzeszającą osoby zawodowo zajmujące się zapobieganiem i wykrywaniem oszustw oraz nadużyć gospodarczych. Stowarzyszenie jest uznane za 114 Oddział ACFE w Stanach Zjednoczonych[92] i posługuje się skrótem: ACFE Polska[93].

ACFE Polska powstało 9 lipca 2003 r. i zostało uznane oficjalnie za Oddział ACFE w Stanach Zjednoczonych 29 września 2003 r. Niespełna miesiąc później, 21 października 2003 r., otrzymało wpis do Krajowego Rejestru Sądowego.

Celem Stowarzyszenia jest działalność edukacyjna, służąca podnoszeniu oraz rozwijaniu wiedzy i umiejętności członków Stowarzyszenia w zakresie prowadzenia badań oraz świadczenie usług doradczych w dziedzinie zapobiegania i wykrywania przestępstw i nadużyć gospodarczych. Realizację swoich statutowych zadań Stowarzyszenie prowadzi poprzez[94]:

1) promocję edukacji oraz pomoc w zdobywaniu wiedzy i umiejętności w zakresie powiązanych ze sobą dziedzin audytu, zapobiegania i wykrywania korupcji, przestępstw i nadużyć gospodarczych w sektorze publicznym i prywatnym;

2) ułatwianie swobodnej wymiany wiedzy o metodach i technikach zapobiegania i wykrywania przestępstw i nadużyć gospodarczych i finansowych, a także o problemach napotkanych przez członków Stowarzyszenia w ich pracy;

3) promocję wymiany informacji pomiędzy członkami Stowarzyszenia, służącą bieżącemu uaktualnieniu ich wiedzy na temat wydarzeń związanych z działalnością antykorupcyjną i przestępstwami gospodarczymi,które mogłyby być przydatne dla członków, ich pracodawców oraz zleceniodawców;

4) upowszechnianie wśród kierowników organizacji, księgowych, audytorów, kontrolerów i innych pracowników wiedzy na temat konieczności stosowania odpowiednich systemów kontroli dla efektywnego zapobiegania i wczesnego wykrycia przestępstw i nadużyć gospodarczych;

5) promocję norm i standardów zawodowych bądź środowiskowych doty-czących prowadzenia badań i świadczenia usług doradczych w dziedzinie zapobiegania i wykrywania przestępstw i nadużyć gospodarczych;

6) współpracę i współdziałanie z administracją państwową, jednostkami gospodarczymi, organizacjami społecznymi i innymi instytucjami, w szczególności w zakresie opiniowania uregulowań prawnych i przepisów oraz opracowań periodycznych w zakresie zapobiegania i wykrywania korupcji oraz przestępstw i nadużyć gospodarczych.

Członków Stowarzyszenia, oprócz postanowień Statutu, obowiązują również reguły etyczne ustanowione w Kodeksie Etyki[95]. Do podstawowych zasad etycznych ACFE należą:

1) zasada kierowania się profesjonalizmem i starannością w trakcie wykonywania obowiązków zawodowych;

2) zakaz angażowania się przez eksperta w działania nielegalne i nieetyczne lub działalność, która może prowadzić do konfliktu interesów;

3) obowiązek prezentowania przez eksperta najwyższego poziomu rzetelności w wykonywaniu wszystkich obowiązków zawodowych oraz podejmowanie się tylko spraw, co do których istnieje uzasadnione domniemanie, że zostaną one zakończone zgodnie z kompetencjami zawodowymi;

4) nakaz zbierania w trakcie przeprowadzanych badań dowodów i dokumentów na poparcie formułowanych tez oraz zakaz formułowania opinii w przedmiocie winy bądź niewinności strony postępowania;

5) zakaz ujawniania tajnych informacji zdobytych podczas wykonywania obowiązków zawodowych bez uzyskania stosownego upoważnienia;

6) nakaz ujawnienia wszystkich istotnych materiałów, zdobytych w toku wykonywania czynności zawodowych, które, w przypadku ich pominięcia, mogłyby spowodować zniekształcenie faktów;

7) obowiązek ustawicznego podnoszenia kompetencji i efektywności pracy.

Członkami Stowarzyszenia mogą być obywatele polscy mający pełną zdolność do czynności prawnych i niepozbawieni praw publicznych, którzy zawodowo zajmują się zapobieganiem i wykrywaniem przestępstw i nadużyć gospodarczych lub pokrewnymi dziedzinami. Cudzoziemcy mogą być członkami Stowarzyszenia na zasadzie wzajemności. Członkowie Stowarzyszenia wywodzą się z grona m.in. biegłych rewidentów, policjantów, audytorów wewnętrznych, księgowych, kontrolerów, inspektorów itp.[96]

Jedną z ważniejszych korzyści przynależności do Stowarzyszenia jest możliwość ubiegania się o zdobycie Międzynarodowego Certyfikatu CFE[97], tj. Certyfikatu Biegłego ds. Wykrywania Przestępstw i Nadużyć Gospodarczych[98]. Posiadacze CFE muszą wykazać się fachową wiedzą w dziedzinie zapobiegania, wykrywania i profilaktyki przestępstw gospodarczych. Celem ACFE jest, ażeby posiadacze CFE reprezentowali najwyższe standardy we wszystkich aspektach walki z nieuczciwością. Tytuł CFE przyznawany jest wyłącznie osobom, które dowiodły umiejętności zapobiegania, wykrywania i badania wielorakich przypadków nieuczciwego postępowania.

Zadania, jakie stoją przed posiadaczem Certyfikatu CFE, to między innymi:

1) wspomaganie zapobiegania, wykrywania i profilaktyki oszustw;

2) badanie domniemanych oszustw od początku do zamknięcia sprawy;

3) zbieranie dowodów;

4) przyjmowanie zeznań;

5) spisywanie raportów;

6) poświadczanie ustaleń.

Jako liderzy inspirujący wiarę opinii publicznej w uczciwość i obiektywizm całej profesji, posiadacze CFE obowiązani są przestrzegać Kodeksu Etyki Zawodowej CFE.

Oprócz obowiązków czekających posiadaczy CFE, z posiadania Certyfikatu płyną również znaczące korzyści. CFE z pewnością jest gwarancją dla osób postronnych, iż jego posiadacz wykazuje się sprawdzonymi i udokumentowanymi umiejętnościami w dziedzinie wykrywania przestępstw i nadużyć gospodarczych. Wyrazem wiary w najwyższe kwalifikacje posiadacza CFE jest również uprawnienie nadane przez Państwo jego posiadaczom do pracy na stanowisku audytora wewnętrznego w jednostkach sektora finansów publicznych. Taka możliwość została zagwarantowana CFE postanowieniem art. 286 ust. 1 pkt 5 lit. a) ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych[99].

Ze względu na dużą wagę tytułu CFE, kandydat do jego uzyskania musi zostać poddany szczegółowemu postępowaniu egzaminacyjnemu[100]. Do grudnia 2007 roku certyfikat CFE można było otrzymać poprzez proces zwany exam waiver, czyli zwolnienie z egzaminu. Proces ten pozwalał profesjonalistom zajmującym się wykrywaniem, zapobieganiem i badaniem przypadków oszustw, nadużyć i korupcji na zdobycie certyfikatu na podstawie wykształcenia i wieloletniego praktycznego doświadczenia. Od 1 stycznia 2008 roku ACFE wprowadziło nowy egzamin, uwzględniający realia innych krajów, szczególnie krajów Unii Europejskiej. Obecny egzamin składa się z czterech części, z których każda kończy się egzaminem. Te części to:

1) etyka i kryminologia,

2) operacje finansowe,

3) badanie przypadków oszustw,

4) aspekty prawne dotyczące oszustw, nadużyć i korupcji.

Kandydat aplikujący do tytułu Biegłego musi być członkiem Stowarzyszenia ACFE, wypełnić formularz aplikacyjny oraz dostarczyć dyplomy poświadczające wykształcenie, kwalifikacje zawodowe, a także trzy listy rekomendacyjne w języku angielskim najpóźniej na miesiąc przed planowanym terminem egzaminu.

Dopiero po zdaniu wszystkich czterech części egzaminu oraz zaaprobowaniu dokumentów przez Komitet Certyfikujący kandydat otrzymuje certyfikat Biegłego. Egzamin można zdawać wyłącznie w języku angielskim.

Jak wyżej wspomniano, jednym z podstawowych obowiązków członka Stowarzyszenia i posiadacza CFE jest ustawiczne podnoszenie swoich kwalifikacji. Obowiązek ten jest realizowany przez uczestnictwo w Programie Ustawicznego Dokształcania (CPE – z języka angielskiego: Continuing Professional Education)[101]. Udział posiadacza CFE w każdym szkoleniu czy konferencji jest odpowiednio punktowany. Minimalna liczba punktów CPE niezbędna do utrzymania certyfikatu CFE wynosi 20 punktów w ciągu 12 miesięcy, z czego co najmniej 10 punktów musi odnosić się bezpośrednio do tematu wykrywania i zapobiegania przestępstw i nadużyć gospodarczych. Zakłada się jednak możliwość przeniesienia 10 punktów z poprzedniego roku. W zależności od wybranej przez posiadacza CFE formy dokształcania ACFE przyznaje punkty za:

1) udział w szkoleniu z pozycji uczestnika;

2) udział w szkoleniu z pozycji wykładowcy;

3) przygotowanie artykułu bądź monografii;

4) udział w konferencjach.

Tematyka szkoleń czy konferencji, w których udział we wskazanych wyżej formach premiowany jest punktami dotyczyć musi następujących zakresów:

1) badania przestępstw gospodarczych;

2) audytu i księgowości;

3) wiedzy specjalistycznej i stosowanej.

Pierwszy z zakresów związany jest bezpośrednio z tematyką wykrywania i zapobiegania przestępstwom i nadużyciom gospodarczym. Składa się na niego w szczególności wiedza dotycząca:

1) kryminologii lub socjologii w odniesieniu do przestępców gospodarczych;

2) nauk behawioralnych;

3) technik śledczych, przesłuchań i gromadzenia informacji;

4) audytu śledczego i księgowości śledczej;

5) etyki biegłych ds. przestępstw i nadużyć gospodarczych oraz ogólne kursy dotyczące etyki;

6) zapobiegania stratom, egzekwowania prawa oraz tematy powiązane z bezpieczeństwem;

7) przepisów prawa.

Szkolenia w zakresie audytu i księgowości dotyczą:

1) raportowania księgowego i finansowego;

2) wiedzy z zakresu obowiązujących przepisów dotyczących rachunkowości;

3) innych tematów powiązanych z szeroko pojętą księgowością;

4) badania sprawozdań finansowych, oceny efektywności systemów i programów;

5) recenzowania kontroli wewnętrznych i zarządczych;

6) opracowywania, recenzowania i raportowania rezultatów audytu.

W skład zakresu wiedzy specjalistycznej i stosowanej wchodzą:

1) wszelkie szkolenia z zakresu zarządzania i nadzoru;

2) usługi doradcze powiązane, dotyczące np. ubezpieczeń, bankowości, informatyki i finansów.